Rood
in
Vlissingen
Energie-expresse
trekt het land in
S7MORITZ SPECIAL FILTER
PZC/°P'n'e en achtergrond
DONDERDAG 31 MAART 1983
J 1 heel jong sloot hij zich aan bij DoraelaNieuwenhuis, die zijn kerk verlaten had om een nieuwe te stichten. Het
JT». geloof in de hemel werd vervangen door het geloof in het paradijs op aarde. Het weekblad Recht voor Allen
was voor hem jarenlang wat de Strijdkreet was voor de brave broeder Bijl. Hij ventte er mee langs deur en straat.
Uit de Vijfentwintigjarige Veldtocht tegen het Kapitalisme en uit de Colporteur van Elzenburg werd 's avonds aan
tafel voorgelezen'. (J. R. Peskens, Twee Vorstinneti en een Vorst)
'Hij' is Levien van Oorschot, dé Vlis-
singse socialist in de eerste helft van
deze eeuw, werkzaam bij de coöpera
tie 'De Broederband'. Tot 1933 be
hoorde Levien tot de 'oude' bewe
ging, waarvan oud-dominee Ferdi
nand Domela Nieuwenhuis van 1880
tot 1894 de inspirerende leider was.
De 'oude' beweging, georganiseerd in
de Sociaal-Democratische Bond van
Domela, was principieel buiten, vaak
ook anti, parlementair. Verbeterin
gen binnen het kapitalisme, zoals so
ciale wetgeving, werden niet door
hen afgewezen, maar de beweging
mocht daarvoor de handen niet vuil
maken. Ze moest een revolutionaire
arbeidersbeweging blijven die zich
klaar maakte voor een totale omwen
teling van de bestaande verhoudin
gen. Daarom organiseerden de men
sen van de 'oude' beweging zich niet
in de in 1894 opgerichte Sociaal-De
mocratische Arbeiderspartij van Pie-
ter Jelles Troelstra en in het in 1906
opgerichte Nederlands Verbond van
Vakverenigingen. Zij bleven, na de
opheffing van de SDB, in en om het
Nationaal Arbeidssecretariaat
(NAS) gegroepeerd.
Het NAS was een gedecentraliseerde
organisatie van vakbonden met een
kleine stakingskas. HetNWmetzijn
strakke, gecentraliseerde leiding
werd door hen autoritair gevonden.
De organisatie mocht de beweging
niet verlammen, zo luidde het leitmo
tiv van het NAS. Directe actie, ge
sterkt door steeds weer te bewijzen
solidariteit van de arbeiders, was de
tactiek waarmee de arbeiders verbe
teringen moesten afdwingen. De al
gemene staking, waarvan de waarde
tijdens de spoorwegstakingen van
1903 gebleken was, moest het kapita
lisme omverwerpen.
Tot 1918 heeft deze 'oude' beweging
het alleen-vertoningsrecht gehad in
Vlissingen. Dat is een opvallend ver
schijnsel in Nederland, aangezien de
SDAP en het NW elders, onder an
dere in Middelburg, sterker waren.
De Amsterdamse historicus Bert Al-
tena is al sinds november 1978 bezig
met een onderzoek naar de socialis
tische arbeidersbeweging in Vlis
singen van 1875 tot 1928. Vier jaar
lang was hij bijna iedere vrijdag te
vinden in het Vlissings gemeente-ar
chief. Het werk vlotte echter niet,
omdat Altena alleen die éne dag vrij
had naast zijn werk op het Interna
tionaal Instituut voor Sociale Ge
schiedenis in Amsterdam. Hij werk
te daar als redacteur van de Interna
tional Review of Social History.
Dankzij een onderzoeksbeurs van de
Organisatie voor Zuiver Weten
schappelijk Onderzoek kan hij er nu
hele dagen aan werken. De ZWO
stelt geld van het ministerie van on
derwijs en wetenschappen beschik
baar voor vernieuwend onderzoek.
