LUSTRUM nieuwe plaats voor oude kerkgebouwen
stichting
viert feest
Kil
bouwde kerk in ons land is die van Wil
lemstad, eveneens in 'achlzijdige cen-
traalbouw'. opgetrokken die in 1607
werd voltooid. De gelijkenis, die de
kerk van IJzendijke wat dat betreft
vertoont met die van Willemstad,
wordt toegeschreven aan de invloed
van Prins Maurits. Deze Oranje-telg
bemoeide zich niet alleen met de aan
leg van vestingwerken, ook kerken
hadden zijn aandacht. De Stichting
'Oude Zeeuwse Kerken' hoopt het
fraaie 17e eeuwse kerkje van IJzendij
ke dus binnenkort onder haar beheer
te krijgen.
stichting
Wie 'dragen' het werk van de stichting
'Oude Zeeuwse Kerken'? Dat doen naar
schatting 450 donateurs, bestaande uit
privé personen, kerkvoogdijen, ge
meenten en bedrijven. „Het aantal do
nateurs Is zeker voor uitbreiding vat
baar". meent stichtingspenningmees
ter Van der Perk. „Opvallend is dat ze
ker 40 procent van de donateurs men
sen zijn van bulten Zeeland, zelfs vanuit
België en Zwitserland" De Friese en
Groningse zusterstichtingen - waarmee
een samenwerkingsverband bestaat -
zijn met hun 5000 tot 6000 donateurs
ook financieel veel sterker, en hebben
dan ook een groter aantal (over het al
gemeen kleinere) oude kerken in hun
bezit.
„Toch is de belangstelling groeiende",
zegt de heer Van der Perk. Dat blijkt uit
de deelname aan de excursies en dona-
teursdagen. In '79 waren er op de dona
teursdag en de daarmee verbonden ex
cursie in Brouwershaven ongeveer 50
deelnemers. Dat aantal groeide aan tot
100. vorig jaar in Zeeuwsch-Vla8_nde-
ren. Voor de 'jubileum' donateursdag
op 25 april in Zlerikzee hebben al 150
deelnemers ingeschreven en de in
schrijving is nog niet gesloten. „Onze
excursies naar oude kerken vallen in de
smaak. Voor het najaar denken we aan
een tocht naar Vlaanderen, om daar de
voorbeelden van de Scheldegotiek te
kunnen bewonderen. We hopen op deze
wijze meer bekendheid te krijgen", al
dus de heer Van der Perk.
De donateurs van de stichting behoe
ven zich over hoeveelheid en kwaliteit
van de hun gegeven voorlichting niet
te beklagen. Een met degelijke artike
len voorzien en met fraaie illustraties
verlucht maandelijks bulletin bevre-
digt-hun behoefte aan kennis omtrent
oude kerken. Het dagelijks bestuur -
waarvan oud commissaris mr J. van
Aartsen voorzitter is - wordt onder
meer bijgestaan door een door deskun
digen bemande 'raad van advies'.
Plaatselijke commissies zorgen voor
het contact tussen kerkvoogdijen, ge
meentelijke- en andere autoriteiten en
het stichtingsbestuur. En een redactie-
en propagandacommissie zijn alert
voor wat de voorlichting 'naar binnen
en naar buiten' betreft.
Maar de organisatorische structuur
van de stichting mag dan op stevige
grondvesten berusten en de aanhanke
lijkheid van de donateurs mag groot
zijn, voorlopig blijft van kracht het ci
taat van Walter Kramer, dat stichtings
voorzitter mr Van Aartsen uitsprak in
zijn rede tijdens de officiële installatie
bijeenkomst van de stichting 'Oude
Zeeuwse Kerken' op 19 april 1977 in de
wgeerteskerk te Kloelinge „De ge
meenschap. de staat, cn dc gemeente
zullen er niet aan ontkomen een conser
veringsplan te maken, een onderhouds-
en bewakingsplan. om kerken, die mooi
en kunstzinnig zijn ingericht dan op
zijn minst te redden als bezienswaar
digheid en geestelijk en artistiek getui
genis".
gerard van loo
Foto's Wim Riemens
Nieuwe Kerk te Zierikzee, tot dusver enige bezit van de stichting 'Oude Kerken
zeventiende eeuws kerkje in 's Heerenhoek.
dienstige plechtigheden niet hoeft uit
te sluitenmeent hij.
Hij wijst er ook op dat het kerkgebouw -
als het in stand blijft - uiteindelijk toch
als centraal godsdienstig symbool in
dorp en stad is opgericht, 'en op deze
wijze een boodschap blijft doorgeven'.
