RWANDA de vrouw in het arbeidsproces een dag van esther ikamana ZATERDAG 15 MAART 1980 Het is vroeg in de morgen, ongeveer kwart over vijf, en pikkedonker. Bijna geen geluid is te horen. Plotseling, beginnen de eerste vogels te zingen. De roep van de Ibis klinkt door de heuvels. Hier en daar kraait een haan. In het schemerdonker zijn nu overal vrouwen bezig met het aanleggen van houtvuurtjes: om thee op te zetten, en het eten op te warmen. Ondertussen wordt het snel lichter, en binnen een half uur is het donker volledig geweken voor de dag. Ook Esther Ikamana is bezig met thee zetten. De maaltijd bestaat uit dezelf de dingen als de vorige avond; omdat het eten koken hier zo'n langdurige en bewerkelijke bezigheid Is kookt ze maar één keer per dag. En brood eet ze niet: zelf verbouwt ze geen tarwe, om dat die hier niet groeien kan, en kopen zou te duur zyn. Na het eten doet Esther de afwas, en daarna gaat ze meestal naar het land. Omdat de regentijd dit jaar later is be gonnen dan gebruikelijk, moet ze nu heel erg opschieten met planten en zaaien, (als je bijvoorbeeld bataten plant voordat de regen begonnen is, dan komt er niets van terecht). Bijna de gehele dag draagt ze haar jongste kind, een meisje van anderhalf jaar oud, meer op de rug, zodat ze op tijd borstvoeding kan geven. Het tweede kind scharrelt overdag wat in en om huis rond. en het oudste kind gaat naar de lagere school in de buurt. Haar man gaat soms met Esther mee naar hetzelfde stukje land, en soms naar het andere stukje dat ze hebben, afhanke lijk van wat er gebeuren moet. Esther zorgt meestal voor het zaaien, planten en wieden. Samen doen ze de oogst. Het onderhoud van de bananenplan tage en het stukje land met koffie is de taak van haar man. Hij maakt ook meestal het land klaar voor het inzaai en en beplanten, vlak voor het regen seizoen. Aan het einde van de morgen, zo tegen een uur, gaat Esther naar huis. Ze eet wat avocado's of bananen; er wordt niet gekookt, 's Middags werkt Esther als het nodig is ook nog wel op het land, maar ook in en om huis moet veel klaas tjoelker werk gebeuren. Er moet hout gesprok keld worden voor het houtvuur; er moet water gehaald worden, en het eten koken neemt ook heel veel tijd in beslag. Rond kwart over zes begint het alweer donker te worden, en om kwart over zeven is de duisternis helemaal inge treden. Alleen het kookvuurtje geeft pog een klein beetje licht. Om acht uur wordt er gegeten, daarna is er nog de afwas. Dan snel naar bed; er is toch geen <kunst)licht. en morgen is het weer heel snel dag! kinderen Ze werd dertig jaar geleden geboren in dezelfde sector en in dezelfde cel waar ze nu nog woont. Haar ouders zijn afkomstig uit dezelfde buurt, maar uit een andere sector. Esther is nu negen jaar getrouwd, en ze heeft vijf kinderen ter wereld gebracht. Het eerste kind is op acht-jarige leeftijd overleden, zonder dat Esther weet waaraan. Misschien aan het drinken van onzuiver water? Het tweede kind is is zeven jaar, en gaat nu naar school. Het derde kind overleed een dag na de geboorte. Hel vierde kind is nu vier jaar, het vijfde is anderhalf jaar oud. Esther vertelt dat ze er nog best drie kinderen bij zou willen hebben. Dat zou bovendien voor haar oude dag wat meer zekerheid geven, want pen sioen is er niet. Het is hier algemeen gebruik dat de kinderen voor hun ou ders zorgen, als die zelf niet meer kun nen werken. En op hun beurt passen de grootouders dan vaak op hun kleinkinderen, als vader en moeder op de akkers werken. Trouwens, gezinnen en families blij ven hier toch vaak heel dicht bij el kaar, en ze zoeken elkaar regelmatig op. Esther doet haar best om haar kinde ren zo goed mogelijk op te laten groeien. Voor haar betekent