IDOLEN
sterven jong
de brieven van kafka in vertaling
over taal
DE FATALE HONGER
NAAR ULTIEME KICKS
TIJDSCHRIFTEN
PZC/ kunst
VRIJDAG 18 JULI 1980
15
Drie eisen stelt Marianne Sinclair aan twintigste-eeuwers die het willen schoppen tot legende:
zemoeten succes gehad hebben, het liefst in de vermaakindustrie. Ze moeten een karakteristiek
gezicht hebben, het liefst mooi. En ze moeten te vroeg zijn overleden, het liefst voor hun dertigste
levensjaar. In haar boek Those Who Died Young (in Nederlandse vertaling door uitgeverij
Rostrum in Haarlem gepubliceerd onder de titel Idolen sterven jong) presenteert de schrijfster
dan een portrettengalerij van te vroeg overleden beroemdheden, of net op tijd overleden be
roemdheden, het hangt er vanaf hoe je hét bekijkt.
Desene wordt geopend met helden en
heldinnen van het witte doek (Valenti
no,Harlow. Monroe. Lombard. Philip
pe. Clift. Dean en Bruce Lee), waama
sn reeks popmusici volgt (Holly.
Presley. Hendrix en Brian Jones o m i
om vervolgens te eindigen met een ge
zelschapje politici (twee Kennedy's.
King. Guevara en Eva Peron). Het is
loet helemaal een filmboek dus, maar
'net zijn toch de filmsterren die 70 pro
cent van de aandacht krijgen. Wat ei
genlijk heel vreemd is. aangezien van
de ter sprake gebrachte dode idolen 60
procent popmusicus was Maar over
film bestaat nu eenmaal meer naslag-
lerfc dan over popmuziek. En veel van
diemusici hebben opgetreden in films,
of over hun levens werden films ge
maakt
Hoewel boeken over overleden ster
ren bijna per definitie slecht zijn - hoe
korter ze na het overlijden verschij
nen,des te slechter zijn ze meestal - is
Idolen sterven jong heel lezenswaar
dig. Het soort boeken wordt meestal
geschreven meer uit gevoel voor com
mercie dan uit wezenlijke belangstel
ling voor het onderwerp, maar Sin
clair doet zich toch wel kennen als een
uitzondering op de regel.
Ze stelt in een proloog en in een epi
loog heel serieuze vragen over sociolo
gische achtergronden van cultusvor-
ming en ze doet ook pogingen die vra
gen te beantwoorden Helaas levert
dat een betoog op met veel rafels en
gaten, want het is een misvatting om
het idool-verschijnsel'' en de „legen
de" vast te willen leggen aan vaste re
gels. zoals Sinclair geprobeerd heeft in
bijvoorbeeld de drie eisen die geci
teerd zijn aan het begin van dit stukje.
De derde stelling klopt namelijk niet.
terwijl het nou juist de belangrijkste
eis van haar profielschets betreft ido
len dienen dus jong te sterven.
Het is waar dat een vroege dood vaak
wil bijdragen aan legendevorming,
omdat er op die manier wel eens legen
des willen ontstaan die het anders
nooit waren geworden. Je zou kunnen
veronderstellen dat Buddy Holly of
Bruce Lee of Eddie Cochran misschien
mooi op tijd de geest hebben gegeven
Maar iemand als Elvis Presley heeft er
vijftien jaar te lang mee gewacht en
blijft desondanks legendarisch. Ter
wijl het bovendien een klein kunstje is
om mediasterren te noemen die niet al
te jong zijn overleden (Gable. Bogart,
Chaplin) of zelfs een rustig doorleven
(Garbo. Dietrich. Bardot. Brando.
