Doe 'iets' en hang niet
alleen in je luie stoel
Het kassucces Marilyn
De Vierde Man
PAUL VERHOEVEN
OVERROMPELT
WELZIJNSMINISTER EELCO BRINKMAN
PZC/kunst/cu,tuur
VRIJDAG 25 MAART 1983
(Door Remier van de Looi
Vijf over acht. Waterkoude wind giert met de eersten van de 8000 werknemers van Welzijn,
Volksgezondheid en Cultuur mee naar binnen, de hal in van de achttien-hoge ministeriële
toren in Rijswijk. Zes over acht. Klein, kwiek, zonder enig escorte stapt mr. drs. Elco Brinkman
binnen. Minister. Jong, zelfverzekerd en spraakmakend lid van Lubbers' no-nonsense-kabinet.
Een doener. En dus een vroege vogel.
„Ik ben soms al om zes uur op om
stukken door te nemen. Ben geen
avondmens. Vroeger op de sociëteit
had ik al moeite om laat op de avond
de ogen open en de kaarten in de hand
te houden".
Dat vroege past wel bij het image van
dit regeerders-team van bijna robot
achtige managers. Hoe is het werken in
deze CDA-VVD-ploeg?
„Heerlijk. De politiek is de laatste
jaren reuze vervreemd geraakt van de
mensen. Men dacht dat er toch niets
beslist werd. Alleen maar „enerzijds-
anderzijds" verhalen. Nou zit er een
club die iets dóet. Dat roept kritiek op,
bij publiek, inleverende kunstenaars,
de media...".
„Nou, het is natuurlijk niet zo dat we
handenwrijvend de dag beginnen om
weer eens even 10 procent van een
uitkeringstrekker af te pikken, maar
we zijn wel heel gericht, effectief en
zakelijk bezig. Ik hoef geen geleuter
over procedures. We moeten samen
oplossingen zoeken. Niet de problemen
voor je uitschuiven met steeds maar
weer adviesaanvragen bij de SER of
wie dan ook. Durven beslissen".
Teveel adviesorganen?
„Voor mij wel. ja. Ik ben in dit huis het
aantal adviescolleges aan het saneren.
Heb minder papier nodig. Ik eet per
dag vele kilo's papier, dat kan me niet
vreselijk bevredigen".
„Ik zie in de hele samenleving een
sterke neiging om verantwoordelijkhe
den weg te schuiven. De waarde van
eigen organisaties, vakbonden, om
roepverenigingen, kranten, het buurt
huis, de kerk, clubs, die is essentieel.
Een herkenningspunt voor de mensen,
Het moet geen grauwe massa worden
waarin alleen het recht van de sterkste
telt en waar alle beslissingen aan ande
ren worden overgelaten".
laten opereren moet dat natuurlijk met
thuis gebeuren, maar, begrijp je, dat zit
heel diep bij mij".
Geld
U houdt steeds krampachtig de finan
cien builen beschouwing.
„Die financiën zijn natuurlijk wel een
aanleiding, dat ontken ik niet, maar
dat zat er al jaren aan te komen. Dat is
dan ook wel de onmiddellijke prikkel
om nu tot beslissingen te komen, maar
het is niet zo dat ik mooie verkoop
praatjes sta te houden om vervolgens
niet te hoeven zeggen dat de porte
monnee leeg is".
Had u het tien jaar terug ook gezegd?
„Zeker. Als ambtenaar onder bewinds
lieden van verschillende politieke
kleur verkondigde ik dit type opvattin
gen ook. Je zit hier toch op de wereld
om er iets van te maken samen, niet
om er maar op los te leven. Sommige
mensen vinden het reuze kneuterig als
je het over het gezin, gezelschapsspel
letjes, de open haard hebt. Ik vind dat
je dat best mag stimuleren.
Ik heb moeite met die houding van
„iedereen gaat z'n gang maar. de deur
staat open en de ijskast zit vol, je ziet
maar". Zo gaat een gezin toch naar de
knoppen. TV in het midden en patat
met op tafel en geen mens die nog wat
zegt. Zo werkt het toch niet. Misschien
is dit wel vreselijke ouwe ballen-praat.
maar het lijkt wel of het allemaal
abnormaal aan het worden is.
Als mensen hun, kind van twee in een
crèche willen stoppen, mij best, en ik
Individuutjes
Over welke grauwe massa heeft u het?