Kerkvoogdijen hebben soms de groot
ste moeite om - nu de kerkelijkheid is
teruggelopen - hun kerkgebouwen in
stand houden en deze voor verval te be
waren. In zo'n geval wil de Stichting
'Oude Zeeuwse kerken' graag de hand
reiken, en in zulke gevallen gaat het
dan meestal om oude kerken, die op de
monimentenlijst staan
eigendom
In de korte tijd van haar bestaan heeft
de stichting de eigendom van één kerk
- de Grote Kerk te Zierikzee - kunnen
verwerven. Onderhandelingen voor
overname van een tweede kerk - die
van IJzendijke - zijn in een gevorderd
stadium.
Eind 1977 nam de Stichting de Zierik-
zeese 'Nieuwe Kerk' van de herpormde
gemeente over voor de symbolische
prijs van één gulden. Het monumentale
gebouw - met een uiterlijk dat wat doet
denken aan een Griekse tempel - werd
in 1848 in gebruik genomen Het was
gebouwd op de plaats van de in 1832
afgebrande Sint Lievens Monsterkerk.
In 1977 was de kerk al meer dan twee
jaar niet in gebruik. Het verval had toe
geslagen Restauratie was een dringen
de noodzaak. De eerste fase van de res
tauratie is nu voltooid. De buitenkant
van de kerk is hersteld: kosten 2.3 mil
joen. Negentig procent kwam uit over
heidssubsidie <crm: 50 procent, ge
meente 30 procent, provincie 10 pro
cent) voor dekking van de resterende 10
procent kreeg de stichting nog een ex
tra subsidie van de gemeente Zierikzee
en bijdragen van het Prins Bemhard-
fonds. de Vereniging Stad en land, do
naties, en giften van donateurs.
„We zijn erg blij met de afronding van
die eerste herstelfase. die centraal zal
staan bij onze eerste lustrumviering in
Zierikzee. Als de kerk helemaal gereed
is. wil de Nederlandse Hervormde ge
meente haar weer in gebruik nemen
voor de eredienst", zegt de heer Van der
Perk.
Maar zovr is het nog niet. De tweede
restauratiefase moet nog worden uitge
voerd. Dat betekent grondig herstel
van het interieur, inclusief het prachti
ge, monumentale orgel. Dat zal nog
eens twee miljoen vergen. De overheid
is kariger geworden met subsidie-gel-
den Daarom durft men bij de stichting
'Oude Zeeuwse Kerken' beslist met te
voorspellen wanneer de tweede fase zal
ingaan. „Maar gesteld dat er eens vrij
snel mee zou kunnen worden begonnen,
dan zou dit nog minstens een jaar werk
vragen. Dan zou de restauratie van de
Grote Kerk in Zierikzee volgend jaar
helemaal voltooid kunnen zijn", zegt
stichtmgspenningmeester Van der
Perk.
ijzendijke
Bij de stichting bestaat de indruk dat
de hervormde kerk van het Zeeuws-
Vlaamse IJzendijke - die zij wil overne
men - in betere staat verkeert dan des
tijds die van Zierikzee ..Deze kerk is
met in verval, zij wordt ook nog ge
bruikt. Een volledige restauratie zal wel
met nodig zijn Ik denk dat we met een
goede opknapbeurt kunnen volstaan",
zegt de heer Van der Perk. Het hervorm
de kerkje van IJzendijke. met het hoge
'tentdak', de wat lager 'zadeldak', zijn
klokketorentje met ronde 'ui' en de
achtkantige constructie kwam in het
jaar 1614 gereed Het is de eerste kerk in
Zeeland, die speciaal voor de protes
tantse eredienst werd gebouwd De Sta
ten van Zeeland waren weliswaar met
een subsidie voor de bouw over de brug
gekomen, maar er werden ook bouwgel-
den verkregen uit heffingen op bier en
meel...
De eerste voor de protestanten ge
;G 18
APRIL 1981
PZC/zaterdagkrant 19
De Stichting 'Oude Zeeuwse
Kerken' zal op bescheiden wij
ze haar eerste lustrum vieren. Dat
gebeurt op de 'donateursdag', za
terdag 25 april in Zierikzee. De
voltooiing van de eerste restaura
tie-fase van de Grote Kerk daar zal
dan centraal staan. De plaats van
samenkomst is de concertzaal
'Mondragon'.
Om 10.15 uur zullen de deelnemers
daar worden ontvangen door bur
gemeester Th. de Meester van Zie
rikzee, waarna stichtingsvoorzitter
mr J. van Aartsen de openingsrede
zal uitspreken Om 10.45 uur
spreekt prof drC A vanSwigchem
over het onderwerp 'Wat is een ou
de kerk?'.