dat, dat ze naar bet consultatiebureau gaat als ze In verwachting is. Daar wordt ge controleerd of alles goed gaat. Maar er gebeurt veel meer, op dit uitgebrei de consultatiebureau, dat daarom hier 'Gezondheidscentrum' genoemd wordt. Ze heeft er ook cursussen ge volgd, waarin ze veel adviezen kreeg' over voeding en hygiëne, maar ook over landbouwmethoden. Haar kinderen zijn geboren in de kraamkliniek van het ziekenhuis van Kllinda, waar ze na de geboorte twee dagen bleef. Ook na de geboorte ging ze naar het gezondheidscentrum. Dat vindt ze ook erg belangrijk, omdat ze dan direct gewaarschuwd kan worden als er iets aan de gezondheid van het kind mankeert Dat er toch twee van de vijf kinderen overleden zijn, kan dan ook niet haar schuld genoemd worden. Het is eerder het gevolg van de eenvoudige omstandigheden waar onder hier geleefd wordt. Het overlij den van kinderen geeft verdriet, maar het is iets dat in Rwanda onvermijde lijk veel vaker voorkomt dan in Neder land. Het oudste zoontje van Esther zit op school, en ze is ook van plan haar an dere kinderen naar school te sturen. Gemakkelijk zal dat niet zijn: kinde ren die naar school gaan. kunnen niet op het land helpen. Hooguit kunnen ze na schooltijd nog wat klusjes doen, zo als water halen bijvoorbeeld. Een andere zaak die het naar school sturen van je kinderen wat moeilijker maakt: op school moeten de kinderen voorgeschreven kleding dragen. Ook als je die kleren zelf maakt, worden schoolgaande kinderen voor een groot gezin een vrij kostbare aangelegen heid. Maar Esther heeft het er graag voor over. Ze hoopt haar kinderen zo betere kansen voor hun toekomst te geven. Zelf kan ze ook lezen en schrij ven, en ze weet hoezeer dat van belang kan zijn. Voorlopig vallen de kosten ook nog wel mee, omdat er nog maar één kind van haar op school zit. werk Ook thuis moet een heleboel werk ge beuren, al gaat het er wat anders toe dan we in Nederland gewend zijn. De woning van Esther en haar gezin is er een, zoals je die hier overal in de heu vels ziet Het is gebouwd op een ma nier die in deze streek traditioneel is: de muren zijn opgetrokken van in de zon gedroogde blokken klei. Daarna zijn deze muren met modder be smeerd en van binnen wit gekalkt. Het dak is van dakpannen, de vloer is van aangestampte aarde. Om het erf heen staat een dichte omheininz. Het huisje is niet groot, ongeveer vier bij vijf meter. Van binnen is deze ruimte verdeeld in drie vertrekken, die er alle drie ongeveer gelijk uit zien. Er is heel weinig meubilair: een paar stoelen. Geslapen wordt op een mat op de grond. Gekookt wordt meestal buiten, als het weer dat toe laat. Nog niet zo lang geleden hebben ze zelf een toilet (latrine) gebouwd op een eindje afstand van het huis. De stal, waar de koe in staat, is binnen de omheining. Het meeste werk dat thuis gebeuren moet heeft te maken met het bereiden van de maaltijden en het drinken. eten en drinken Behalve het directe eten koken zelf. zijn er heel veel andere dingen die hiermee te maken hebben. In de tijd dat de bonen geoogst worden, zit Es ther dagenlang bonen te pellen. Ge lukkig wordt ze dan wel vaak door andere vrouwen geholpen (als die net over wat meer tijd beschikken, toe vallig). Water halen is ook een heel karwei. De bron ligt op maar liefst drie kilometer van haar huis. Meestal haalt ze het water zelf, daarbij soms geholpen door een kind. Zoals de Rwandezen heel veel op hun hoofd dragen, draagt ook zij het water in een grote kruik op haar hoofd. Een enkele keer, als ze echt geen tijd heeft, gaat het kind he lemaal alleen het water halen. De bron waar zij bet water haalt is wel beschermd, maar ze zou toch graag water dichter bij huis hebben. Voor het vuurtje waarop ze het eten