minimal music
herman heijermans in de
scholen en schouwburgen
'uitkomst' bij
amsterdams
volkstoneel
PRINCIPES EN DE
NIEUWE BELOFTEN
SEIZOEN: 'UITKOMSTEN 'SCHAKELS'
VRIJDAG 12 SEPTEMBER 1980
PZC /kunst
11
(Van ome kunstredactie)
[Jet (toneel)werk van Herman Heijermans blijft actueel. Ook dit seizoen zijn twee stukken
j rïjg al jarenlang repertoire blijven houden. Het Amsterdamse Volkstoneel
speelt 'Uitkomst' en de Arnhemse toneelgroep 'Theater' brengt een eigen visie op 'Schakels'.
Schakels" is na -Op hoop van zegen" haalbaar is. Neuhaus: „Misschien
wmeest gespeelde stuk van Herman wordt ook onze voorstelling te lang en
jHiermans Theater zal dit stuk in het moeten we schrappen. Alleen, het stuk
seizoen ruim tachtig keer spe- is naaddicht geschreven. Ik kan een re-
tt De stichting Wikor uit Den Haag. gel in het eerste bedrijf kappen, maar
«i instelling voor kunstzinnige vor- in het vierde bedrijf komt Heijermans
««van de Jeugd, gaat de voorstelling er wel op terug".
■q grote schaal onder de aandacht Negen jaar geleden kwam Jochen Neu-
Sngen van leerlingen van derde klas- haus van Frankfurt am Main naar Am-
van voortgezet en voorbereidend hem (vormde tussendoor- 1976-'77-sa-
men met Otomar Krejca ook nog de ar
tistieke leiding van het Dusseldorfer
Schauspielhaus). Door zijn manier van
werken werd hem steeds weer de vraag
gesteld of hij Heijermans kende. „Ik
had nooit van hem gehoord. In Duits-
Mrtirt over Herman Heijermans voor land kent niemand hem, terwijl hij in de
Senten en regisseur Jochen Neuhaus jaren '10 vooral in Berlijn toch een grote
en dramaturg Koos van Maren zijn be- man was. In het Nederlands kon ik hem
- niet lezen en Duitse vertalingen bleken
moeilijk te krijgen en ook nog slecht te
zijn. Ik vind dat erg vreemd; ook met
een stuk als „Schakels", dat zo groots is
en zo spectraal. Het gaat niet alleen
utenschappelljk onderwijs. De leerlin-
sakrijgen een flinke korting op de toe-
iangsprijs; er komt een tekstuitgave
Jan „Schakels" met een op de jeugd ge
achte inleiding; het Nederlands Thea-
icr instituut verzorgt een onderwij-
reldgastlessen te geven Bijna 400 scho
len doen aan dit Wikor-project mee.
De hoofdrol in „Schakels" is voor Bern-
hard Droog, Verder spelen mee: Caroli-
neBeukman, Margreet Blanken, Angé-
ïquedeBoer. Arthur Boni, Cor van den over de Nederlandse samenleving: Heij-
Bnnk, Edmond Classen. Eric van der
Donk. Willem Paul Edelman. Piet Ekel.
jmGorissen. Michiel Kerbosch. Dries
Siijn. Pim Lambeau. Anny de Lange.
Ö5j« Scherjon en Robert Sobels.
ermans' werk heeft betrekking op heel
„zijn" Avondland".
Toei) de regisseur in de loop der jaren
beter Nederlands ging lezen, ontdekte
hij dat de auteur niet zo ver weg staat
van wat hij met toneel wil doen „Een
auteur die sterk is in analyse, in het ge
ven van een gedifferentieerde motivatie
voor psychologische conditionering.
Een sociaal-democratische auteur, die
geen politiek programma voorstelt,
maar in staat is de samenleving politiek
te benaderen zonder propagandist te
zijn. Anders dan bij Brecht is Heijer
mans' benadering heel subtiel. Het is
boeiend om dat te laten zien"
helder
Neuhaus keos voor „Schakels" in ver
band met de mogelijkheden van Thea
ter en technische aspecten. „Maar ook
omdat het stuk mij vandaag nog erg
veel vertelt. Ik hoef het niet te moder
niseren, met de heldere achtergronden
als context voor de figuren en het ver
haal over de gevolgen waarmee een
man te maken krijgt, die het van arbei
der tot ondernemer bracht en nu
missaris is.