pieter van lierop
Welles. The Beatles» zonder dat de le
gendevorming daardoor maar enigs
zins werd gehinderd. Die fenomenen
blijven buiten beschouwing
dolgedraaid
Het soort sterren dat Sinclair eigen
lijk bedoelde te verzamelen, dat zijn
de lieden die niet hebben opgekund
tegen juist hun succes en juist hun
reeds idool-zijn. Die werden vermor
zeld door hun eigen populariteit, of
die niet meer op konden tegen de aan
ben gestelde ei.sgn, of die .dol draaien
in een wereld waarin voor hen plotse
ling alles mogelijk was gebleken en
de honger naar ultieme kicks uitein
delijk fataal is geworden. Zelf uitge
lokte verkeersongelukken, alcohol,
drugs! James Dean. Montgomery
Clift, Marilyn Monroe zijn er voor
beelden van in de filmwereld, maar in
de popscène maakte die situatie de
meest spectaculaire slachtoffers.
In het boek van Sinclair worden oorza
ken en gevolgen af en toe nogal door
elkaar gehaspeld. Maar toch is het
boek interessant, goed geschreven en
er wordt niet overmatig ingespeeld op
sensatie-belustheid. Er is alleen een
categorie idolen die in een boek als dit
tenminste even genoemd had mogen
worden en dat zijn de sportidolen
Maar daar was dan het duidelijkst ge
worden dat buiten de racerij, de drie
eisen van Sinclair nit deugen De le
gendarische Mohammed Ali. Cruijlf
Borg en Merckx leven nog steeds. En
Bernharö Hinaultook. als mijn laatste
informatie betrouwbaar is
films
Een boekje dat meer met film te ma
ken heeft, maar desondanks de moeite
van het lezen stellig minder waard is,
heet: Over oude en nieuwe rolpren
ten, de dingen die net voorbijgaan.
Een Elsevier-uitgave. Achter die cou-
pcriaanse titel werden filmkritieken
gebundeld van de meer op letterkun
dig terrein gereputeerde Vlaming Jo-
han Daisne. Ik zeg het trouwens al
meteen fout, want Daisne vond dus
dat hij zich niet bezighield met film
kritiek. maar met filmatiek en hij zegt
er meteen in zijn inleiding bij: „Ik ben
zelf de bescheiden vader van de
term".
En hij bedoelt ermee ..Filmatiek is
een meer literair genre dat met de mid
delen van de literatuur, van de woord
kunst. de beeldkunst van de film wil
optekenen, vastleggen, bezwaren".
Wat er dus op neerkomt dat hij zich
ziet als iemand die weliswaar ook wel
over film schrijft, maar zich dus ver
beeldt dat hij dat voor de eeuwigheid
doet. omdat hij het allemaal zo mooi
kan zeggen
En hij bewijst dan het tegendeel In
deze bundel wordt uitsluitend ge
schreven over tussen 1931 en 1954 ver
schenen fijms die voor 95 procent com
pleet zjjn vergeten en dat - voor zover
ik kan nagaan - volledig terecht. Dat is
best bijzonder, dat Daisne dertig jaar
terug precies van die films verrukt zat
te wezen, die als onbenullig of brand
hout door de rest van de wereld geeste
lijk verdrongen werd Als er al eens een
bekend gebleven film ter sprake wordt
gebracht als Gone with the wind of
High Noon. nou. dan kom je by Daisne
daarover alleen een hoop onzin tegen.
En die onzin is dan ook nog eens gefor
muleerd in spaghetti-proza waar je in
stikt. Maar soms zegt Daisne het met
alleen maar een sonnet, als het moet
zelfs in het Frans. Filmatiek dus, wij
zer word je er niet van.
(meeste brieven van Franz Kafka
verloren gegaan. Bij toeval zijn
((brieven aan zijn zuster Ottla en een
?ur brieven die hij aan zijn ouders
'«11 geschreven bewaard gebleven.
■Brieven aan Ottla' (Briefc an Ottla
®ddicFamilie, vert. Huib van Krim-
ƒ45.--, Qucrido. Amsterdam) is
(«belangwekkend boek voor ieder
(ithet literaire werk van Kafka kent.
