DE VIERDE MAN 'IK BEWONDER REVE ENORM' W. F. Hermans en de taal van de onderdrukker Paul Verhoeven MARQUIS JEF DIEDEREN LOUIS DAMEN Regisseur Paul Verhoeven (links) met zijn hoofdrolspelers Renèe Soutendijk, Jeroen Krabbé en peoducent Rob Homoer. VRIJDAG 18 MAART 1983 PZC/kunst/cultuur - ->*•* 11 obsceen, het is blasfemisch, maar ik heb dat niet als zodanig ervaren". De controversiële figuur die Reve, na het beruchte Parool-interview weer is geworden, hoe iverkt dat op een filmer die net een boek van die schrijver heeft verfilmd? „Ik heb dat interview natuurlijk gele zen en ik denk dat Gerard Boudewijn Buch gewoon wat heeft willen sarren, wat willen opnaaien en waarschijnlijk heeft Gerard zich daarbij iets te ver laten gaan. Het is een man met een neiging tot shockeren, maar voor mij is het juist een anti-fascist, daar durf ik zelfs mijn hand voor te verwedden. Ik zie al die opschudding ook niet als een slechte reclame, het kan altijd naar twee kanten werken. Toen ik na 'Spet- teis' door Sonja Barend voor de televi sie met de grond gelijk gemaakt werd, dacht ik dat dat heel negatief was voor mijn film, maar de bezoekcijfers stegen opeens met twintig procent. Ik denk dat zoiets ook wel met deze film valt te vergelijken". De film is klaar en nu? We zijn al een aantal jaren met Ameri kaanse projecten bezig, "Flesh and Blood', dat middeleeuwse verhaal, ont wikkelt zich nu weer na een impasse van twee jaar. We hebben contacten met Orion en die Amerikaanse maatr schappij beweert dat ze een filmcon tract willen opstellen om die film te gaan maken. Dat is al eens eerder gesteld de afgelopen jaren, maar het lijkt erg serieus, ze steken er al geld in In zoverre, ze betalen onkosten, nodi gen ons uit, maar of ze uiteindelijk vijf miljoen dollar op tafel willen leggen, dat is nog koffiedik kijken. Een ander project maak ik weer samen met Rob Houwer, een film die zich afspeelt in Munchen, rond de opkomst van Hitier en zijn kliek". „Eigenlijk was ik al jaren bezig met dat laatste project, maar door de voortdu rende ruzies tussen Rob Houwer en mijzelf, is dat eigenlijk nooit helemaal van de grond gekomen". De controverses tussen jou en produ cent Rob Houwer zijn „berucht". Is dit project zonder troubles verlopen? „Praktisch wel, hoewel, nou nee, er zijn vreselijke ruzies geweest op de set tussen Rob en mij en we hebben vooral gigantische drama's gehad over de stijl van de film. We hadden afgesproken de film in een pseudo-documentaire stijl te draaien, uiteindelijk is het andere uiterste gebeurd. Dat bleek zich te ontwikkelen tegen de wil van Houwer in. De film werd daardoor ook een stuk duurder, de decors, het uitlichten, het is allemaal anders geworden dan we oorspronkelijk van plan waren, maar Rob heeft het uiteindelijk toch wel zo geaccepteerd. Ik heb ook tegen hem gezegd, als je het anders wil, moet je me maar ontslaan. Ik kan deze film niet anders maken. We wisselden al heel snel van stijl, maar dat kwam ook wel door de inbreng van cameraman Jan de Bont". „Nou is het wel zo dat Kob Houwer het een fantastische film vindt, maar het heeft toch wel de nodige problemen opgeleverd. Weet je wat het is, je krijgt als regisseur altijd ruzies met .ie producent. Regisseurs willen altijd het onderste uit de kan, die denken val maar dood met je hoeveel het kost, het moet gewoon goed worden en die producent denkt, die regisseur rom melt maar wat aan met mijn geld". „Ik vond het totaal geen probleem dat Rob wat extra geld in 'De vierde man' moest stoppen, hij