Het is een zeer explosief stuk. Pancras
Duif is zo sympathiek, zo vol humor.
Een prachtige kerel, eigenlijk helemaal
niet het ondernemerstype. Toch ziet
Heijermans hem niet zo positief. Wat zit
er fout met deze man. daar gaat het vier
bedrijven lang over. Hij heeft een heel
leven achter de rug en al vroeg is er iets
misgelopen, Het wordt duidelijk, dat
wat zich in een weekend afspeelt ergens
in het verleden al begonnen is.
Een merkwaardig moment is de op
komst van de psychiater tegen het eind
van het derde bedrijf; de confrontatie
met Duif. die ontoerekeningsvatbaar
verklaard moet worden. De psychiater
heeft niet alleen deze taak. Het stuk is
in 1902-'03 geschreven, een tijd waarin
er grote interesse betond voor de psy-
cho-analyse. Freud had zijn belang
rijkste werken gepubliceerd. We we
ten niet of Heijermans met Freud bezig
was, maar als dramaschrijver doet hij
hetzelfde als wat Freud gedaan had.
Een praktiserend (opmerkelijk voor die
tijd) psychiater vraagt Pancras naar
hem toe te komen om te kijken hoe 't
ermee staat. Hjj kan er achter komen
hoe het gebeurd is. Een scène die niet
gespeeld wordt, maar in het hoofd van
het publiek bestaat, gaat over wat er
kan gebeuren als Pancras er met psy
cho-analyse achter komt wat er met
hem aan de hand is".
'I geen toeval
gtp'sseur Jochen Neuhaus: „We gaan
.Schakels" brengen zonder polemisch
icworden; zo van hier hebben we een
kapitalist en die maken we af. Het gaat
meer van hier hebben we een kapita
list; kijken wat er wellicht fout zit".
Dramaturg Koos van Maren „Maar ik
hoop wel, dat we een aantal dingen op-
rituw losmaken. Anders ga je weer mee
inde molen. Het publiek moet niet ont
roerd zijn zonder te weten waarom het
ontroerd is. Heijermans bereikte des-
'i arbeiders; ik hoop dat ons dat
nü ook lukt. Iedere carrièremaker kan
ach bij onze „Schakels" in ieder geval
ifvraeen of het goed is, waarmee hij be-
agis".
Bet lijkt een wat andere „Schakels" te
rorden dan die we kennen uit de tijd
ran Ko van Dijk.
Bemhard Droog gaat de hoofdrol, Pan-
trasDuif, spelen.
Jochen Neuhaus; „Daardoor wordt het
stok al anders. We hebben de tekst ge-
tegen, die de Haagse Comedie destijds
5?bniikte. Zij hadden in de originele
akst van Heijermans gesch-apt; het
stuk meer naar de hoofdfiguur toe ge
schreven. Wij willen de dialectiek tus
sen Pancras en zjjn omgeving meer tot
acht laten komen".
„Heijermans heeft zelf na de première
In 1903 ook een passage gekapt, over
hoeveel onverklaarbare angsten Pan
cras heeft en de psychiater die vraagt
voor angsten dat zijn. Het betreft
daar de grote oer-angst: ik ben niet
meer mijzelf, ik heb me vervalst. Daar
komt angst voor mensen en objecten
uit voort. Heijermans vond die passage
misschien te moeilijk, of het stuk te
lang. Wij willen de volledige tekst spe
len".
wddicht
Enige tijd voor de première was het
aog niet duidelijk of dat laatste ook
Voorgrond Bemhard Droog als Pancras Duif. verder v.l.n.r. Angéltque de Boer.
regisseur Jochen Neuhaus en Jan Gorissen.
Vee West, het nu 88-jarige sex-sym-
booluit de jaren dertig, ligt sinds drie
•«ken in een ziekenhuis in Los Angeles.