Belezer leert Kafka van een verrassen
de kant kennen, hij betoont zich in de
weven een zorgzame broer. Groots
Sin de brieven niet; hij herhaalt zich
zelf voortdurend en meestal zijn het
"letmeerdan korte mededelingen, die
achterop een prentbriefkaart geschre
den waren Maar omdat de brieven
#1) lange periode beslaan, van 1909
lot het jaar van zijn dood. 1924, geven
zeinzielit in het leven van Kafka. De
Belichting op en de verantwoording
>an de brieven is uitstekend verzorgd
®orHartmut Binder en Klaus Wagcn-
Wc. Ai in 1921 lijdt Kafka aan de
Bngziekte die uiteindelijk fataal zal
•orden. De laatste brief die Kafka uit
betsanatorium aan zijn ouders schree!
^ontroerend. Hij haalt herinneringen
op.hoopt vaag op herstel. Aan de uit-
fave Is een chronologie van het leven
Kafka toegevoegd Tijdens zijn le
publiceerde Kafka nauwelijks
°°rhij stierf gaf hij zijn werk aan zijn
Wend Max Brod met de bedoeling dat
;*®het vernietigen zou. Brod zag ech
^netbelang van Kafka's proza in en
j Pi de boeken uit
Hans Magnus Enzcnsberger heeft met
'De ondergang van de Titanic' (Der
l'ntergang der Titanic, vert. Peter
Nijmeijer. 24.50. De Bezige Bij. Am
sterdam) een soort epos geschreven.
De Titanic zonk m 1912 en er verdron
ken bijna vijftienhonderd passagiers
en bemanningsleden. Zelf noemt En
zensberger zijn lange gedicht een ko
medie. vanwege de ironie waarmee hij
het gebeurde beschrijft Tussen de
drieëndertig zangen in. die het hoofd
gebeuren uitbeelden, maakt de dich
ter in andere teksten duidelijk hoe ook
de droom van de mensen die een ideale
wereld willen bouwen ten onder gaat
De Verzamelde Gedichten van Chris
tian Morgenstern werden bijna twintig
jaar na zijn dood - hij leefde van 1871
tot 1914 - uitgegeven onder de titel 'Al
le Galgenlieder' Uit de knappe, humo
ristische verzen werd een kleine
bloemlezing samengesteld 'De knie
en andere gedichten' (vertaling; Johan
van Nieuwenhuizen. 18.50. Kwa
draat. Vianen), bevat achttien gedich
ten m origineel en in vertaling Het eer
ste vers. 'Das Mondschaf is ook in een
Latijnse versie opgenomen. In de inlei
ding beweert Van Nieuwenhuizen dat
dit een toespeling is op de 'Carmina
Burana'. een verzameling studenten
liederen uit de middeleeuwen in het
Duits en in het Latijn. Morgenstern
schreef zijn poëzie aanvankelijk ook
voor een clubje studenten. De verta
ling is soms wat wonderlijk. De eerste
strofe van 'Der Sperling und dat K^n-
guruh' luidt 'In einem Zaun das Kan-
guruh-es hoekt und guckt dem Sper
ling zu' Van Nieuwenhuizen maakt
daarvan de kangoeroe, in Artis dus.
loert onverholen naar de mus'. Beter
brengt hij het er afin 'Die beiden Esei'.
irïMULbij het vertalen van du vers kon
er nauwelijks iets mis gaan
Dat Morgenstern ook veel lyrische
poezle schreef is vergeten, maar met
dit soort groteske gedichten is hij be
kend gebleven
In 'Een man voor het leven' (Ein
Mann furs Leben. vert. Frank Schuile-
maker: Het Wereldvenster, Baarni
door Gerd Fuchs, wordt de metaalar
beider Ilcinz Mattek werkeloos. Hij
neemt het aanvankelijk niet te zwaar
op. gelooft spoedig weer werk te zul
len vinden, maar dat lukt niet. De eer
ste weken probeert hij het voor zijn
vrouw Marion te verbergen. Daarna
tracht hij zich thuis op een krampach
tige manier nuttig te maken, maar hij
irriteert op die manier vrouw en kin
deren. Uiteindelijk vindt Marion
werk waardoor haar zelfbewustzijn
groeit. Als Heinz dan toch nog aan de
slag komt. blijkt hun verhouding stuk
te zijn.