heeft dat geld met andere films driedubbel terug gekre gen. Ik vind dan ook dat je aan deze film kunt zien datje over de hele lengte met topmensen hebt gewerkt". Jef Diederen, gouachecollage Galerie Marquis. Vlissingen, laat van 4 april tot en met 1 mei schilderijen en pastels zien van Antonio Segui. Van 8 mei tot en met 5 juni volgt een overzichtstentoonstelling van het werk van de Zierikzeese schilder Gerrit van der Ven. In de bovenzaal is dan tevens recent werk van Jeroen Henneman te zien. De Henneman-expositie loopt momenteel, met een korte onderbreking vanaf vandaag tot en met 21 maart Tijdens die dagen vertegenwoordigt 'Marquis' Van der Ven. Segui en Henneman op de kunstmanifestatie Amsterdam, waar 32 galeries htm 'beurs' in de Nieuwe Kerk houden. (Marquis. Nieuwendijk 15, Vlissingen woensdag tot -en met zaterdag 13.30-17.30 uur, zondag van 14 tot 17 uur). „Ik moest mijn vroegere films vaak snel en ritmisch monteren, maar dat was enkel en alleen nodig omdat er nooit een doorlopend verhaal in zat. Dat hoefde bij 'De vierde man' niet, want in die film zit een heel duidelijke verhaallijn en je loopt je voortdurend af te vragen wat er precies aan de hand is. Hier is het al maximaal als iemand een laken opwerpt bij het begin van een scène, omdat er 'iets' anders onder loopt". 'De vierde man' is zeker niet de Galerie Bellamy 19, in het Museum aan het Bellamypark te Vlissingen, laat van 26 maart tot en met 22 april, plastieken zien van Louis Damen. Er is zaterdag 26 maart, 15 uur een openingsmanifestatie. Bellamy 19 is geopend: dinsdag tot en met vrijdag van 10 tot 12.30 en van 13.30 tot 17 uur. Op zaterdagen: 13 tot 17 uur. Zondag en maandag zijn de deuren dicht. In dezelfde museumgalerie loopt nu nog de tentoonstelling van werken van de schilder Jef Diederen. (Door Hem Kropman) Paul Verhoeven wil graag veel en lang praten over zijn nieuwste film 'De vierde man', niet alleen omdat praten met de pers er nu eenmaal „bij hoort", maar vooral omdat Verhoeven deze film, die vanaf 24 maart in de bioscoop te zien is, als de beste uit zijn oeuvre beschouwt. 'De vierde man', met in de hoofdrollen Jeroen Krabbé, Renée Soutendijk, Thorn Hoffman, Dolf de Vries en Geert de Jong, is gebaseerd op de gelijknamige roman van Gerard Reve, een boek dat hij speciaal schreef als Boekenweekgeschenk, maar dat uiteindelijk werd afgekeurd door de commissie omdat de diverse sexuele relaties te gewaagd werden gevonder „Ik bewonder Reve als schrijver enorm, maar dit is, buiten zijn hele vroegere werk, het enige .waarvan ik zag dat het te verfilmen is. Ik heb het boek gelezen en het doorgeschoven naar Gerard Soeteman die het scena rio schreef. Ik ben ook sterk door Reve getroffen omdat hij ook altijd iets met godsdienst heeft. Ik ben zelf helemaal niet godsdienstig, maar de figuur van Jezus trekt mij sterk aan, ik heb me ook veelvuldig met theologie bezig gehouden. Maar Reve als homo- sexueel, dat is iets waar ik minder ver in meega als cineast. Ik werk liever vanuit een man-vrouw-verhouding, omdat ik me daar makkelijker in kan uitdrukken en daarom ook vind ik het zo'n aardig boek omdat een vrouw de spil van alles is". „Homosexuele verhoudingen laat ik liever over aan een homosexuele regis seur, ik kan me nooit helemaal in zo'n verhouding plaatsen. Ik ben altijd ontr zettend weg van vrouwen en het aardi ge is dat het in dit verhaal vooral om een vrouw draait, ook al speelt een jongen toch ook wel een belangrijke rol. Maar zover kon ik wel meegaan in het verhaal". Er