De blondine met de rauwe stem die
mral bekend werd om haar gewaagde
aspitse toespelingen 'Is that a gun in
jour pocket, or are you just glad to see
net?"), zou een hersenbloeding hebben
lehad, maar het ziekenhuis wil zelfs
let beamen dat zij is opgenomen. Een
anoniem woordvoerder van het zieken
huis heeft. echter gezegd dat Mae West
ntdio augustus met spoed werd opge
nomen en dat haar toestand vrij ernstig
Xn dit nieuwe toneelseizoen presenteert het Amsterdams Volkstoneel zich voor
het eerst onder de artistieke leiding van Jules Croiset. Het volkstoneel speelt
'Uitkomst' van Herman Heijermans, een uitgesproken volkstoneelstuk met de zo
vertrouwde lach en een traan.
Concert harp en fluit
sluit seizoen van
Mta Cultureel af
VEERE - Zaterdag geven in de Grote
Kerk van Veere Egbertine Korfma-
cher-de Vente en J. de Vente een con
cert voor harp en fluit. Met dit concert,
ut om 20 uur begint, sluit de Stichting
Delta Qulturecl haar vijfde seizoen
net exposities, manifestaties en con-
«rten in de Grote Kerk af.
Hei programma voor zaterdag ver-
Beidt sonates voor fluit en harp van G.
Donizetti, J. B. Krumpholtz en F. W
Rust; 'Le petit chevrier corse' van H.
Tomasi; 'Green sleaves to a ground'
vsn een anonieme componist en 'Haba-
pera'van M. Ravel. Na de pauze wordt
W programma afgewisseld met de
«rpsolo 'La Gitana' van A. Hassel-
Bansen de fluitsolo 'Syrinx' van C. De
bussy.
De harpiste Egbertine Korfmacher-de
rente kreeg haar opleiding bij Rosa
•Wc en Mary Schroeder-Ragetli. bei-
™i harpiste bij het Radio Philharmo-
pBeh Orkest Na de theoretische oplei-
™g voor het staatsexamen werkte zij
«use tijd mee in orkesten in Nederland
«Duitsland, zoals dat van radio Hil-
•ersum en de West-Berlijnse Opera,
momenteel is zij lerares harp. J. de Ven-
had als leermeester onder andere Jan
«venstern. Zijn lange loopbaan begon
b op zeer jeugdige leeftijd. Na een pe-
e ln theaters en bij de operette en
Bewerkt te hebben maakte hij tot
Een spel van droom en leven in twee
bedrijven, of. zoals Heijermans dat zelf
zei, in twee afdelingen. In de eerste afde
ling maken we kennis met het straatar
me Amsterdamse gezin van Thijs Ba-
nes, met hun zieke zoontje Jantje en
met hun buurtgenoten. In de tweede af
deling maken we de koortsige droom
van de zieke Jantje mee. waarin hij met
de zwaan uit het Vondelpark op ster-
renpluk gaat, in de hoop om die. weer
terug op aarde, aan de man te kunnen
brengen zo het gezin uit de armoede te
halen. In de droom wordt de zwaan dan
gewurgd door de venijnige bakker. In
werkelijkheid sterft Jantje aan de op
winding. die door deze laffe, gedroomde
moord veroorzaakt wordt.
"Uitkomst' zal worden geregisseerd
door Jules Croiset De muziek en de tek
sten van de liedjes zijn geschreven door
Martin Kesseler en zullen onder zijn lei
ding worden uitgevoerd door het ver
trouwde orkest «m. ucu nuwuciuams
Volkstoneel. De rol van Jantje zal wor
den gespeeld door Dick van den Toorn,
de zoon van Kitty Jansen, die hiermee
zijn Nederlandse toneeldebuut maakt.
De zwaan wordt gespeeld door Teuntje
de Klerk. Van de vele medewerkenden
noemen wij u verder nog: Jan-Anne
Drenth. Hans van der Gragt, Mimi Kok.
Sylvia de Leur. Henk Molenberg, Dick
Scheffer. Lou Steenbergen. Ton Vos,
Wim Wama. Wllly Zuidema.
De première is vastgesteld op 10 okto
ber 1980 in de Stadsschouwburg te
Haarlem.
Het Amsterdams Volkstoneel speelt
Uitkomstmaandag 13 oktober in de
Middelburgse schouwburg, dimdag 14
oktober in de Prins van Oranje te Goes,
woensdag 15 oktober in het Zuidland-
theater te Temeuzen en donderdag 16
oktober in De Concertzaal te Zierikzee.