Om 11 30 uur wordt de Grote Kerk
bezichtigd, met in aansluiting
daarop een lunch in hotel-restau
rant 'Mondragon'
De gezamelij ke bustocht begint om
14.15 uur. Via de Zeelandbrug gaat
de rit langs Wiihelmlnadorp door
de polder naar de dijk van de Brede
Watering, vervolgens langs Kat-
tendijke en de dijk langs de Ooster-
schelde naar Wemeldinge. voor be
zichtiging van kerk en vliedberg.
De tocht voert daarna langs Kapel-
Ie. waar de heer G. J Lepoeter in de
kerk de rondleiding zal verzorgen.
Op de terugweg naar Goes wordt
gestopt voor een bezoek aan de
tuin van de familie Lenshoek te
Kloetinge, waarin zich een zeer
merkwaardige vliedberg bevindt.
In Goes wordt de tocht (en de 'jubi
leum-donateursdag') om 16.30 uur
beëindigd.
ook van bouwkundige kwaliteit
meestal niet wedijveren met de Midde
leeuwse kerken. Op het ogenblik zijn
er in Zeeland 110 oude gebouwen (met
inbegrip van de 55 middeleeuwse), die
door de rijksdienst voor monumenten
zorg tot beschermd monument zijn
verklaard. Hierbij zijn 84 hervormde
kerken, 8 rooms-katholieke en één sy
nagoge, de laatste in Middelburg. In
derdaad dus een bezit om zuinig op e
zijn. En dat real iseert men zich maar al
te wel bij de stichting 'Oude Zeeuwse
Kerken'.
Deze stichting wil trachten de nog rese-
rende oude kerkgebouwen in stand te
houden. Zij is bereid om 'bedreigde'
kerken van de kerkioogdijen over te ne
men om ze dan - na eventuele restaura
tie - een zinvolle bestemming te geven.
„Bij die bestemming staat het gebruik
voor de ere-dienst voorop, met daar
naast andere eventueel zinvol en ver
antwoord gebruik voor gemeenschaps
doeleinden", zegt stichtingsbestuurslid
Van der Perk.
De kerk is in de loop van de eeuwen
altijd - naast bedehuis - een ontmoe
tingsplaats van de (dorps- of stadsge
meenschap geweest. In de kerk werden
de huwelijken gesloten, werd gedoopt.
maar ook begraven. De armen werden
er van voedsel voorzien. Aan sommige
kerken was een school verbonden
Vaak was het kerkgebouw de plaats
waar van muziek en zelfs toneel te ge
meten viel. Gilden en broederschappen
hadden er hun bijeenkomsten. In de
kerk was kunst, waren kostbaarheden
te bewonderen. Benamingen als 'preek-
kerk', 'koorkerk' en 'wandelkerk' spre
ken voor zichzelf- De overheid richtte er
monumenten op voor helden, maar on
derhield ook het stadsorgel en liet dit
op gezette tijden door de stadsorganist
voor de burgers bespelen.
Porfessor Van Swigchem is van mening
dat, als de omstandigheden dwingen in
deze tijd naar een andere functie voor
een kerkgebouw om te zien, aansluiting
kan worden gezocht bij de maatschap
pelijke en culturele functie, die het
kerkgebouw ook vroeger heeft gehad.
„Natuurlijk ligt het de kerkelijke mens
zwaar op de maag dat bij dit alles dan
toch de kernfunctie eruit wordt ge
haald: die voor godsdienst, liturgie en
eredienst. Daarbij valt dan evenwel te
bedenken dat een heroriëntering in de
vorm van overname van het gebouw
door- en ten behoeve van de gemeen
schap een verder gebruik voor gods
01
✓I
llwft redenen zuinig te zijn op
fulp le kerken, om die te koesteren.
- n i «örC. A. van Swigchem van de
ïrersiteitin Amsterdam lid van
Iran Advies van de Stichting,
t Bestudering van gegevens van
,jM ftn Muilder en van de Histori-
'1is van Nederland - voorgere-
omstreeks 1500 op wat nu
and landgebied is 210 parochie-
:epi #®den. Daarvan zijn er nu nog
~ieug te vinden. Zeeland raakte
tan 150 van die oude, histori-
I ^gebouwen kwijt door waters-
6' bad, oorlogsgeweld. Vooral in
«Se eeuw maakte dit gewest
jFPralige periode door.