zitten in de film een aantal redelijk „harde" scènes, buiten de vrij partijen tussen Jeroen en Renée, komt er een kerkscène in de film. waar Gerard in een visioen Thom als Chris tusfiguur aan het kruis ziet hangen en dan. laat ik het maar omschrijven met ..wat homosexuele handelingen" pleegt. Is dat niet wat te hard „Voor mij niet. het zou kunnen dat mensen met een bepaalde religieuze inslag daar moeite mee hebben, maar ik heb die scène gemaakt vanuit mijn speciaal gevoel voor religie. Het is een jeugdgevoel eigenlijk, toen ik voor het eerst een plaatje van Jezus zag, wilde ik vooral weten wat er achter die doek zat. Ik denk dat het een gevoel is dat iedereen wel kent, net zoiets als om bij een priester onder zijn rokken probe ren te kijken. Je kunt zeggen het is Gerrit van der Ven, schilderij, 1977. Het zijn gouaches en collages die alle gebaseerd zijn op leven fen lijden) van de Indianen. Bellamy 19 presenteert er een fraai boek bij met een inleiding van Bert Schierbeek. Reve schreef het boek „naar aanleiding van een relatie die ik zo'n twintig jaar geleden had met een weduwe van het vrouwelijke geslacht, het thema is dus historisch". Het boek en dus ook de film, zitten vol met occulte verwijzingen en symbolen, het verhaal speelt zich af op twee niveaus. Eén dat de werkelijkheid ver beeldt, een ander, een onderlaag die het ongrijpbare, het onvoorspelbare tot onderwerp heeft. Die twee niveaus zijn sterk met elkaar verbonden en nooit is het duidelijk aan te geven wat „toeval" of waarheid is. Jeroen Krabbé speelt in de film, naar een scenario van Gerard Soeteman, de schrijver Gerard Reve, die een korte maar hevige verhouding aangaat met een rijke vrouw, die al eerder drie echtgenoten „versleet". Was de dood van dat trio toeval, of blijkt de jonge, mooie, sensuele vrouw, gespeeld door Renée Soutendijk, toch een heks, een vrouw die dood en verderf aantrekt. Is zij alleen maar een mooie, ongelukkige drievoudige weduwe die door het nood lot geslagen is? Paul Verhoeven, na 'Spetters' ben je weer teruggekeerd naar het verfilmen van een bestaande roman. „Ik heb met opzet een boek genomen dat niet zo'n bestseller is. Ik ben er in principe op tegen om een boek te verfilmen, het beperkt je vaak. Maar dit boek is echt fantastisch om te verfilmen. Het is dan wel misschien niet het beste boek dat Gerard Reve geschreven heeft, het is eigenlijk een genrestuk dat hij in korte tijd in elkaar heeft gezet, maar het voordeel van dit werk is zeker dat het aanzienlijk te verbeteren viel. Ik vind rnijn film dan ook veel beter dan het boek. Juist in dit geval, omdat 'De vierde man' niet zo sterk 'reviaans' doordacht is, het is eigenlijk niet eens goed af, vind ik". „Ik heb, vanaf 1971 met 'Wat zien ik' films naar boeken gemaakt, boeken die, net als 'Turks Fruit', 'Keetje Tip pel' en 'Soldaat van Oranje' allemaal aan hetzelfde euvel leden, er zat geen sterke dramatische lijn in. Het waren erg fragmentarische werken, we heb ben dan ook altijd gevochten met de problematiek van die boeken. Toen hebben we het geprobeerd met Spet ters', maar ook die film is eigenlijk te fragmentarisch gebleven. Nu is het voor het eerst dat ik een film heb gemaakt die één grote, doorlopende gedachte uitdrukt. Van de eerste tot de laatste seconde, dat vind ik de grote winst van 'De vierde man'. Nu hadden we eindelijk een verhaal, met span ning, rond een thriller-gegeven, met een occulte bijsmaak, met een dubbele lading, en dat verhaal speelt zich af gedurende één weekeinde'. meest makkelijke