„De bureaucratie. De overheid die niet
als iets van de burgers wordt gezien,
iets waartegen je je altijd moet verzet
ten, waartegen je moet procederen via
de AROB-rechter, want die overheid
doet het altijd fout. We willen steeds
meer als individuutjes optreden en als
het fout gaat bij de overheid aanklop
pen. Word jc daar nu echt gelukkiger
van? Van de ene hulpverleningsin
stantie naar de ander hollen? Waar de
problemen ook niet echt worden opge
lost.
Vraag het een dokter, een dominee, de
gezinsverzorgster. De mens is een op
telsom van lichamelijke en psychische
problemen. En van hele aardige din
gen. Los die problemen nou 's op in je
eigen buurt. In het gezin. Ja kijk, als
iemand al z'n darmen tegelijk moet
Minister Brinkman
begrijp ook wel dat daar voorzieningen
voor moeten zijn, maar toch denk ik
wel eens, jongens, rafel die natuurlijke
verbanden niet te veel uit elkaar. De
samenleving versplintert.
Kijk naar zoveel jongeren Geen ver
trouwen meer in de toekomst. Doe iets,
ook al heb je geen baan, maar hang
met alleen in de disco of in de luie stoel
voor Dallas. D'r is zat te doen, ook met
behoud van je uitkering. In de land
bouw. in het huishouden, bij de mid
denstand".
Kunst
Zo te horen hebben de mensen gelijk
die zeggen dat voor u de W van WVC
zwaarder telt dan de C.
„Kunst is voor mij een persoonlijke
hobby. Alleen al daarom moet ik op
passen dat kunst op dit ministerie,
waar we als een grootwinkelbedrijf
allerlei waren uitventen, niet automa
tisch bovenaan komt te staan en de
gezinsverzorging onderop, dat orkes
ten belangrijker worden gevonden
dan vormingsinternaten.
Kijk nou naar het buurt- en clubhuis
werk. Was vroeger politiek een topon-
derwerp. Ebt nu wat weg. Dan moet je
niet meteen roepen „dan pak ik dat
even bij de strot en haal er 30 miljoen
weg". Eerst eens kijken wat ze daar
doen en hoe. wat er dan eigenlijk zo
nutteloos is.
Dat werk, bejaardenzorg, gezinshulp,
noem maar op, dat is niet zo n publiek
strekker als de kunst of de media. Bij
de babbel over mijn tuinmuurtje gaat
het ook altijd meteen over kunst, krant
en kabel-tv. Maar eigenlijk zijn dat
relatief maar kleine rotpostjes".
Toch een beetje van: „ach, even hon
derd piek van Karei Appel naar de
bieb? Kunstgeld naar welzijnsgeld?
„Mensen zijn natuurlijk vreselijk geïn
teresseerd in Appels, Van Bohemens
(er hangt een prachtexemplaar van
hem in de ministeriele werkkamer) en
peren, maar als puntje bij paaltje komt
vinden ze het toch veel belangrijker
wat er met hun ouders gebeurt. Of met
een gehandicapt kind.
Er gaat 50 miljoen om in de beeldende
kunst of. nee, de hele BKR-regeling
kost geloof ik al 130 miljoen maar in
elk geval een klein bedrag in vergelij
king met de maatschappelijke dienst
verlening van vele miljarden. Je moet
goed afwegen. Ik heb met zóveel pro
blemen te maken. Wel eens moeilijk
om alles op gelijk emotioneel niveau te
behandelen".
Topkunst. Daar heeft u geld voor over,
zei u.
„Gisteren belde een goede vriend van
me. Kunstenaar. Of ik wel inzag dat
heel veel kunstenaars de top nooit
halen en dat ik ze zo het brood uit de
mond stoot want de galeriehouders
verkopen toch alleen maar dure kunst.
Ik was op de verkeerde weg met die
topkunst. Het doet me reuze leed als
een goede vriend zoiets zegt. Ik moet
echter als minister ervoor zorgen dat er
in de samenleving een gedifferentieerd
overzicht van alle experimenten van
topkunst beschikbaar blijft voor het
nageslacht. Dat wil niet zeggen dat er
via aankoopsubsidies niet ook moge
lijkheden moeten blijven voor een bre
dere groep van kunstenaars".
Persvriendelijk
Wat bedoelde u, toen u NOS en dag
bladpers. naar aanleiding van dat
gezeur over de programmagegevens
van radio en tv in de bladen, vroeg een
nieuw contract op te stellen dal pers-
vriendelijk moest zijn?