Het onderzoek strekt zich uit van het
begin van de industriële ontwikke
ling van Vlissingen. met de komst
van 'De Schelde' in 1875, tot en met
de eerste grote staking bij de KMS
van mei tot oktober.
Hoe is Bert Altena in Vlissingen te
rechtgekomen?
Altena: „Het is niet gegaan van 'Ik
kom van Walcheren, laat ik daar eens
iets over gaan onderzoeken'. Het is
een heel beredeneerde keuze ge
weest. Ik ben, na mijn studie aan de
Vrije Universiteit in Amsterdam, ge
schiedenisleraar geworden, maar ik
wilde per se een onderzoek doen. Ik
wilde niet alleen met schoolboeken
te maken hebben, maar ook nieuwe
ontwikkelingen op het gebied van
historisch onderzoek bestuderen en
gebruiken".
„Aanvankelijk had ik het onderwerp
de Partij van de Arbeid in de eerste
na-oorlogse jaren, maar professor La-
demacher, mijn begeleider, bracht
me op de bestudering van klassenbe
wustzijn. Dat is een hele mond vol.
maar wil eigenlijk zeggen: hoe is de
arbeidersbeweging in Nederland ont
staan en wat was haar maatschappij
beeld. Wat vormde haar ideeen.
strijdmethoden en organisatieprinci
pes? Tegenwoordig probeert men de
ze vragen te beantwoorden door de
aard van het werk dat de georgani
seerde arbeiders verrichtten te on
derzoeken. In die lijn dacht ik aan
vankelijk ook. Ik wilde iets gaan
doen met twee bedrijfstakken die
zich in heel Nederland gevestigd heb
ben Dat bleken meelfabrieken en
werven te zijn. Voor de eerste had ik
geen inu-resse. De tweede sprak mij
meer aan. mede gezien de omvang.
Na wat schiftwerk kwam ik uit bij een
vergelijking tussen een stad met één
grote werf. zoals Vlissingen en een
stad met meer grote bedr: ven dan
alleen een werf.vr ..otter
dam Dat bleek veel u omvangrijk
voor één dag onderzoek in de week.
Uiteindelijk viel de keuze op Vlissin
gen, omdat daar beter is na te gaan m
hoeverre de Vlissingse arbeidersbe
weging bepaald werd door verhou
dingen en ervaringen op het bedrijf
en welke rol het leven buiten de KMS
speelde. Inmiddels vind ik het niet
meer juist om de arbeidersbeweging
te zien als bepaald door, het resultaat
van. Ook de Vlissingse was dat niet.
Je ziet dan niet alleen de individuele
ledeniin debeweging veel te passief,
als kuddedieren bijna, ook komt dan
niet uit de verf dat door het optreden
van de arbeidersbeweging van alles
in de stad en op het bedrijf verander
de".
Roode Wacht
Tot nu toe heeft Bert Altena stukken
van de Kamer van Koophandel,
jaarverslagen van de gemeente Vlis
singen van 1865 tot 1928, archiefma
teriaal en kranten, waaronder
'Recht voor Allen' en het Zeeuwse
blad 'De Toekomst', doorgenomen.
'De Toekomst', uitgegeven in Mid
delburg. heeft van 1894 tot 1922 be
staan en was enige tijd het kristalli
satiepunt van het socialisme in Zee
land. Soldaat der roode wacht aan de
Schelde I en H. Argus, die jarenlang
onrecht waar dan ook in Vlissingen
aan de kaak stelde en de Arnemui-
dense stationschef F. P. Oudens
schreven iri het tijdschrift. De oprich
ter van 'De Toekomst' was Johannes
Koenraad van der Veer. Hij was af
komstig uit Friesland en wilde na
zijn diensttijd, tijdens welke hij van
wege socialistische propaganda in de
bak had gezeten, SDB-propagandist
worden in Limburg. W. H. Vliegen
wilde hem echter niet op zijn terrein
laatste druppels die de emmer deden
overstromen. Uit angst dat hij de be
weging, die onder hem zo'n grote
vlucht had genomen, te gronde zou
richten, werd Van der Veer door de
Vlissingers gedwongen Middelburg
te verlaten.