Stefan Hevm uit de DDR schreef 'Het
schotschrift .Die Schmahschrift. vert
Evelien van Leeuwen. Het Wereldven
ster. Baam) Heym is tegen het regime
in de DDR gekant Du boek is als een
satire te beschouwen, er spreekt ver
zet uit tegen een te grote macht van de
staat. 'Hei scheischrift' speelt in Enge
land in 1702; de schrijver van een ano
niem pamflet wordt vervolgd door de
Britse regering De overheid grijpt De
Foe. die achter het schotschrift ziten
straft hem. hoewel het volk hem
steunt- Heym zegt. de gegevens voor
zijn boek uit een oud manuscript te
hebben gehaald.
'Met de bijl boven het hoofd' (Kaiser-
hofstrasse 12. vert. R van den Akker.
24.90, De Kern, Bussum) door Valen
tin Senger is het verhaal van een jood
se familie, die op wonderbaarlijke wij
ze de periode onder Hitier overleefde
in de stad Frankfort. De moeder van
het gezin zette een netwerk van 'Leu
gens' op. de gezinsleden kregen een
valse naam en valse papieren, maat
konden zo hun gewone leven leiden.
Nog zo'r. ongelooflijk verhaal uit de
Tweede Wereldoorlog is dal wat Wies
law- Kielar vertelt in 'Anus Mundi'
(Anus Mundi, vert. Pszinsko Jacobs.
Sijthoff. Alphen aan de Rijm Oor
spronkelijk verscheen het boek in het
Pools. :r.aar deze uitgave is vertaald
naar de Duitse editie Kielar was èén
van de eersten die In Auschwitz te
recht kwamen Dat gebeurde in juni
1940. en hu overleefde het tot de bevrij
ding in 1945. De SS werd bijgestaan
door criminele gevangenen, die in het
boek gestreepten worden genoemd.
Kielar was blokoudste en met veel
moed heeft hij zichzelf en een aantal
medegevangenen van de gaskamer
weten tc redden
De gruwelen van Auschwitz be
schrijft hij op indrukw ekkende wijze.
Van B. Traven is weer eens een nieu
we titel in v rrtaling verschenen. Deze
keer betereft het 'Regering' (Regie-
rung. vert. mevrouw H. van Weerdl,
,f 34,50 Meulenhoff, Amsterdam), het
tweede deel van de Caobacyclus. On
derwerp is de slavenhandel in het Me
xico van de dictator Porfirio Diaz. In
dianen die niet kunnen lezen en
schrijven worden aangezet om schul
den te maken cn vervallen zo tot sla
vernij. De hoofdfiguur Andres Ugaldo
is een van de slachtoffers.
Alfred Paul Schmidt schreef het boek
'Vijf vingers in de wind' «Ftinf Finger
im Wind. vert. Herman van der Klei.
ƒ32.50. Arbeiderspers. Amsterdam)
De hoofdfiguren willen 'groots en mee
slepend' leven, het zijn losgeslagen
jongeren. Hel verhaal speelt in Zwe
den Er best aat in het boek onder meer
een Centrum voor Eigentijdse Ontbin
dingscultuur. dat af wil rekenen met
de Romeins-joods-christelijk-demo-
cratlsch-marxlsUsche rechts-hokus-
pokus Dat is weer eens wat nieuws.