Alle voorstellingen beginnen om 20.00
uur.
1971,1 "wuul iiiaan.Lt; »iij LUL
(4 deel uit van het Radio Philharmo-
Orkest. Daarnaast viel hij, bij
««gevallen, vaak in bij andere
«sten. Tevens was hij leraar aan het
ypws Muzieklyceum te Hilversum en
"otreekmuziekschool in Harderwijk.
Jules Croiset
Sylvia de Leur
Koos van Maren: „Dat Pancras ver
liefd wordt op de huishoudster-ver
pleegster is geen toeval. Hij is zelf al
tot de conclusie gekomen, dat hij 24
jaar lang zijn krachten alleen aan de
zaak gegeven heeft. Juist op het breuk
vlak, als hij zich terugtrekt, wordt 'ie
ook ziek. heeft hij een crisis. Na de ziek
te wil hij met die vrouw wel verder.
Hij heeft altijd zijn sexualiteit ver
drongen en dat moet nu ingehaald wor
den.
Hij heeft zijn klasse verlaten toen hij
ondernemer werd. Op zich is dat een
legitieme stap. maar hij heeft 'm gezet.
Tot de proletariërs behoorden ook
dienstmeiden. Hij wil nu terug naar de
oude situatie, waar hij zich thuis voelt.
Hij begrijpt de mensen, waar hij van
daan komt. Hij is een man van het
handwerk. Zijn kinderen denken in
geld en technische oplossingen, bezit,
carrière. Dat maakt het stuk snijdend
en actueel, juist nu de maatschappij
een fase verder is".
Neuhaus vertelt, dat Heijermans het
stuk voor arbeiders schreef en dat die er
ook naar toe gingen. Ze kregen zo de
vraag gesteld, of ze het verlaten van
hun klasse een terechte mogelijkheid
voor henzelf vonden, of dat ze dat niet
moesten doen. „Heijermans was een in
teger socialist. Hij had moeite met de
SDAP. vond de partij te burgerlijk, te
laf. Als socialist zag hij de maatschappij
in economisch opzicht niet verdeeld in
ondernemers en werknemers. Hij wilde,
dat het emancipatiebewustzijn bij de
arbeiders groeide.
Je ziet de emancipatie van iemand, die
de overstap gemaakt heeft naar mate
riële waarde, naar bezit, waardoor hij
op het niet-materièle vlak verarmd.
Heijermans is het om een emancipatie
van echtheid en waarheid te doen.
zinnig
Heijermans keek naar wat er in de
maatschappij aan de hand was en
schreef dat op. Koos van Maren merkt
op, dat tussen 1850 en de jaren, waarin
„Schakels" ontstond de ijzerindustrie
zich in Nederland ontwikkelde; kettin
gen, scheepsplaten. Tussen 1900 en
1903 was er de eerste feministische
golf: dienstmeiden hielden congressen
en kwamen voor hun rechten op. De
arbeiders zelf waren in 1880 al de
straat op gegaan. Aansluiten bij wat er
in de maatschappij leefde en zien hoe
het uitwerkte; waarbij de schrijver
zijn eigen biografie als model gebruik
te.
De dramaturg: „Werkloosheid, feminis
me; 't verkeert nu in een andere fase van
ontwikkeling. Maar 't leeft nog; met
„Schakels" sluit je bij werkelijk levende
dingen aan. Daarom vinden we het zin
nig om 't nog een keer te doen".
Theater speelt 'Schakels' vrijdag 10 ok
tober in het Zuidlandtheater te Terneu-
zen. zaterdag 25 oktober in de schouw
burg te Middelburg, dinsdag 25 novem
ber in De Concertzaal te Zierikzee. Alle
voorstellingen beginnen om 20.00 uur.
Expositie plastieken
en schilderijen
in 'De Witte Swaen'
MIDDELBURG - Van zaterdag 20 sep
tember tot 26 oktober wordt in galerie
'De Witte Swaen' in Middelburg een
tentoonstelling gehouden van brons-
plastieken van de Fransman Louis Mo-
linari én van Schilderijen van Europe
se kunstenaars. Van de Franse beeld
houwer zullen circa twintig plastie
ken, zowel staande als enkele die ge
schikt zijn om aan de muur te hangen,
en verschillende ontwerpschetsen te
zien zijn.