film die je hebt ge maakt, er zit een onderstroom in. Denk je dat dat doorwerkt naar het publiek, dat ze daar voldoende houvast aan hebben? „Het is volgens mij zo gemaakt, dat je vanzelf blijft opletten en dat de din gen waar het om gaat zo worden neergezet dat je de film blijft volgen. Ik kan me niet voorstellen dat het publiek dat ontgaat, als ze het te moeilijk vinden is dat jammer, dat merken we vanzelf, want dan komen ze gewoon niet, maar ik kan me niet voorstellen dat iemand er problemen mee krijgt". Occult Er zit ook veel onderhuids, veel ontastbaars in de film. „Er zitten inderdaad best wat occulte zaken in het verhaal, dingen die een bepaalde samenhang hebben die je met altijd even duidelijk ziet, toestan den en fijnen die niet noodzakelijk met elkaar verbonden zijn. Dat de Gerard Reve in de film bepaalde visionaire krachten heeft, dat hebben we wel gesteld, maar in alle kranten en tijd schriften staan tegenwoordig horosco pen. Ik weet zeker dat er enorm veel mensen zijn die die dingen lezen, zoge naamd lachend, maar toch. en in mijn film zit niet meer occultisme dan dat geloof van die mensen. Is het echt zo dat het noodlot Reve bedreigd, is het zeker dat hij daar de dupe van gaat worden. Ligt zijn toekomst helemaal vast of niet? Maar je kunt het ook zo zien dat het allemaal flauwekul is, dat Reve de wereld op zijn manier wil zien en de gebeurtenissen naar zijn hand zet, je kunt het ook vanuit de psycholo gie van de schrijver zelf zien en dan is het helemaal niet zo occult". „Ik denk ook dat dat het aardige van de film is omdat de mensen geconfron teerd worden met iets wat ze niet meteen vergeten zijn als ze buiten staan. De uitdaging voor mij is ook iets te laten zien waarvan je na afloop van denkt: hoe zat dat nu precies". „Tot mijn verbazing heb ik tijdens het draaien regelmatig een crisisachtig ge voel over me gekregen, pas toen de film helemaal klaar was zag ik dat het me gelukt was te filmen wat ik in mijn hoofd had. maar tijdens het opnemen wist ik vaak niet waar ik mee bezig was. Je hebt als regisseur natuurlijk die dingen wel in je hoofd, maar je ziet ze niet, omdat al die scènes in heel duidelijk verband met elkaar staan of terug of vooruit wijzen. Ik ben voor 'De vierde man' altijd bezig geweest met het filmen van scènes, van episoden en nu heb ik voor het eerst een doorlo pend verhaal gemaakt, dat maakte me zo onzeker". „Ik vind dit dan ook de beste film die ik tot nu toe heb gemaakt, de meest bevredigende ook. de meest harmo nieuze Maar dat ligt toch ook wel aan het feit dat het occulte me zo nauw aan het hart ligt Thrillerachtige spanning en een zeker bovennatuurlijk gevoel zijn onderwerpen die me het meest dierbaar zijn" Jezus Hoe ben je bij Gerard Reve uitgeko men? (Door Marien van den Bos) Kan een bekende Nederlandse schrijver in het speciale VN-jaar voor sancties tegen Zuid-Afrika lezin gen houden voor Zuidafrikaanse staatsinstellingen, zoals de universi teiten. Hoe ver moet een culturele boycot, zeker gezien de speciale ban den tussen de Nederlandse cultuur en die van de uitvinders van de „apart heid" gaan: moeten ook de blanke tegenstanders van het regime erdoor getroffen worden? Sinds ruim een jaar zijn de officile culturele betrekkingen met Pretoria door de Nederlandse regering verbroken. Met dc gang naar Zuid-Afrika van Willem Frederik Her mans komen echter alle argumenten voor en tegen individuele contacten aan de orde. Het belangrijkste tegenargument: cul turele Nederlands-Zuidafrikaanse con tacten zijn