H W
E„
jen groot deel van de nieuwe aflevering van 'De Gids' is gewijd aan onze
moedertaal. De taalkunde van het Nederlands heeft veel aspecten waar de
doorsnee-Nederlander geen weet van heeft, en een aantal daarvan worden in
het tijdschrift belicht. Sommige taalkundigen menen zelfs dat taalwetenschap
het 'universele inzicht in de geheimen van de menselijke geest' kan verschaf
fen. Als een taal nauwgezet wordt geanalyseerd is voor simpele bewondering
ervan geen plaats meer. Niemand zal nu nog de onderwijskundige Frans de
Cort navolgen, die in het midden van de vorige eeuw dichtte:
'Mijne moedertaalmijne moedertaal V/at andre komt daarnevens' Zwaardge-
kletter. klokkenklanksnarenspel en minnezangI o mijn Neéftandsch, Ja mijn
Necrlandsch dat alles zijl gij tevens'.
De medewerkers aan dit speciale num
mer leggen echter wel de nadruk op
een zorgvuldig gebruik van de moeder
taal Daarvoor is in de eerste plaats
goed onderwijs in het. Nederlands
noodzakelijk, en daar hapert het. nog
al eens aan. Frida Balk-Smit Duyzent-
kunst. hoogleraar in de taalkunde van
het hedendaags Nederlands, trad op
als gastredactrice van 'De Gids'. Haar
openingsartikel handelt over de
macht van het woord
Naar haar zeggen is de taal bijna even
belangrijk als de wereldvrede De toe
nemende aandacht voor de moeder
taal hangt samen met het groeiend be
sef dat de mens machteloos onderwor
pen is aan de taal Taal is het enige
instrument voor misleiding, leugen en
bedrog, geraffineerde juridische wen
dingen De toenemende aandacht
voor de taalkunde blijkt uit de bloei
van afgeleide wetenschappen als de
sociolinguïstiek Frida Balk spreekt in
haar artikel evenwel niet over de ver
banden tussen samenleving en taal.
maar over algemeen geldige eigen
schappen van de taal. die het denken
en doen van iedereen beheersen Ook
m algemene zin blijkt het woord vele
'valstrikken' te hebben. Volgens de
meeste mensen zijn in de taal thans
alle taboes opgeheven. Menigeen ge
bruikt tegenwoordig woorden als
'God', 'neuken' en 'kanker', al ver
schaft het gebruik van die woorden
niet bepaald een nieuw inzicht in de
werkelijkheid Het ziet er naar uit, vol
gens Frida Balk. dat nieuwe taboes
zijn ontstaan Fascisme en de woorden
die daarmee samenhangen behoren
tot de taboesfeer in de hedendaagse
taal Een term als Fascisme wordt te
pas pn vooral te onpas gebruikt Vaak
worden er gebeurtenissen mee aange
duid die m geen verhouding staan tot
de misdaden van de nazi's. Zo n taal
gebruik kun je beschouwen als mani
pulatie
Ida van Hetercn bestrijdt de opvat
tingen van de Vereniging van Onder
wijsgevenden in het Nederlands. Zij
is werkzaam als lerares Nederlands
aan een middelbaar technische
school. Het doel van haar lessen is
vooral: de leerlingen verslagen te le
ren schrijven. De meeste leerlingen
bleken het onderwijs tamelijk nutte
loos tc vinden.
De VON beweerde in een nota dat leer
lingen gemotiveerd kunnen worden
door moedertaalonderwijs te krijgen
dat merkbaar bijdraagt aan hun maat
schappelijke en persoonlijke vorming.
De schrijfster vindt, dat het taalonder
wijs dat de VON voorstaat tot. geeste
lijke vervlakking leidt. Taal is niet zo
eenzijdig als de VON het voorspiegelt.