„Ik lees, nou nee. ik blader acht kran
ten door. Ik ben iemand van het
geschreven woord. Lees de krant ter
wijl de tv aan staat. Volgens mij
kunnen veel mensen niet zo snel be
vatten wat er op de tv wordt gezegd.
In de krant kun je het nog eens rustig
naslaan. Zowel de dagbladen als radio
en tv hebben een dienende functie.
Nou, als dan blijkt dat veel mensen
hun informatie, maar ook de water
standen, de weerberichten en de rtv-
programgegevens uit de krant halen,
moet je wel van heel goede huize
komen om daar allerlei verbodsbepa
lingen aan te verbinden.
Natuurlijk hebben de omroepen finan
ciële belangen bij de presentatie van
die gegevens. Ook hun ledenbinding
speelt mee. maar d'r zit toch iets
krampachtigs in. Die starheid moet
worden doorbroken en In die zin heb ik
wel enigszins positie gekozen.
Maar ik heb erbij gezegd: „doe me 'n
lol, probeer er samen uit te komen en
laat mij nou niet weer hoeven scheids
rechteren". Het is al lastig genoeg om
in de grote belangenstrijd tussen de
media een verdelende rechtvaardig
heid toe te passen, hoewel die hoog in
mijn vaandel staat geschreven".
Weer dat doe-het-zelven. Die eigen ver-
antwoordlijkheid
„Jazeker. De krant hoort tot die eigen
herkenningspunten van de mensen.
Iedere krant met zijn eigen mening,
een mening waarin de lezer zichzelf
herkent. Maar dan moet je niet bij mij
aankomen met „minister, wilt u Trouw
de hand boven het hoofd houden" en
intussen je abonnement opzeggen En
dat VPRO-tientje hoeft echt niet met
een twintig gulden te worden, maar ik
zeg er wel bij dat eigen identiteit niet
alleen maar wordt verkregen door een
handtekening op een invulbon te zet
ten".
Pluriformiteit best, als de gebruiker
maar betaalt?
„Nou ja, hij moet er een financiële
bijdrage voor over hebben. Particulie
re organisaties verspelen het recht
grote invloed te claimen als men niet
bereid is een stuk activiteit te ont
plooien en een eigen bijdrage te leve
ren".
Door Henk Dam)
De liedjes stellen niet eens zo veel voor, het verhaal eigenlijk
ook niet. Toch belooft 'Marilyn!', de musical over het leven
van Marilyn Monroe die in het Londense Adelphi-theater in
première is gegaan, een hit te worden.
Dat zou dan geheel en al te danken zijn
aan Stephanie Lawrence, de hoofrol-
speelster. Zonder echt op de te vroeg
gestorven godin van het witte doek te
lijken, is ze niettemin Marilyn Monroe
Ze heeft haar zwoele oogopslag, haar
sexy stemmetje, haar uitdagende ma
nier van lopen en haar maniertjes
En vooral, om een Britse krant te
citeren, het is het seksuele magnetisme
van Marilyn Monroe, haar uitstraling
als je een neutraler woord wilt gebrui
ken, dat door Stephanie Lawrence per
fect tot leven wordt gebracht. Daarom
valt haar prestatie zo op.
Want de niet geringe taak waarvoor de
Britse danseres en zangeres zich ge
plaatst zag, was een mythe tot leven te
brengen die al uitentreuren aan de
man is gebracht. In toneelstukken, in
liedjes Norma Jean wants to be a
movie star'), kunstwerken (Andy War
hol's prenten) en boeken (Louis Paul
Boon's De Paradijsvogel).
Dat haar dat gelukt is. heeft ze noch
aan de muziek noch aan de tekst van
de musical te danken. De muziek valt
gewoon op omdat er geen makkelijk in
het gehoor liggende deunen te horen
zijn (niemand loopt aan het eind van de
show neuriënd naar buiten, en dat
hoort toch eigenlijk wel bij een musi
cal), de tekst, vanwege een eenvoud die
hier en daar tot banaliteit uitgroeit.
Kassucces
Maar, nogmaals, dat zal vermoedelijk
niet verhinderen dat 'Marilyn!' tot een
kassucces uitgroeit. En dal kan de
West-end, de Londense theaterbuurt,
in deze tijd van recessie heel best
gebruiken. Want het is mede de afwe
zigheid van nieuwe grote publieks
trekkers geweest waardoor de terecht
fameuze Londense theaterwereld wat
in het slop is terechtgekomen.