Administrateur van 'De Toekomst'
was Lodewijk Mieremet, die in 1880
samen met Domela Nieuwenhuis
één van de eerste leden van de So
ciaal-Democratische Vereniging in
Den Haag was. In 1882 westigde hij
zich in Vlissingen. omdat de gieterij
van 'De Schelde', Mieremet was vor
mer, zo modern was. Mieremet trad
niet bijzonder op de voorgrond,
werkte meer in de organisatie ach
ter de schermen.
Na het ontslag van A. J. Lansen, ma
chinist bij 'De Schelde', was de in
1880 door hem opgerichte socialisti
sche arbeidersbeweging wat stilge
vallen. Mieremet nam zijn plaats in.
Hij werd zelf, nadat hij had meege
werkt aan de oprichting van een af
deling van de IJzer- en Metaalbewer-
kersbond. de achtste in Nederland,
ook ontslagen. Een eigen limonade-
en bierbottelerij werd zijn nieuwe
werkterrein, waardoor hij geheel on
afhankelijk zijn politieke activiteiten
kon blijven ontplooien. De gieterij
afdeling op 'De Schelde' bleef rood na
het ontslag van Mieremet door het
werk van Piet Sinke en Frits de
Kaart. De laatste werd in 1902 ontsla
gen in een golf die veel rode arbeiders
trof. Hij opende een sigarenwinkeltje
in de Walstraat. Lansen was inmid
dels verhuisd
Het zwaartepunt van e 'oude' bewe-
ginglag in Vlissingen niet op het poli
tieke vlak, maar op het vakbonds-
vlak. Armere mensen mochten voor
Het gemeentearchief in Vlissingen en het Internationale Instituut voor Socia
le Geschiedenis in Amsterdam hebben veel materiaal over de arbeidersbewe
ging. De archieven zijn echter niet volledig. Bert Altena verzoekt mensen die
over brochures, pamfletten en ander materiaal over de Vlissingse arbeiders
beweging beschikken, contact op te nemen met het Vlissings Gemeente-ar
chief, Stadhuisplein, Vlissingen of Bert Altena, Transvaalplein 20. Amster
dam.
hebben. Met het vertrek van Chris-
tiaan Comelissen eind 1891 uit Mid
delburg naar de redactieburelen van
'Recht voor Allen', viel een gat op het
vlak van de propaganda in het
Zeeuwse. Dat vulde Van der Veer op.
Eind september 1892 nam hij zijn in
trek bij Mieremet in Vlissingen. Een
paar maanden later vertrok hij naar
Middelburg, waar hij een socialisti
sche boekwinkel annex sigarenzaak
opende in de Herenstraat.
Van der Veer maakte furore met zijn
zondagse wandeltochten. Piet Meer-
tens, historicus en taalkundige,
schrijft over hem in het Zeeuwse
Tijdschrift: „Van der Veer was een
buitengewoon actief man; hij organi
seerde overal in Zeeland vergaderin
gen. waar hij door zijn welsprekend
heid en zijn slagvaardigheid in het
debat volle zalen wist te trekken. Hij
had een krachtig stemgeluid en
sprak met een voor een Nederlands
spreker ongewone gloed".
Als Van der Veer alleen op stap ging
legde hij grote moed aan de dag. Zo
werd hij in Nleuwland getrakteerd op
een aardappelregen, geworpen door
een door de meester opgehitste me
nigte Met Domela kwam hij eens te
rug van' een propagandatocht naar
Zuid-Beveland terwijl de messen
door het zeil van de veren wagen vlo
gen. Als Van der Veer later als aan
hanger van de Russische schrijver
Tolstoj belachelijk wordt gemaakt
om zijn prediking van het passief ver
zet. herinnert Domela de mensen nog
eens aan dat voorval.