Je kunt niet. alles op gemakkelijke wij
ze formuleren, want. dan vernauw je
het referentiekader van de taal tot bij
voorbeeld de wereld van de reclame of
de marxistische heilstaat. Als alterna
tief steltlda van Heteren een leerpro
ces voor waarbij de leerling de stap
maakt van het gebruik van een of an
der dialect naar het gebruik van Alge
meen Beschaafd
Over veranderingen in het taalgevoel
schreef Joop van der Horst, De veran
deringen in het taalgevoel rond 1875
zijn volgens hem merkbaar in de ont
wikkeling van de dialectologie in die
tijd Voor het eerst besteedde men
aandacht aan de onbewuste taalken
nis en minder aan de bewuste. Spre
ken wint het in spontaniteit van schrij
ven en daarom kreeg het spreken meer
wetenschappelijke aandacht. Toeval
lig werden ook een aantal beperkingen
van het spreken in die tijd overwonnen
door de uitvinding van de telefoon en
de fonograaf Nu het spreken model
kwam te staan voor het schrijven,
werd ook gepleit voor hervorming van
de spelling Tegenwoordig waait de
wind weer uit een andere hoek; men
hecht weer waarde aan de bewuste
taalkennis. Er zijn vrij plotseling wei
nig voorstanders meer van spelling
hervorming. en de traditionele gram
matica is doorgaans in ere hersteld
Het moedertaalonderwijs reageert al
tijd traag op dergelijke veranderingen,
ook nu loopt het onderwijs in het Ne
derlands ver achter op het moderne
taalgevoel
W. F. Hermans berijdt in 'De Gids' een
stokpaardje. Hij droeg een stuk bij
over taalbederf door vervaging. Er
komen volgens hem steeds meer uit
drukkingen in zwang die voortkomen
uit een slecht gebruik van de taal.
Hei veel gebruikte woord 'warrig' is
niet eens Nederlands Het is een com
binatie van 'wazig' en 'verward'. Het
begrip 'warrig' stond niet in de voor
laatste druk van Van Dale; in de
nieuwste wel. Hermans is daar boos
over. Maar hij meent datje van de Van
Dale niet anders kunt verwachten.
Want Van Dale is niet zozeer een
nnxirdenhoek als een woordenhoer
die zijn blote billen tatoueren laat door
een ieder die een vieze pen kan vast-
houden"
De laatste uitdrukking waar Hermans
over valt is 'op zijn pik getrapt'. Hij
zegt dat er een situatie mee aangege
ven wordt die niet voorstelbaar is.,,'t
Betekent dus feitelijk niet veel, maar
dat vinden de eigentijdse wauwelaars
juist fijn" zegt hij
door F. H. van Eemeren en W. K. B.
Koning. Volgens sommigen, waaron
der Rudy Kousbroek, is er sprake van
verloedering van taalgebruik. Er zijn
twee klachten betreffende de taalbe
heersing: over het gebrekkige soort
Nederlands (dialect isch getint Neder
lands) en over het gebrekkige gebruik
van het Nederlands.
Volgens de auteurs is taalachterstand
een mythe: regionale en sociale dialec
ten zijn beslist niet inferieur aan onze
formal language'. Onderzoek toonde
aan dat mensen die dialect spreken, en
van wie dus gedacht wordt dat ze een
taalachterstand hebben, niet minder
gevoel voor grammatica bezitten dan
iemand anders Ook hebben ze geen
tekort aan uitdrukkingsmogelijkhe
den en zijn ze wel degelijk in staat tot
logisch redeneren. De schrijvers me
nen dat iedereen zijn eigen dialect
moet blijven spreken maar daarnaast
de standaardtaal moet leren. De vol
gende klacht was het gebrek aan
taalvaardigheid, maar volgens Van
Eemeren en Koning is het nog te vroeg
voor een uitspraak in deze kwestie
Over goed stellen schrijft J. H. Moreau
in "Van verzorgd naar begrijpelijk taal
gebruik'. Hij meent dat het soms moei
lijk is om te zeggen of iets al dan niet
correct Nederlands is. De zin 'het boek,
wat daar ligt' wordt afgekeurd, en 'het
boek. dat daar ligt' wordt getolereerd.