Volgens recente schattingen wordt
slechts in zes van de 45 theaters in
centraal-Londen geld verdiend. Niet
minder dan 15 schouwburgen blijven 's
avonds donker, zoals dat eufemistisch
heet. en in de rest wordt met verlies
gedraaid.
Het absolute dieptepunt in dezen is de
spektakelshow 'i' die vorige week in
het Piccadilly-theater van start had
moeten gaan als 'een totale, ongeëve
naarde theater-gebeurtenis'. Dat werd
het ook, maar anders dan de makers
zich hadden voorgesteld. Vorige week
werd besloten 'i', waarin al zes miljoen
gulden was gestopt, maar helemaal
met uit te brengen!
Shows die het wel goed doen, zijn
vrijwel allemaal oude successen. De
musicals 'Evita' en 'Cats' trekken nu al
jarenlang volle zalen. Zwijgen wij nog
maar van het toneelstuk 'The mouse
trap' van Agatha Christie, dat in z'n
30e jaar zit, en tijdens weekeinden nog
steeds uitverkocht is
Amerikaans
'Marilyn!' is een produkt van Ameri
kaanse origine. Tekstschrijver Jac
ques Wilson is een Amerikaan, compo
nist Mort Garson ook. en producer
Elliot Kastner ook al. Het plan van dit
drietal is eerst te kijken hoe hun
geesteskind het In Londen doet om, bij
gebleken succes, over te steken naar
Broadway (waar het opstarten van
een show financieel nog aanzienlijk
riskanter is).
Het eerste idee was van Jacques Wil
son. Hij zocht muziek bij een aantal
gedichten die hij over Marilyn Monroe
had gemaakt, en kwam al gauw uit bij
zijn oude vriend Mort Garson Samen
met Garson had hij al eens een wereld
succes gemaakt toen het tweetal de
plaat 'Guantanamera' produceerde
Het was de bedoeling van Wilson's
verzen over de platinablonde filmgodin
een elpee te maken. Toen het duo
daarmee halverwege was, kwam, mede
onder invloed van film-producent
Kastner, het idee op de reeks liederen
tot een musical uit te bouwen. En
zodoende.
De musical gaat over Marilyn Monroe
van de tijd dat zij als een rijkelijk
narcistische teenager droomde over
succes, tot de tijd, dat dat succes in
overweldigende mate was gekomen, en
zij. om tot op de dag van vandaag
betwiste redenen, zelfmoord pleegde.
Als het al zelfmoord was. Tekenend
voor de mythe die Marilyn Monroe
vooral na haar overlijden werd. is dat
nog steeds biografen met nieuwe theo
rieën over haar dood komen. John
en of Robert Kennedy zouden ermee
te maken hebben, en haar door de CIA
hebben laten vermoorden. Er zou spra
ke zijn van een 'Cuba-complot'. de
Maffia zou achter haar dood zitten,
etcetera.
Klassiek
Stephanie Lawrence als Marilyn Mon-
Wilson en Garson hebben voor de
klassieke opvatting gekozen. In de
musical pleegt Marilyn zelfmoord om
dat ze in wezen eenzaam was (Wilson,
die Marilyn gedurende 3.5 maand op
het toppunt van haar roem kende: 'Ze
was was heel toegankelijk, maar de
meeste mannen waren bang haar te
benaderen - heel wat mooie vrouwen
brengen hun avonden alleen door').
Ze was zo eenzaam, aldus de in de
musical gevolgde gedachtengang, om
dat ze bij pleegouders moest op
groeien. en dus nooit echte liefde had
gekend. Dat verklaarde haar grote
behoefte aan aandacht. Dat verklaarde
verder, waarom ze emotioneel nooit
aan haar trekken kwam. aldus de
klassiek-Freudiaanse opvatting in 'Ma
rilyn!'
De musical laat zien hoe Marilyn's
huwelijken als gevolg van haar geeste
lijke gesteldheid wel moesten misluk
ken. en dat ze eigenlijk maar éen echte
liefde kende: de camera. De camera
(een rol die door John Christie wordt
gespeeld) is in 'Marilyn1' ook degene
die Marilyn's levensverhaal vertelt.