In 1897 weigerde Van der Veer schut
tersdiensten in Middelburg. Onder
invloed van Tolstoj ging hij het lijde
lijk verzet prediken en zoetige artike
len in De Toekomst' schrijven o\er
dit onderwerp. Dit werd door de Vlis
singse kameraden niet gepruimd
Van der Veer had Mieremet al eerder
zich m het harnas gejaagd door
ii:;een Duitse vrouw samen te wo
nen zonder getrouwd te zijn. Zij was
daarmee tot een hoer geworden in de
ogen van de Vlissinger. De nieuwe
ideeën van Van der Veer waren de
L. P. van Oorschot
derlandse Metaalbewerkersbond,
een NW-bond, onder leiding van
Jaap van der Peijl, Kónig en Dissen.
Tot 1914 wist de Vlissingse SDAP
niet meer dan vijftien leden in te
schrijven. De ANMB had in 1914
slechts twintig leden in Vlissingen.
Toch zaten drie SDAP-ers in de Vlis
singse gemeenteraad. Het waren De
Mcij, Van Hal en Lindeijer. Zij kre
gen dus wel stemmen, maar geen
aanhang.
In de jaren twintig vindt een omme
keer plaats in Vlissingen. F. G. J. van
Spanning wordt in juli 1926 aange
steld als propagandist van de alge
mene metaalbewerkersbond. Zijn
benoeming viel samen met een wilde
staking van nageljongens op 'De
Schelde' tegen het te lage loontarief.
Het gevolg van de staking is een ket
tingreactie van loonsverhogingen
door alle arbeidersgroepen bij de
KMS heen. Dat is de basis waarop
Van Spanning met succes een klop
jacht op ongeorganiseerden kan be
ginnen.
De staking in 1928 bij 'De Schelde',
die vijf maanden duurt, is het absolu
te keerpunt. De ANMB is dan de
grootste bond met achthonderd le
den Qua omvang is de christelijke
metaalbewerkersbond met vierhon
derd leden de tweede. Met honderd
leden is de omvang van de syndicalis
tische NAS-bond gelijk aan die van
de rooms-katholieke metaalbewer
kersbond 'Sint-Eloy'. De winst van
de staking van 1928, vier betaalde
vakantiedagen, betaalde christelijke
feestdagen en een loonsverhoging
van één cent per uur, komt op het
conto van alle deelnemende metaal
bewerkersbonden.
Vergeten
1917, toen algemeen kiesrecht voor
mannen werd ingevoerd, ook nog
niet stemmen. Laat staan gekozen
worden. De vakorganisatie is in Vlis
singen, na de oprichting van de IJzer
en Metaalbewerkersbond in 1887.
snel opgekomen. De 1 mei-vienngen
hadden vooral veel aantrekkings
kracht. De Vlissingse vakbeweging,
bestaande uit zeven vakbonden in
1899, was verbonden met het Natio
naal Arbeidssecretariaat. Dat bleef
ook zo na de oprichting van het NVV
in 1906.
In Vlissingen waren rond de eeuw
wisseling vooral metselaars actief. In
1899 gingen zij in staking. Op 29 april
werd deze door marechaussee beëin
digd. De burgemeester van Vlissin
gen wilde op deze wijze voorkomen
dat op 1 mei nog gestaakt werd. De
grootste krachtsinspanning ver
richtten metselaars en andere bouw
vakkers in Vlissingen in 1919, toen zij
vijf maanden staakten zonder sta
kingskas. Zij werd een succes, maar
het volgend Jaar zakte de bouwmarkt
als gevolg van de algehele economi
sche malaise in. De belangrijkste ac
tievoerders werden ontslagen. Daar
op besloten zij onder leiding van Post
en met Dirk Romijn als penning
meester een eigen bouwassociatie op
syndicalistische grondslag op te rich
ten. Deze onderneming werd al snel
een succes, zodat zij bij een bank cre-
diet moest nemen. Dat gebeurde bij
P. J. Siegers, maar niet nadat grote
tegenzin overwonnen was.