alleen daarom al immoreel omdat de aan het Nederlands verwante Afrikaans de „taal van de onderduk- ker" is, van de blanke minderheid die de zwarte meerderheid de meest ele mentaire rechten ontzegt. Hei-mans, een dezer dagen door onze correspon dent in Zuid-Afrika geinterviewd, vindt zo'n boycot daarentegen „weerzinwek kend en krankzinnig". In de eerste plaats wijzigt geen enkele Zuidafrikaan zijn mening door een Nederlandse boycot, aldus Hermans Ten tweede gaat het ten koste van de Nederlandse cultuur, terwijl we toch blij zouden moeten zijn met belangstel ling daarvoor aan het andere einde van de wereld. En verder vindt Hermans een culturele boycot schijnheilig, want een boycot die geldt kost, zoals een olieboycot, daar willen ze in Nederland niet aan. Kritische Zuidafrikaanse schrijvers mengden zich vervolgens in de discus sie, door het belang te onderstrepen van uitwisseling van ideen met kriti sche Nederlanders. „Contacten met een vrije geest kan Afrikaners slechts goed doen en hen helpen kritischer te worden", aldus de Zuidafrikaanse pro fessor Lindenberg in het dagblad Trouw. In Nederland vragen velen zich echter af of er door de censuur en het toelatingsbeleid in Zuid-Afrika wel van een kritische dialoog met Zuidafrika nen sprake kan zijn. De christendemocratische parle- mentarlr Jan-Nico Scholten. een van ijverigste bestrijders van de Zuid afrikaanse apartheid in Nederland, zegt niet tegen een bezoek van een Nederlands schrijver aan Zuid-Afrika te zijn. Daar zelfs onder bepaalde omstandigheden voorstander van te kunnen zijn. „Maar niet wanneer het bezoek uitgelegd kan worden als eén bevestiging van het systeem, wanneer dc activiteiten meer tot voordeel van de blanke minderheidsgroep zijn dan van de zwarte meerderheid. Tot nu toe hebben heel wat Nederlanders in Zuid-Afrika rondgelopen, overlopend van begrip voor de problemen van de onderdrukkers", aldus Scholten. Hoewel Hermans zegt zich uitdrukke lijk niet met politiek te willen be moeien in Zuid-Afrika. krijgt volgens deze zienswijze wel elk bezoek van eén bekende Nederlander aan het land een politieke betekenis. Andere bekende Nederlanders, waaronder de voormali ge voorzitter van de Nederlandse Raad van Kerken, ds. Berkhof, Fax Christi- voorzilter Marga Klompè en ook Scholten zelf krijgen namelijk zelfs geen toestemming meer voor een be zoek aan het land. De Nederlandse wetgeving stelt geen enkele beperking op het reizen naar Zuid-Afrika. Wel bevroor het kabinet- Den Uyl in 1977 het bestaande culture le akkoord en zette de eerste regering- Van Agt de procedure tot afschaffing in werking (en werd ook de visumplicht voor Zuidafrikaanse staatsburgers in gevoerd). Door de Nederlandse af komst van de Afrikaanders (stamver wantschap noemen ze het daar) zou een dergelijke maatregel vrij hard aan komen, zo redeneerden achtereenvol gende, overgrote meerderheden in de Tweede Kamer. En dat was ook het geval, zo geeft een woordvoerder van de Zuidafrikaanse ambassade in Den Haag toe. Neder landse literatuur (voor zover niet ver boden door de censuur) ligt - al dan niet in het Afrikaans vertaald - in de Zuidafrikaanse boekwinkels. Al op de middelbare school kunnen Zuidafri kaanse kinderen kennis nemen van Nederlandse literatuur en bij de taal wetenschappen op de universiteiten is het Nederlands een belangrijk bijvak. Er bestaat volgens de attaché, on danks de boycot, „nog steeds een vrij levendige belangstelling" voor de Ne derlandse literatuur. Hermans onder schrijft dit volledig in het