Onder de andere kunstenaars met hun
schilderijen (in totaal 23) vertegenwoor
digd zijn op deze expositie bevinden
zich Charly Toorop. Piet van Wijngaar
den. Huib Luns en Bela Kadar.
De tentoonstelling wordt 20 september
om 16 uur op informele wijze geopend
door galeriehoudster Joan van Dijk. Zij
zal daarbij een korte uitleg geven van
de verschillende werken. De tentoon
stelling is tot 26 oktober te bezichtigen
op dinsdag tot en met zaterdag van
twaalf uur tot half zes 's middags en op
afspraak.
Donderdag is op de begraafplaats
van de Parijse wijk Neuilly de in Zwil
seriand vermoorde weduwe van de
schilder Wassily Kandinsky begraven.
Slechts een klein aantal genodigden
woonde de plechtigheid bij.
Mevrouw Nina Kandinsky is 84 jaar ge
worden. Haar lichaam werd 2 septem
ber aangetroffen in haar chalet te
Gstaad.
Louis Andriessen (foto Wim Riemensi
NiDoot Johan van Kempen)
u de Nederlandse Operastichting de komende
maand de opera „Satvagraha" van Philip Glass gaat
opvoeren, is er weer een extra reden om nog eens in te
gaan om de achtergronden van de speciale stroming die
Glass vertegenwoordigt; die van de „minimal music".
Een beweging die niet voor niets tegelijkertijd is opge
komen met de herwaardering voor Erik Satie, die ei
genlijk als eerste componist van „minimal music"
(avant la lettre) kan worden beschouwd.
Satle's kunst lévert namelijk de Ingrediënten voor het
recept waarmee de muziek van Philip Glass bereid
wordt. De totaaiopbouw uit kleine stukjes, die, behalve
in lengte, steeds op elkaar lijken, de eindeloos herhaalde
of getransponeerde harmonische sequenties evenals de
extreme monotonie naast onverstoorbare ritmische ge
lijkmatigheid.
De Satie-rage, die overigens alweer duidelijk aan het
wegebben is, bereikte in 1976 haar hoogtepunt, in de
tijd dat er - heel treffend - een grammofoonplaat ver
scheen van Satie's door Reinbert de Leeuw gespeelde
compositie „Vexations".
Een fragmentarisch stukje muziek dat steeds maar her
haald dient te worden en waarin de luisteraar die strikt
muzikale en geen (quasi-)filosofische maatstaven aan
legt. alleen een bevestiging ziet van de vrijblijvendheid
van Satie's toonzettingen.
geloof
Maar de tam-tam waarmee dit bleke muziekje opnieuw
de wereld werd ingestuurd alsof het een meesterwerk
betrof, bewees de actualiteit ervan door het verband
dat er bestond met een nieuw muzikaal geloof waartoe
ook onze landgenoot Louis Andriessen zich bekeerde,
zoals in dienst compositie „De Staat" (1976) duidelijk
werd.
De uitingen van de „minimal music" waren in 1975 voor
het eerst „live" in ons land te horen, toen het Philip
Glass Theatre hier in het kader van het Holland Festival
optrad. De magische uitwerking van de eindeloos her
haalde klankpatronen, betekende toen voor een belang
rijk deel van het publiek een aangrijpende ervaring. Phil
Glass bestreed toen uitdrukkelijk de opvatting ais zou
een optreden van zijn ensemble meer een meditatie-hap
pening dan een concert zijn. Hij zag en ziet zijn muziek
als ware kunst, waarbij het psychologisch effect een na
tuurlijk gevolg is van die kunstbeoefening.
In de tijd van Schumann en Liszt begonnen de mensen te
snikken bij het aanhoren van bepaalde composities. Dat
waren de ervaringen van toen. bij de kunstuitingen van
die periode. De mens van nu wacht op een ander soort
muziek met de daarbij behorende uitwerking op de psy
che. aldus Glass' visie.
stuipjes
Glass verklaarde zich dus zonder voorbehoud over
tuigd een nieuwe ontwikkeling te vertegenwoordigen,
die als stroming even gezond en krachtig is als alle
„scholen" in het verleden. En dan met minstens even
veel kiemen voor verdere uitbouw als bijvoorbeeld bij
de atonaliteit en aangekoppelde pseudo-stijlen het ge
val was; een compositierichting waarvan Glass de be
staansgrond als voltooid verleden tijd ziet. Het huidige
werk van modernen als Boulez en Stockhausen (on
danks de goed in de qiode vallende religieuze pretentie
van de laatste) ervaart hij als stuiptrekkingen van een
ten dode opgeschrevene.