Bedorven
He*-! anders dan in Middelburg,
w3-.ii a! na 1895 op-
bloridi b viissmgen'anarchis
tisch bedorven'. In Middelburg was
in 1895 een SDAP-afdeli u
door J. Muliié en vi.il
den. Pas in 1906 we: dom de ge
broeders Praag. Kees van Vlaande
ren en A. C. van Hal een Vlissingse
opgericht. Tegelijkertijd ontstond
een afdeling van de Algemene Ne-
Ook Levien van Oorschot maakt een
ontwikkeling door. In 1933 stapt hij
over van de Socialistische Partij
van Kolthek, oud-secretaris van het
Nationaal Arbeidssecretariaat,
naar de SDAP.
Peskens (pseudoniem voor Geert
van Oorschot, Levien's zoon) in
'Twee Vorstinnen en een Vorst':
Maar vader die een redelijk man
was, zag in de loop der jaren in, dat
zijn arbeidersklasse met dat anar
chisme geen steek verder kwam en
dat de sociaal-democraten en de mo
derne vakbeiveging voor het
werkende volk veel tot stand brach
ten. Uit dat langzaam verworven in
zicht trok hij de consequenties en hij
sloot zich bij de sociaal-democratie
aan".
Bert Altena laat in het midden of zijn
onderzoek tot de conclusie en het in
zicht van Levien van Oorschot zal lei
den. Altena: „In ieder geval raakte
het tijd dat er iemand zijn aandachj,
ging wijden aan een door Zeeuwse
historici vrijwel volledig vergeten ge
schiedenis. De gevolgen hiervan zie
je bijvoorbeeld in de Encyclopedie
van Zeeland. In het Zeeuws Tijd
schrift is de historicus Piet Meertens
één van de weinigen die aandacht
heeft besteed aan dit onderwerp. Hij
heeft pionierswerk verricht, dat je
niet hoog genoeg kan waarderen,
maar zijn bijdragen waren nogal Mid
delburg-centrisch. Alleen W. L. de
Bree is met zijn artikel over de sta
king van 1928 bij 'De Schelde' de uit
zondering die de regel bevestigt".
Altena's onderzoek is niet alleen be
langrijk voor Zeeland. De samen
hang tussen bedrijf, stad en arbei
dersbeweging is tot nu toe in Neder
land nergens tot. op de bodem uitge
zocht. Bert Altena wil vanuit de si
tuatie op 'De Schelde' een beter
beeld .verkrijgen van de redenen
waarom groepen arbeiders zich in
vakbonden gaan organiseren. De
keuze van de richting van de vak
bond. christelijk, socialistisch of syn
dicalistisch, wordt, volgens hem,
maar ten dele bepaald door de aard
van het bedrijf. De omstandigheden
waarin arbeiders leven, zijn daarvoor
van meer belang. Deze zijn eerder on
bewust dan bewust van invloed op
het denken en handelen van mensen.
Typische arbeiderswijken bijvoor
beeld bevorderen, volgens Altena. de
radicaliteit Huwelijken met mensen
uit een andere sociale laag zullen
daar eerder een remmende werking
op hebben, omdat men daardoor
meer begrip voor die groep mensen
zou gaan opbrengen.
Bert Altena wil bovenal een lees
baar verhaal over de Vlissingse ar
beidersbeweging van 1875 tot 1928
op tafel krijgen. Altena: „Het lijkt
allemaal ingewikkelder dan het uit
eindelijke verhaal moet worden,
want een nodeloos ingewikkeld
boek over gewone mensen, geschre
ven voor vakgenoten, is ontrouw
.in de arbeidersbeweging. Een ge
schiedenis die in de samenleving
niet leeft, is dood. En daarmee in fei
te zinloos".
Harmen van der Werf.