interview en noemt het „schandelijk" en „belache lijk" wat Nederland deze mensen aan doet, De Zuidafrikaanse professor Andrè Brink, van wie ook niet alle werken door de censuur zijn gekomen, haalt Hermans uit sfn geisoleerde positie. Volgens hem is een culturele boycot „zelfvernietiging". En „opvattingen weghouden door middel van een cultu rele boycot zal de toestand alleen maar verergeren in plaats van te verbete ren". Sietse Bosgra van het Komite Zuidelijk Afrika daarover, „met een boycot zul je soms mensen treffen die je niet wilt treffen. Maar voor een deel gaat het in Zuid-Afrika ook om een kleine groepje mensen die hun brood verdienen met het Nederlands". Belangrijk argument voor economi sche, maar ook voor culturele boy cotmaatregelen is voor de anti apartheids-groepen in Nederland het feit dat de zwarte bevrijdingsbewe gingen daar al jaren om vragen. Om dat Oosteuropese en Derde Wereldlan den nauwelijks of geen culturele be trekkingen met de blanke Zuidafri kaanse minderheid onderhouden is deze oproep voornamelijk gericht op West-Europa en de Verenigde Staten. De Algemene Vergadering van de Ver enigde Naties heeft voor dit doel het jaar 1982 zelfs uitgeroepen tot „het VN-jaar voor de sankties tegen Zuid- Afrika" en dit voor 1983 verlengd, ftaast Nederland worden ook in Enge land en de Verenigde Staten akties gevoerd tegen schrijvers en artiesten die ondanks de vele oproepen voor veel geld naar Zuid-Afrika gaan voor optre dens, lezingen etc. In de Verenigde Staten. waar de anti- apartheidsbeweging vooral wordt ge dragen door zwarte bevolkinggroepen, bestaat zelfs een zwarte lijst van arties ten die ln Zuid-Afrika hebben opgetre den. Zij worden regelmatig geconfron teerd met demonstraties en soms een lege zaal. De zangeres Roberta Flack weigerde om die reden een aanbod van 2.5 miljoen dollar voor een tournee door Zuid-Afrika. De Britse akteursbond Equity gaat steeds verder in het verbod aan haar leden met Zuid-Afrika samen te werken De Britse bonden kennen een min of meer verplicht lidmaatschap en de besluiten zijn bindend voor de - "den. In Nederland zijn natuurlijk alle stromingen onder kunstenaarsvereni gingen en uitKcvenjen aanwezig. Wat de schrijvers betreft ls er een actie gaande om in contracten met de uitge ver de clausule op te nemen dat Zuid- Afrika wordt uitgesloten van het ver spreidingsgebied. Zo overkwam het ex-politicus en kin derboekenschrijver Jan Terlouw, die zich bleek tc kunnen verheugen in een forse belangstelling voor zijn Koning van Katoren uit 1972 in Afrikaanse vertaling. Omdat dc royalties bij de uitgever liggen heeft Terlouw inmid dels beloofd de opbrengst van bet boek in Zuid-Afrika ter beschikking te zullen stellen van een goed doel. De Nederlandse Stichting „VN-jaar voor de sancties tegen Zuid-Afrika" heeft alle uitgevers iu Nederland benaderd en probeert de standpunten aan het boekenfront ten opzichte van Zuid- Afrika te inventariseren. Hermans zou Hermans niet zijn als na terugkeer uit Zuid-Afrika zijn ervarin gen op de een of andere manier niet opnieuw discussiestof zullen opleve ren. Geruchten als zou ook „de volks schrijver" Gerard Reve. die zijn pro- apartheids-opvattingen niet onder stoelen of banken pleegt te steken, binnenkort naar Zuid-Afrika gaan voor een lezingencyclus, worden door zijn uitgever Elsevier tegengesproken. Zijn boeken worden er - waarschijnlijk om andere dan politieke redenen - ook niet officieel uitgegeven.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1983 | | pagina 11