Tegen het einde van de musical zingt
Christie voor allen die menen Marilyn
Monroe gekend te hebben: 'Schrijven
jullie je boeken en toneelstukken maar,
en maken jullie je songs maar - ik ben
degene die echt bij haar hoort'. Intel
lectueel gaat het allemaal met veel
dieper.
Het amusement van 'Marilyn!' zit daar
dan ook niet in. maar in het schitteren
de dansen zingen en toneelspelen van
Stephanie Lawrence die eprder in 'Evi
ta' triomfen vierde maar met deze
haar definitieve doorbraak als super
ster beleeft
Aan het eind van dc show. als zij 12
songs en 20 kostuumwisselingen ach
ter de rug heeft, staat ze in al haar
glamour op het toneel, terwijl om haar
heen op stukken doek foto's en gedeel
ten film van de echte Marilyn gepro
jecteerd worden. Dat is adembene
mend mooi.
Door Pieter van Lierop)
Regisseur Paul Verhoeven heeft aan zijn eerdere films het image
overgehouden niet alleen Nederlands succesvolste filmer te zijn, maar
ook de handigste, de meest populistische en degene die het best is toegerust
om door te breken naar Amerika. Bij zijn collega's en bij de Nederlandse
critici heeft Verhoeven zich nimmer in bijzondere populariteit mogen
verheugen, omdat zijn films nooit een door de cineast belangrijk geachte
gedachte leken te weerspiegelen en er enkel op uit leken om bij een breed
maar simpel publiek zo hoog mogelijk te scoren, desnoods via brutale
trucs.
Zijn nieuwe film. De Vierde Man.
geeft aanleiding om Paul Verhoeven
voortaan met meer respect te beje
genen, want ook al bezit deze magi-
sch-realistische thriller een aantal
onmiddellijk herkenbare Verhoeve
n-trekjes. het is m elk geval een
fantastisch ogende en knap ontwor
pen film.
De Vierde Man is gebaseerd op de
gelijknamige roman die door Gerard
Reve in opdracht van het CPNB
geschreven werd met de opzet er het
boekenweekgeschenk van 1981 van
te maken. Het CPNB verslikte zich
echter in het buitenissige karakter
van deze delyrische vertelling vol
negentiende-eeuwse horror
motieven, biseksuele erotiek en
doodsgedachten. Men had iets
feestelijkere op het oog gehad en het
het boek schieten dat nou juist in
Reve's werk van de laatste vijftien
jaar waarschijnlijk het meest verras
sende en meest verfrissende geweest
is. ondanks de macabere thematiek.
De somberheid van de thema's valt
trouwens ook nog enorm mee, want
ze werden nogal relativerend, soms
bijna vrolijk, ingebed in de Reve
bekende stijl vol ironische retoriek.
Compliment
Dat is trouwens meteen het eerste
compliment waar de film De Vierde
Man aanspraak op heeft: hoewel
Gerard Soetemans scenario het
moest stellen zonder de karakteris
tieke reviaanse manier van vertel
len en beschrijven, klopt de toon
soort mooi met het zoek. Er zitten
een aantal beelden in Verhoevens
film die de roman af en toe schok
kend vergroven, desalniettemin
treft De Vierde Man vooral als een
opvallend speelse film. Zonder hem
te onderschatten, moet hij vooral
ook niet te serieus worden opgevat.
Nogal nadrukkelijk gaat het ten
slotte over een schrijver, een fan
tast, een man die er zijn beroep van
maakt om „creatief om zich heen te
kijken". Hij benoemt tijdens een
lezing zichzelf als iemand die „de
waarheid liegt".
Wat er gebeurt met de man die in
deze film gewoon Gerard Reve heet,
doet er niet zozeer toe. Het gaat er
om hoe hij zijn ervaringen op een
procustus-bed legt: als het ware
verbuigt, langer of korter maakt,
binnenste buiten keert, om het alle
maal gepast en samenhangend te
krijgen in zijn fantasie. Die fantasie
wordt dan weer gestuwd vanuit eni
ge preoccupaties en obsessies, die
wel degelijk reeel zijn. De schrijver is
alcoholicus, hij is homoseksueel en
is danig geirriteerd door zijn provo
cerende. vioolspelende vriendje Hij
voelt zich ongemakkelijk in zijn da
gelijks bestaan, is bang voor de
dood. hevig geïnteresseerd in de
mystiek van het katholicisme en in
de literaire eigenaardigheden van de
gotische romantiek uit de vorige
eeuw.