(Van onze redactie economie)
Een dertigtal fabrikanten, (overheids)instellingen en advies
bureaus is op weg gegaan met de „Energie Expresse" om in
twee jaar het hele land te laten zien hoe men zo doelmatig moge
lijk op de energierekening kan besparen. Met deze verplaatsbare
expositie verwacht men zeker een half miljoen Nederlanders te
kunnen confronteren met tal van nieuwe methoden en produk-
ten, waarvan het gebruik lonend is.
Het bijzondere van dit gebeuren is dat
het gelukt is een flinke groep exposan
ten bijeen te krijgen, zodat een gebun
delde presentatie wordt gegeven. Uniek
is dat „Energie Expresse" voor zijn ei
gen onderkomen heeft gezorgd. Daar
toe bouwde men ruim 40 schakelbare
eenheden van 12 meter lengte (in feite
fraaie containers) waarin de eigenlijke
expositie is ondergebracht. Ter plekke
worden die eenheden aaneengezet.
Lopend door de „containers" heeft men
nauwelijks in de gaten enkele meters op
niveau boven vrachtwagenonderstel-
len te verkeren. Een „opblaasbaar"
theater in de vorm van een (ouder
wetse) gloeilamp fungeert als blikvan
ger van het geheel samen met een wind
molen. Lamp en expositie worden door
een centrale tenthal" verbonden,
waarin een „energieterras" en een
„energiemarkt"' zijn opgenomen. De
ingangspartij is ook aan deze hal ver
bonden.
Het idee voor deze energiemanifestatie
is van de Tilburgse adviseurs Thunnis-
sen en Van Dijk. Samen met anderen
hebben ze een jaar aan de concretise
ring gewerkt. Daartoe werd met een
groep bedrijven de besloten vennoot
schap „Energie Expresse" opgericht,
die de onderdelen van het rondreizend
..energiecircus" liet bouwen. In Tilburg
ging de karavaan dezer dagen van start,
tevoren had men proefgedraaid ln
Heerlen, Venlo en Valkenswaard.
Deelnemers
Onder de exposanten bevinden zich de
Stichting Voorlichting Energiebespa
ring (SVEN), de Gasunie, het Nationaal
Isolatie Programm (NIP), de Vereni
ging van Gasbedrijven in Nederland
(VEGIN), de Vereniging van Exploi
tanten van Elektriciteitsbedrijven in
Nederland (VEEN) en het Centrum
voor Energiebesparing (CVE). Samen
met de producenten biedt dit geheel
een groot assortiment aan besparings
kansen.
„Energie Expresse" richt zich op lagere
overheden, bedrijven, opleidingsinsti
tuten, georganiseerde belangengroe
pen. maar zeker ook op het „gewone"
publiek, dat interesse heeft in bespa
ring. Dat laatste was de voornaamste
reden voor het ministerie van economi
sche zaken om een subsidie te verlenen.
Investeringen en exploitatielasten van
de manifestatie zullen tussen de die en
vier miljoen vergen.
Op de expositie kan men bijvoorbeeld
via de computer laten uitrekenen welke
besparingen voor huis of bedrijf te ver
krijgen zijn, gegeven een bepaalde si
tuatie Vervolgens kan men dan gaan
zien welke produkten en-of materialen
daarvoor moeten worden toegepast. Er
is speciaal gedacht aan kleinschalige
nemers, snel ingehaald. Men wil dus
gebundeld tonen hoe het eigen be
drijfsleven een sterke positie heeft op
gebouwd.
Mede door dit samengaan denken de
bedrijven in de gelegenheid te kunnen
komen om zodanig concurrerend te
werken dat (meer) export kan worden
gepleegd. Aan dit streven is uiteraard
een belangrijk werkgelegenheidsas
pect verbonden. Besparingen geven di
rect en indirect werk. Bovendien
draagt het bedrijfsleven zo bij aan het
verminderen van Nederlands afhanke
lijkheidspositie op energiegebied.
Vertegenwoordigers van de deelne
mende bedrijven spreken dan ook te
gen dat de belangstelting voor energie
besparing zou verflauwen nu de olie
prijzen wat zijn gedaald. „Integen
deel", zo wordt gezegd, „we staan nog
maar aan het begin. Feit is namelijk
dat industrie en landbouw voor hoge
energiekosten blijven staan. Nu het
met de loonpost wel wat matigt wil
men op dat front zijn kosten verlagen".