Nog even voor de duidelijkheid Philip Glass is een Ame
rikaans musicus (geboren in 1937, studies aan de Juil-
liard School en bij Nadia Boulanger). die in 1968 een
curieus ensemble oprichtte, waarin elektronisch orgel,
fluiten en saxofoons de hoofdrol spelen. Hiermee brengt
hij sindsdien een eigen, afwijkend soort muziek dat de
naam „minimal music" meekreeg, vanwege het uitput
tend gebruik van werkelijk minimale muzikale midde
len. Figuren als LaMonte Young, Steve Reich en Terry
Riley worden eveneens met die kunst in verband ge
bracht. Allemaal componisten die de tot nu toe alge
meen gebruikte „dramatische" structuren uit hun werk
hebben gebannen (hier ligt ook.de kern van de verwant
schap met de muziek van Satie, waarover straks meer).
onvrede
Mede als gevolg van een in veel muziekkringen heer
sende onvrede vanwege de ontoegankelijkheid van de
avant-gardecomposities uit de na-oorlogse jaren, for
muleerde LaMonte Young in het begin van de jaren
zestig zijn concept „Theatre of eternal music", waarin
hij inspiratie uit de Oosterse cultuur in brede zin bleek
voor te staan. Ook wees hij alle constructieprincipes af.
die niet gemakkelijk door het oor kunnen worden opge
nomen.
Uitgaande van de motivering dat er in de muziekprak-
tijk grote behoefte bestond aan een vorm van communi
catie met het publiek via een onpersoonlijk ritueel, volg
de Philip Glass op zijn eigen wijze de door LaMonte
Young ingeslagen weg. Zijn voornaamste karakteris
tiek. geleidelijke en additief-rekenkundige behandeling
van melodie en ritme tegen een in wezen homofoon de
cor.
In dit opzicht is Glass eigenlijk doorgegaan op een reeds
in 1938 door Boris Blacher geponeerde stelling over va
riabele metrie; ritmische cellen ln rekenkundige reeksen
1 plus 2 plus 3 plus 4, 3 plus 4 plus 2 plus 1. enzovoorts,
enzovoorts, met systematisch doorgevoerde paralelle-
gangen en tegenbeweging in een steeds in complexiteit
toenemende herhaling.
Sinds tien Jaar stelt Phil Glass echter met langer de
rekenkundige structuur voorop, maar houdt hij zich
meer bezig met de klank zelf. voornamelijk in de zin van
speciale aandacht voor de akoestische bijprodukten
boventoneni via elektronische versterking Bij weer la
ter werk, zoals het aan Vera Beths opgedragen en deze
zomer in het Amsterdamse theater Carré uitgevoerde
.Attacca" voor soloviool en vocale groep, bepaalt de
componist zich dan overigens juist weer tot de puurheid
van de klinkende patronen zelf. Maar het is toch steeds
Satie's zogeheten „additieve" componeermethode (ad
ditief is toevoegend, optellend) die de basis van dit soort
van muziekmaken vormt.
En ook de muziek van het Philip Glass Theatre is dus
gebaseerd op Satie's principes. Phil Glass borduurt ove
rigens veel langer op de uitgangspunten door dan Satie
in strikte zin ooit zelf heeft gedaan. Diens pianowerken,
van de Sarabandes uit 1887 tot de Nocturnes uit 1919 toe.
zijn zeer beknopt. In zijn balletmuzieken. die in de uit
voering meer tijd in beslag nemen, en ook in het symfo
nisch drama „Socrate", wordt hetzelfde procédé in wat
uitgebreider kader toegepast.