Vlissingen
In slecht uitgebalanceerde gemoed
stoestand reist hij van Amsterdam
naar Vlissingen voor het geven van
een lezing. De penningmeesteresse
van dc literaire club in de Schelde-
stad probeert hem te versieren en
de auteur laat zich dat waar
schijnlijk uit rancune tegenover
zijn narrige vriendje naar wie hij
liever met 's avonds terug wil
overkomen. En Reve blijft enige
dagen hangen bij die jonge vrouw,
een weduwe. De echte Reve schijnt
het dertig laar gelegen eens echt te
zijn overkomen. Maar de recon
structie vindt ingekleurd door
een koortsige verbeelding ietsje
anders plaats.
De schrijver beleeft het als een nood
lotsdrama. waarin het literair geïn
teresseerde kupslertie uit Vlissingen
moet uitgroeien tot een „belle dame
sans-merci"; een gevaarlijke vrouw
die de schrijver met bloeddorstig
raffinement in een val lokt, waar
Reve zonder persoonlijke interven
tie van de heilige maagd Maria nooit
levend uit kan ontsnappen. Alleen
op die manier kan de platvloerse
anekdote bruikbaar gemaakt wor
den voor een letterkundig werk. Of
een film. Eigenlijk kun je De Vierde
Man opvatten als een uitvoerig met
smeuige voorbeelden toegelichte do
cumentaire over hoe kunstenaars
soms te werk gaan.
Inventiviteit
Alleen als je aanneemt dat Soete-
man en Verhoeven dit concept in
gedachten hebben gehad, en je er
ook op die manier tegenaan pro
beert te kijken, krijgt de film de
relativerende extra dimensie die
hem genietbaar maakt. Je ziet dan
hoe met inventiviteit geprobeerd
wordt de ronkende clichés van de
spookverhalentraditie uit de vorige
eeuw op te poetsen en bij te slijpen
om ze effectief te maken in de
feitelijk absurd-platvloerse reali
teit van het bij uitstek onromanti
sche. hedendaagse Nederland. Ge
beurtenissen die thuishoren in een
sinister kasteel in Transylvaniè
worden uitgetest op de feitelijk
groteske lokatie van een kapsalon
in Zeeland.
Paul Verhoeven speelt het spel met
een maximum aan inzet (een lui
regisseur is hij nooit geweest) en met
Jeroen Krabbé en Renée Soutendijk
als betrouwbare pionnen. Merk
waardig blijft het dat Krabbé in De
Regenwulpen voor schrijver Maar
ten 't Hart moest doorgaan en deze
keer dus voor Gerard Reve, maar
dat zyn profiel zo sterk doet denken
aan Willem Fredenk Hermans. Het
neemt niet weg dat hij stevig in zijn
schoenen staat als de licht-verlopen.
enigszins labiele en malicieuze lite
rator die spoken gaat zien in Vlissin
gen.
FILMS
Tegenover hem is Renée Soutendijk
stukken minder echt in haar rol als
de weduwe Halslag, de fatale vrouw.
Maar dat hoort ook zo, omdat haar
personage tenslotte het produkt is
van een oververhitte fantasie.
Schuin toelopende make-up-
accenten bij haar ogen en een bloe
drode mond verschaffen haar het
vamp-uiterlijk dat associaties moet
oproepen met alle verleidelijke
kwaadaardigheid die schilders als
Moreau. Toorop en Munch plachten
te leggen in verbeeldingen van Salo-
mé. Delilah, Cleopatra, sfinxen, grif
fioenen en vampiers
meegekregen. Ze heeft zo'n Egyp
tisch sfinxbeeld in huis staan en
haar kapsalon heet Sfinx. Maar als
een keer de lichtreclame niet hele
maal werkt, staat er „Spin" te lezen
en moeten we via deze vrouw den
ken aan de eigenaardige gewoonte
van wijfjesspinnen om na het vol
trekken van de paringsdaad het
mannetje dood te steken. Deze
beeldspraak is trouwens door Berto-
lucci al eens tot thema en zelfs titel
verheven voor zjjn film Strategie
van de Spin.
Visioenen
De spin kruipt al in het allereerste
shot van de film beeldvullend over
het doek. Het beestje heeft een web
gesponnen over een crucifix en
wacht in het oog van Christus op de
vlieg die we hem tijdens de beginti
tels zien vangen en leeg zuigen.