kookt, moet ze ook steeds weer hout halen. En niet zo'n klein beetje ook, want het meest gegeten gerecht, bonen met bij voorbeeld bataten, moet enorm lang koken. Dat hout haalt ze ergens uit het bos in de buurt Gewapend met een machete (een groot kapmes) gaat ze op stap, en komt dan met een grote bun del hout op haar hoofd naar huis. Zo nu en dan maakt Esther zelf bier. De opbrengst van de bananenplanta ge is vooral daarvoor bestemd. Met behulp van fljn-geweven doeken wordt het sap uit de bananen geperst, en daarna in een grote kruik of kale bas gedaan. Omdat het vrij warm is, begint het gemakkelijk te gisten. Soms doet ze er wat sorgho-bier bij om het wat sneller te laten gaan. Na een paar dagen wordt dit 'banane n-bier' al gedronken. Een deel ervan verkoopt Esther, bijvoorbeeld aan een eigenaar van een caféetje in de buurt. Ook van het sorgho-graan wordt bier gemaakt: het sorgho wordt wat gema len, en er wordt water bijgedaan. Bei de dranken worden veel thuis gedron ken, maar ook op feesten. Wat het meest verbouwd wordt, wordt ook het meeste gegeten: bonen en ba taten. De andere gewassen dienen voornamelijk als aanvulling, of om (IsRwanda een arm land? Is Rwan da een onderontwikkeld land? Veel westerse economen zullen geneigd zijn om dat te beamen, ze noemen Rwanda zelfs één van de vijf armste landen ter wereld. Rwanda expor teert niet geweldig veel (in 1977 on geveer voor 100.000); het Bruto Nationaal Produkt is voor westerse begrippen niet hoog, en de lonen zijn dat zeker ook niet. Maar niet alleen dit soort cijfers wekken de indruk dat Rwanda een arm land is. De manier waarop landbouw be dreven wordt, voedsel bereid, wa ter gehaald: het lijkt allemaal die indruk te bevestigen. Maar economische cijfers zeggen niet alles. En oppervlakkige in drukken kunnen bij nadere be schouwing herzien moeten worden. Rwanda is ook een rijk land! Het is rijk aan mensen, rijk aan mensen die het land kunnen en wil len opbouwen. En die daar ook hard mee bezig zijn! En het land is rijk aan water, dat voor de drink watervoorziening en voor de op wekking van elektriciteit gebruikt kan worden. En Rwanda is rijk aan schitterende natuur: de al vaker genoemde duizenden heuvels, een groot wildpark, een aantal vulka nen. De uitgangspositie van Rwanda is om meer redenen gunstig te noe men. Bijna elk gezin op het platte land (90 procent van de bevolking beschikt over een stukje eigen grond, al is dat aan de kleine kant. Kleine verbeteringen in de land bouwmethoden zijn al voldoende om voor de hele bevolking genoeg voedsel te kunnen verbouwen. Esther met haar jongste kindje voor haar huisje rechts Esther op het land met de hak aan het werk. (links boven). Het feest in Nyabyranga. Een van de groepen vrouwen uit de buurt die dansen ingestudeerd hebben en die nu onder begeleiding van tromgeroffel en handge klap ten uitvoering brengen (rechtsboven). De trommelaars van Btrambo laten indrukwekkende trommelritmes horen. Rondom horen en zien ruim duizend mensen uit Nyabyranga toe. (rechts mid den). wat afwisseling te geven. Daarnaast koopt ze ook nog zo nu en dan aardap pels, rijst, en ééns per maand wat vlees. Dat zou ze wel vaker willen eten, vlees, als ze er geld voor zou hebben, omdat ze het zo lekker vindt. Ook ma- niokpuree (Paté de manioc) is een lek kernij. Groenten vindt Esther vooral belang rijk voor de gezondheid, zowel van kinderen als van de volwassenen. Als groente gebruikt ze de bladeren van de jnaniok, dodo's (een inheemse groentesoort), aubergines en uien. land Ze beschikt niet over heel veel land, maar het brengt voldoende op om het gele gezin mee te voeden. Het ligt in twee stukken verspreid: het ene vlak bij huis, het andere op een loopaf stand van