mozaïek
Wat is nu eigenlijk precies het afwijkende aan die zoge
noemde additief gecomponeerde stukken: het gebrui
kelijke verloop van thematische en expressieve ont
wikkeling is verlaten. Voor de toehoorder wordt de
klankenstroom van een klassieke tijdsstructuur uitein
delijk door het muzikale geheugen duidelijk ervaren
als een geheel, waarvan alle onderdelen dienen als
bouwstenen voor een totaalvorm. Satie's vormgeving
is daarentegen eigenlijk meer te vergelijken met een
mozaïek. Korte melodische figuren worden domweg
herhaald, daarna getransponeerd (dat wil zeggen op
andere toonhoogte gebracht), opnieuw gebruikt en dan
plotseling weer verwisseld voor een ander motief dat
dan dezelfde bewerking ondergaat. Over die vormsche
ma's, geënt op de zogezegde variabele metriek, werd
dus al eerder in dit artikel gesproken.
Bij de klassici nebben we vaste schema's; alleen de va
rianten daarop brengen de verrassingen. In de Roman
tiek komt wat dat betreft alles op losse schroeven te
staan; de enige zekerheid is dan hoogstens nog de eigen-
geaarde manier van doen van de componist. En in het
Impressionisme is de vorm totaal vervaagd en verliezen
we alle grond onder onze voeten, om ons te laten voort
vloeien in nevels, of om mee te drijven op de golven van
een eindeloze oceaan.
Bij Satie nu. „staan we stil" en laten de muzikale objec
ten van alle kanten op ons inwerken Door toepassing
van de stereotiepe patronen krijgt deze muziek al snel
Iets automatisch In die zin is ze natuurlijk ook een regel
rechte uiting van de ontstaanstijd Laten we niet verge
ten dat in die periode bijzonder veel interesse was voor
automaten. En denk ook aan bijvoorbeeld Ravels be
langstelling voor onze Hollandse molens en voor aller
hande opwindbare speelgoedjes.
Behalve aangaande de vorm wordt ook in harmonisch
opzicht door Satie een andere weg ingeslagen; hij ver
mijdt de tot dan toe logische opeenvolging van de ak
koorden en voegt niet-oplossende dissonanten toe. het
geen met name van invloed op Debussy's kunst is ge
weest.
Samengevat is er bij Satie dus een voorkeur voor een
niet op ontwikkeling gebaseerde vormgeving, voor rit
mische clichés en een geneutraliseerde tonaliteit Een in
zekere zin aanverwante toepassing van dit additieve
procédé vinden we eigenlijk ook in de continue dansbe
weging die in het impressionistische tijdperk zo veelvul
dig werd toegepast Denken we in dit verband maar aan
de bedwelmende Boléro van Ravel, een op zichzelf
staand werk binnen het veelzijdige oeuvre van deze
meester, dat overigens qua inspiratie door hemzelf niet
hoog werd aangeslagen, maar zijn uitwerking in de con
certzaal nooit mist.
ritueel
Het is waarschijnlijk mede door het ondergaan van dit
magische effect dat figuren als Steve Reich en Terry
Riley het gingen zoeken in de „minimal music". En
evenzo zal LaMonte Young er door beinvloed zijn, alvo
rens tot zijn formuleringen te komen in het concept
„Theatre of eternal music". Gezegd moet worden dat.
ondanks alle getheoretiseer, geen van alle Amerikanen
uit deze hoek in staat Is geweest om zelfs maar een
flauwe afschaduwing van de rituele kracht in Ravels
Boléro op te roepen.
In de benauwende atmosfeer van het „fin de siècle" nam
Satie de taak op zich om het muzikale materiaal te ont
doen van al te zwaar belastende symbolische en expres
sieve associaties De muziek moest gehaald worden uit
de bewierookte reliekschrijn waar de Romantiek haar in
geplaatst had en teruggewonnen worden voor onze alle
daagse wereld. En de vraag is nu actueler dan ooit of de
door Satie gevonden uitgangspunten de maagdelijke
schoot hebben gevormd om een nieuwe kunst uit gebo
ren te doen worden
Het gaat daarbij dus om de levensvatbaarheid van de
principes zelf. Het fletse resultaat in Satie's eigen „musi-
que d'ameublement" zegt iels van het bescheiden talent
van deze componist, maar tenslotte niets van de bruik
baarheid van de toegepaste basistechniek. Phil Glass'
toepassing ervan in zijn nu op 17 september in premiere
gaande opera, zou daarom ivel degelijk opnieuw een
belofte kunnen inhouden.