Kruisbeelden als noodlotsbeloften
zijn met kwistige hand door de hele
film gezaaid. En vanaf het eerste
shot met de spin gaat de camera op
zoek naar het introductiebeeld van
een benevelde Reve. waarbij onder
weg terloops nog een Piéta wordt
aangedaan: Maria met in haar ar
men het lichaam van haar ontzielde
zoon. Ook Maria zullen we geduren
de de verdere film herhaaldelijk te
genkomen. in de persoon van Geert
de Jong, met soms (in de trein) op
haar schoot het kindje Jezus, met
een aureool van een appelschil. La
ter blijkt ze zowaar ook nog ge
trouwd met een transporteur met de
naam Josef op zijn vrachtwagen.
Om deze overdaad aan symbolische
verwijzingen te zien, hoef je dus met
nauwlettend rond te spieden. Er valt
met omheen te kijken. Zonder subti
liteit worden ze er ingemokerd, net
als de horror-visioenen (abattoir
scènes. een optreden van Thom
Hoffman die poedelnaakt in een
kerk gekruisigd hangt en dan door
Reve wordt gestreeld). Een pro
bleem van dat gestoei met beeld
spraken is dat al die symbolen ver
schillende kanten opgaan. Er valt
geen sluitend patroon mee te achter
halen en is dan ook enkel te accepte
ren. als je wilt aannemen dat ze in
het hoofd van de schrijver eveneens
puur grillig zijn: dat het dus gaat om
een inspanning die niet noodzake
lijk hoeft te lukken.
De Vierde Man heeft daarbij wel de
handicap dat het kijken naar de
zonderlinge hersenspinsels van Je
roen Reve. niet iets is waar je emo
tioneel sterk bij betrokken kunt
raken. Het is daarvoor te extrava
gant. Dat betekent dat Verhoeven
moest zien te imponeren met vonn-
punten. Het formeel sterkste aspect
wordt geleverd door de ronduit fabu
leuze cameravoering van de in Ne
derland teruggekeerde Jan de Bont.
Hij weet een pregnante, broeierige
sfeer te veroorzaken via talloze in
bloedrood gedompelde beelden die
af en toe werkelijk in staat blijken
nuchter hedendaags Nederland vol
ledig weg te drukken.
Effecten
Symboliek
Verhoeven en Socteman hebben
diepgaande studie gemaakt van
The Romantic Agony, een stan
daardwerk van Maria Praz dat de
hele voorraad gotische symbolen
uit de negentiende-eeuwse kunst
historie indexeert en uitpluist. Deze
provisiekast is als door een stel
bezetenen geplunderd. De eerste fa
tale vrouw aan wie het personage
van de weduwe Halslag gekoppeld
is. is natuurlijk Delilah, de vrouw
die Samson zijn krachten ontnam
door zijn haar te knippen.
Krabbe krijgt afschuwelijke castra
tievisioenen als hij door kapster
Renee behandeld wordt Ze gebruikt
shampoo van liet merk Delilah Ver
volgens wordt Renee Soutendijk
geassocieerd aan een sfinx, hei my
thologische w ezen dat half vrouw is
en half leeuw in een verscheurende
vrouw dus. Eigenlijk is dal ze m De
Koele Meren het/ellde symbool had
Met het sterke effect van die foto
grafie had Verhoeven zijn film meer
rust mogen gunnen, maar uit angst
dat de aandacht toch zou kunnen
wegvallen, heeft hij ook met de
montage het zekere voor het onze
kere genomen en laat hij telkens de
beeldovergangen plaatsvinden met
messcherpe knaleffecten.
En daar is dan nog eens een muziek
band tegen aangezet, die Loek Dik
ker gecomponeerd heeft met kenne
lijke instructie het publiek keer op
keer te overrompelen, tot men niet
meer weet waar men het zoeken
moet. In dit brutaliseren van het
publiek blijkt Paul Verhoeven als
stilist dus werkelijk geen haar ver
anderd sinds Turks Fruit of Spet
ters Hij doet afbreuk aan soms erg
mooie akkoorden door domweg te
hard aan te slaan
Dat blijft spijtig, omdat de moge
lijkheid De Vierde Man op zijn best.
relativerend dus. te genieten er
nogal mee gebruuskeerd wordt
üe Vierde Mn
•i d'
Tliom Hoffman en Jeroen Krabbé in 'De Vierde Man'