ongeveer een half uur. Het land wordt bewerkt met een hak, een soort spade die loodrecht op de steel staat. De steel is iets langer dan die van een spade, zodat de hak ook werkelijk met een hakkende bewe ging gebruikt kan worden. Daarnaast kan ermee worden gegraven, geëgali seerd, gegraven. Een veelzijdig ding dus, zo'n hak! Esther heeft, samen met haar man, de grond al in het begin van september klaar gemaakt voor het zaaien en be planten. Zo hoopte ze dat mooi op tijd klaar te hebben, zodat ze meteen na de eerste regen verder kon werken. Maar de regen kwam maar niet, en zo werd de grond opnieuw hard in de hete zon. Toen het dan uiteindelijk toch ging regenen, moesten ze opnieuw aan het werk. Je kunt nog zo goed voor je land zorgen, maar het weer heb je nooit in de hand. Maar nu groeien dan toch de bataten, de bonen en de maïs komen boven de grond. Voorlopig zijn ze even uit de problemen, hoewel het straks in het nieuwe droge seizoen ook nog moei lijk zal worden. Want de bonen en ba taten worden nu later geoogst, zodat de sorgho ook weer later gezaaid moet worden. De familie Ikamana heeft een uitge breide sortering planten, zowel voor eigen gebruik als voor de verkoop, (ze verkopen hun produkten op een nabu rige markt, aan mensen die niet ge noeg zelf verbouwen maar wel wat geld hebben). De bonen die ze verbouwen worden voornamelijk gedroogd, zodat ze goed bewaard kunnen worden. Een klein deel van de bonen wordt vers gegeten, maar nooit groen. Bataten kunnen niet erg lang be waard worden. Omdat de oogst hier van vrij groot is, verkopen ze hier wat van. Ze verbouwen verder soja (een soort eiwitrijke bonen), maïs, taro (een soort knollen met reusachtige bladeren) en sorgho (waarvan de plant veel op mals lijkt, maar er zijn duizenden kleine graankorreltjes met een donker omhulseltje). Als groente verbouwen ze aubergines (een soort met kleine, groene vruchten), dodo's (een inheemse groente die op dezelfde manier als spinazie toebereid wordt), uien en advocado's. De grote en goed onderhouden bana nenplantage is vooral het werkter rein van haar man, evenals de koffie plantage. De bananen zijn zowel om direct op te eten, als voor het bier. De koffie is uitsluitend voor de verkoop: Rwandese boeren drinken zelf zelden koffie, maar voornamelijk thee en bier. (Thee wordt ook veel in Rwanda verbouwd; Rwandese thee behoort zelfs tot de beste ter wereld.) bemesting De familie Ikamana bezit één koe. Die geeft wat melk, die vooral door de kinderen gedronken wordt. Maar de mest is de reden waarom die koe voor al belangrijk is. Kunstmest is veel te duur om te gebruiken. Daarom bieden dierlijke mest en compost een uit komst. Voor de koe hebben ze een stal gemaakt, zodat de mest niet ergens onderweg verloren gaat. En de com post maken ze door alle plantaardige afval van het land te verzamelen, en op de composthoop te gooien. Op deze manier kunnen ze het land tegen uit putting behoeden. Maar de familie Ikamana doet meer om hun land zo verstandig mogelijk te bebouwen. Ze passen wisselteelt toe, zodat niet steeds dezelfde voe ding door de planten uit de grond ge haald wordt. En ze doen hun best om hun land tegen het wegspoelen door de hevige slagregens te voorkomen. Als ze daar niets tegen zouden doen, dan zou de vruchtbare laag van hun land binnen korte tijd met het water mee de helling afstromen. Door het planten van hagen, het planten in ho rizontale rijen en het aanleggen van terrassen krijgt het water geen kans om snel naar beneden te stromen, en blijft de grond keurig waar hij h,||j is opvallend hoeveel Esther hierom weet te vertellen. Ze heeft zelf al hm wat ervaring opgedaan, en heeft «j van de ervaringen van anderen p leerd (onder anderen van haar» ders). Maar