Werkelijkheid
Mogelijkheden
van besparing
in beeld
toepassingen, die op korte termijn ren
deren: soms na een half tot een jaar
„Energie Expresse" biedt niet alleen
vindingen voor huishoudelijk gebruiK,
maar ook voor agrarische bedrijven, re
gelsystemen voor verlichting en tempe-
ratuurbeheersingmicro-elektronische
„bezuinigers", afvalwarmtebenuttings-
installaties, isolatie- en koelmogelijk-
heden, ventilatiesystemen, zuinige ver
lichting, zonneboilers en warmtepom
pen. Het geheel van Nederlandse make
lij.
Wel antwoord
Aanleiding tot deze rijdende tentoon
stelling is namelijk ook de wel eens
geuite veronderstelling tegen te spre
ken dat de Nederlandse industrie geen
antwoord zou kunnen geven op de
vraag naar energiebesparende appara
tuur en technologie. Voorzover er nu
nog achterstand zou bestaan op het
buitenland wordt deze, zeggen de deel-
De vooruitzichten worden gunstig ge
noemd om van de f 100 tot f 150 miljard
die volgens schattingen tot het jaar
2000 in ons land zal worden besteed
aan energie-investeringen op een
breed front het nodige „mee te pik
ken". „Er is eerst wel veel gepraat en
gedacht, maar men gaat nu pas
werkelijke handelen, dal deukje in de
olieprijzen zal weer gauw worden ver
geten".
Wie zich na een rondgang nog meer van
de kansen wil laten overtuigen kan in
het „lamptheater" naar een half urende
.totaalshow" gaan kijken. Daarin wor
den historische achtergronden van het
energiegebeuren,, de crisissituatie, ge
suggereerde oplossingen en toekomst
mogelijkheden door middel van een le
vendige (computergestuurde) diapre
sentatie overtuigend over het voetlicht
gebracht.
„Energie Expresse" trekt nu het land
door: achtereenvolgens komen Roo
sendaal (vanaf 3 april), Goes, Middel
burg en Rotterdam aan de beurt. Daar
na onder meer het Westland, Den
Bosch, Den Haag. Amsterdam en Gro
ningen. totaal ongeveer 60 expositie-
plaatsen. De tentoonstellingsduur va
rieert van enkele dagen tot een week of
meer. verplaatsing van het geheel ge
schiedt binnen 48 uur
Energie Expresse, postbus 384,5000 AJ
Tilburg, tel. 013-367229).
iADVERTENTIEI
DE TRUC ZH
N HET FILTER
tv*»
Gelukkig is die tijd voorbij want nu
er ST. MORITZ SPECIAL
De enige lichte sigaret met dat
)el van een echte sigaret
:it in het filter.
Het revolutionaire Astra filter laat
aroma perfekt door en in
kombinatie met het cycloon
effekt krijg je daardoor een
uitstekende smaak.
De smaak van
ST. MORITZ SPECIAL,
de enige sigaret met
het Astra filter.
Het Astra filter ishetenige
filter dat gebruik maakt van
aërodynamische -principes.
Het filtert de rook, laat het aroma
door. en zuigt lucht aan via
aparte kanaaltjes.
Doordat de lucht met een grotere
snelheid in de mond komt dan
het aroma, ontstaat er een
werveling., het cycloon effekt!
En dat cycloon effekt zorgt
ervoor dat alle smaakpapillen in
uw mond kunnen genieten van
ST. MORITZ SPECIAL
Een revolutionaire vinding
waaraan drie jaar onderzoek is
voorafgegaan... En die u beslist
moet proberen.
is
ledereen weet dat een sigaret met
weinig teer en nicotine niet overloopt
van smaak. Kortom je rookt wel heel
maar je hebt geen
smaakvold
ning.