Er zijn geen echte regels voor dit geval;
bij de beoordeling van het voorbeeld
wordt alleen gebruik gemaakt van
normen die aan sociale conventies
doen denken. Moderne schrijfadvi
seurs leggen de nadruk op begrijpelijk
heid van een tekst en in dat verband
zijn de zinsbouw en de woordkeus van
belang
Rndolf Geel haalt in zijn artikel de
resultaten van een onderzoek aan van
de Amerikaanse socioloog Phillips,
dat aantoonde dat Nederlandse stu
denten over weinig taalvaardigheid
beschikken. De schuld hiervan moet
bij het VWO-onderwijs gezocht wor
den. Bij de leraren Nederlands ont
breekt het meestal aan kennis wat be
treft verbale en schriftelijke informa
tieoverdracht.
Taalvaardigheid wordt in Nederland
getoetst door het opstel. Door gebrek
aan een methode en de te subjectieve
beoordeling, lijkt het ouderwetse op
stel te gaan verdwijnen. De Commissie
Modernisering Moedertaalonderwijs
stelde voor het opstel te vervangen
door 'Gericht Schrijven' of 'Schrijven
op Feiten' Voortaan zouden de leerlin
gen niet alleen titels maar ook veel 'In
houdelijk materiaal' moeten worden
verschaft bij de stelopdracht van het
eindexamen. Zo kun je dan komen tot
een gelijkwaardige beoordeling; in
principe zou een computer het cijfer
kunnen bepalen. Geel zet veel vraagte
kens bij de ideeën van de CMM. Hij
gelooft dat de opvattingen van de
commissie aansluiten bii de heersende
opinies over onderwijs. Volgens velen
dient, dwaas genoeg, het onderwijs
niet meer tot het bevorderen van ta
lent. maar voor het scheppen van gelij
ke kansen
D,
Ki.
Llachtcn over het taalgebruik van
de Nederlanders worden behandeld
"e Gids bevat voorts nog een arti
kel van Ad Teulings over het gedrag
van ondernemers in de Tweede We
reldoorlog. Dat is vaak een vervlech
ting van belangen en collaboratie met
de vijand geweest. Veel Nederlandse
ondernemers werkten in de bezet
tingstijd met de Duitsers samen.
Door het vervolgingsbeleid werden na
de oorlog meestal alleen kleine onder
nemers hiervoor gestraft. Multinatio
nale ondernemingen trokken zich wei
nig van de oorlog aan. De vestigingen
van Philips 4n Nederland. Duitsland
en Amerika bleven doordraaien en het
concern werd tijdens de oorlog vanuit
New York geleid. Philips heeft veel
profijt van de oorlog gehad. Alle twee
delen van het concern kregen militaire
opdrachten van de elkaar bestrijden
de partijen. Bij Philips in Nederland en
Duitsland waren veel werkkrachten
uit concentratiekampen werkzaam,
voornamelijk joodse burgers die later
naar vernietigingskampen werden af
gevoerd Teulings 'verhaal is onthut
send en zeer goed gedocumenteerd, en
het kan geen kwaad dat deze kwalijke
praktijken eens duidelijk aan de kaak
worden gesteld.
In dit nummer vinden we ook poezie,
van Elly de Waard. A de Froe en Boc-
carossa De vaste rubriek letterkundig
leven is gewijd aan H Gomperts; mu
zikaal leven gaat deze keer over de
journalistieke muziekkritiek. Men
wordt volgens Jurriaan Fransman
door toeval muziekcriticus en mede
daardoor worden er weinig goede re
censies geschreven. Zedelijk leven
handelt over het ouderschap en In po
litiek leven wordt door Bram van der
Lek aandacht besteed aan het conflict
tussen Indonesië en Oost-Timor On
danks het afkeurenswaardige optre
den van Indonesië gaan de Nederland
se wapenleveranties aan het land
door.
Dit dubbelnummer van 'De Gids' is ze
ker het lezen waard.
Hans Warren
De Gids. jaargang 143. nrs 3 -. losse num.
rr.ers f 13.50. abb 74 - 'tien nummers
Abonnementen Meulenhoff-Bruna BV. Ant
woordnummer 2619Amsterdam