ook de (Zwitserse) hm bouwkundige, die hier in de bt? werkt, heeft vaak met haar gepru over hoe ze de grond het beste u knnnen bewerken. En daar heeft» r,;, ook weer een heleboel van opgum fcje ken, terwijl die landbouwkundig k, van haar weer dingen leerde, wairty oj ook weer andere mensen mee konbd pri pen. Op die manier zie je iu hm Rwanda mensen aan het werk om ha stukje land verstandiger te gebra) ken. Dat is ontwikkeling! feest Nog onlangs was het groot feest loft c sector Nyabyranga. Het comité dili men met de landbouwkundigedelu h veis ingegaan was om de mtnsw viezen te geven, was gaan kijkem zijn land het beste verzorgde. Erbéfcitf ken heel wat boeren te zijn die de «1 viezen opgevolgd hadden. Er wue t;i composthopen aangelegd, stallen p pii i bouwd, maatregelen tegen het spoelen van de aarde genomen, M hadden heel wat mensen die nogpti Ihllfl tollet hadden, een latrine gebouai Own Al met al een groot succes, en reda bSto genoeg om een groot feest te organl» tó ren. Al weken van te voren waren mu bezig met de voorbereidingen, versturen van de officiële uitnodig» gen, enzovoort. Vrouwen van dei tor bedachten nieuwe dansen omis.t te voeren; voor de speciale pa v'i werd een overdekte 'tribune'u? ten legd. Op de dag zelf trokken velen onf naar het feestterrein, dat vlakft gebouwtje van de sector lag. R! verte waren de trommelaars dl lit ren. (Bij grote feesten treden dleir: meiaars vaak opze hebben ell hele grote trom, en spelen sameM ingewikkelde, meeslepende rffiwt. Bij het begin van het feest warend duizend mensen aanwezig, en i kwamen er nog meer bij. Er W BH W ib( F kill Hl dn ka Will BON jbto Uz dansen uitgevoerd, liederen gaptf toespraken gehouden, een tonetla bi opgevoerd. En'voor degenen die het meed i best gedaan hadden, waren ooiV lij' prijzen ter beschikking gestelijri! vlochten brancards om zieken r,. w, vervoeren en gereedschappenmk land te bewerken. „K1 Toen het moment van prijsuitreti was aangebroken, hield delandbw kundige een toespraakje. Hij htxfl dat nog vele anderen de goede wc beelden zouden volgen, en dat doorgegaan zou worden met dehri< bossing van braakliggende stitö grond. Een enthousiast applou wees hoezeer de mensen daarom*1 len werkenl Voor Esther was die prysuUrcti een terechte bekroning var, t' werk. Want mede dankzij hac' thousiasme en ijver had haar ai? groot aandeel van de prijzen wacht gesleept. toekomst jj Voor Esther is zo'n feest het bert j, dat de regering ook wtrMJ geïnteresseerd Is in de vooruilfO van het platteland. Dat is één mi dingen die haar vertrouwen gt'tïi de toekomst. Ze heeft ook geen gebrek aan plu* volgend jaar wil ze proberen dé' verbouwen, vooral meerbonena» taten. Ze vertelt dat het weer bet# lopen jaar niet heeft meel»* r dat is voor haar geen ttdoe bij de pakken te gaan neerzitt»^ ook van plan om kippen tegaanW den, in de eerste plaats voor het M gezin, maar als het goed gaat, ook wel eieren en kippen gaanvf" pen. Sommige mensen zoeken werkh stad, in de hoop dat ze daar mK.'& len verdienen. Esther en ba*6 zullen dat niet zo gauw gaan doe" je op je eigen land nauwgeret*® dan kun je daar meer verdien#1 ergens anders. En door een grote variëteit in ft" sen, samen met verbeterdelanflW* methodes, bun je je afhankellF" van het weer zoveel mogelijk W* ken, zegt Esther. En met de ad» van het gezoendheidscentru, W ook het gevaar voor ziektes vaat» kinderen een heel stuk vermink® fiwanda is een land van boert boerinnen", zegt Esther. wikkeling van het land, dal isv' toikkeling van ons. En de W™ 11(J) vindt dat ook, daarom doen zettl(| best om ons hier op het platte---' helpen. Ik heb vertrouwen tn komst!" IUk ■eg.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1980 | | pagina 22