•professor Van Swigchem ver-
V»! het land van Reimerswaal
jj «kerken in de golven; met het
S'*se eiland Borssele vijf, en
31 BMeleeuwse Noord Beveland
■®P het toenmalige eiland Wol-
gingen drie kerken in het
Konder, op het Schouwense
i en elders op Schouwen en
tegen en op verschillende
ilnZeeuwsch-Vlaanderen veer-
fIn één eeuw verloor het toen-
-eeland 70 kerkgebouwen door
rad alleen al. Oorlogshandelin
gen "®°°reaak van de verwoesting
yellen andere oude kerken,
fevaar voor overdrijving mo-
"^'en dat omstreeks 1600 niet
l ^"0 kerken over waren v
•un het begin van de eeuw in
'and van Zeeland te vinden wa-
J«16e eeuw verloor Zeeland ge
stat 2 kerkgebouwen per Jaar,
Het mede onder invloed van Prins Maurits gebouiode kerkje van IJzendijke. de eerste oorspronkelijke protestantse kerk in Zeeland.
[lindschap in onze streken zou minder aantrekkelijk zijn zonder de kerktorens, die op
paalde afstanden de lijn van de horizon doorbreken. Als met stenen vingers wijzen zij naar
getuigend van vroomheid, maar ook van gemeenschapszin. 'Daar in de verte staat onze
har ligt ons dorp, onze stad. Daar zijn wij thuis'. Deze gedachten zullen bij velen zijn
men, die vanuit de verte hun woonplaats naderen. Of we nu 'kerkelijk' zijn of niet, de kerk
ur toren is het baken in de ruimte voor ons, het merkteken, het doel van de reis, het
tai van het eigen plaatsje onder de zon. Als tenminste torenflats en fabrieksschoorstenen
moverheersing aan de einder de ierk en haar toren niet trachtten terug te drukken. Tot een
isch uitstulpseltje naast de moderne 'sky line'...
een die het kerkgebouw de en dat gerekend over een periode van niet eens meer weten hoe ze er uit heb-
iehet toekomt in stad. land en een eeuw", aldus prof Van Swigchem. ben gezien. Maar ook grote stadskerken
rhap willen geven, horen de Door allerlei omstandigheden moesten gingen verloren, zoals de kerken van
tan de stichting 'Oude Zeeuw- ook na 1600 nog tal van oude kerkge- Sluis, in Middelburg en West- en Noord
B' Zij hebben zich tot doel ge- bouwen het veld ruimen. „We bezitten Monsterkerk en in Zierikzee de oude
belangstelling voor met name in die 55 kerken die we nu hebben nog Sint Lievensmonsterkerk.
ïische kerkgebouwen in Zee- maar een restant, en van vele is nog
dtinstandhouding daarvan in maar een deel bewaard gebleven", zegt rniHrlpIppiivuv
üedn te bevorderen. Zo staat deze hoogleraar. Soms is het koor verlo- IduclccU KVo
ereer in de stichtingsacte, die ren gegaan, zoals in Haamstede en Me- Professor Van Swigchem: „Natuurijk
jf', nadat op 1 oktober 1976 mr liskerke, soms is alleen het koor nog zijn er in de 17e eeuw en de daarop
svan Aartsen, oud-commissa- maar overgebleven, zoals in Hoede- volgende eeuwen ook nieuwe kerken
Ifkonlngin, en drs Hendrik W. kenskerke. Er zijn gevallen waarin er gebouwd, en daarbij zijn er mooie, en
'pvoor notaris Jan Adriaan van een driebeukige kerk nog maar één belangrijke, zoals bijvoorbeeld de
Jonge in Middelburg waren beuk over is. zoals in Baarland en Zou- Oostkerk te Middelburg, de kerk te
M'om te verklaren dat zij de telande. Elders ging de toren verloren, Burgh op Schouwen, of die in Driewe-
'Oude Zeeuwse Kerken'wil- zoals in Yerseke. Er zijn bescheiden gen op Zuid-Beveland. Maar toch kun-
chten. Het idee was afkomstig dorpskerkjes verdwenen, waarvan we nen ze uit oogpunt van kunst en vaak
aderamen van de Provinciale
BUjcommissie van de Neder-
He
left in Zeeland, dat gevormd
ideheren P. W. C. van Westen,
timp en C. van der Perk.
neen duidelijk voorbeeld voor
s hadden de Groningers gege-
tnmei 1969 de Stichting Oude
s Kerken op te ric ten. Fries-
üerland, de Hollanden volg-
2 oktober 1976 werd dus de
kiting, de Zeeuwse geboren.
.set mag dan een 'hervormd'
'sjn geweest, we zijn een alge-
chtlng, geen club met een her-
ipituur. Wij hebben bijvoor-
i rooms-katholieke bestuurs-
ionateurs. Bij ons zyn mensen
M kerkgenootschappen tevin-
mede-oprichter en bestuurs
ter Perk. Al deze mensen heb-
hi'gevonden in hun belangstel
de hun publicaties leest zegt
voor het historische kerk-
