RWANDA
de vrouw in het
arbeidsproces
een dag van esther ikamana
ZATERDAG 15 MAART 1980
Het is vroeg in de morgen, ongeveer kwart over vijf, en pikkedonker. Bijna geen
geluid is te horen. Plotseling, beginnen de eerste vogels te zingen. De roep van de
Ibis klinkt door de heuvels. Hier en daar kraait een haan. In het schemerdonker
zijn nu overal vrouwen bezig met het aanleggen van houtvuurtjes: om thee op te
zetten, en het eten op te warmen. Ondertussen wordt het snel lichter, en binnen
een half uur is het donker volledig geweken voor de dag.
Ook Esther Ikamana is bezig met thee
zetten. De maaltijd bestaat uit dezelf
de dingen als de vorige avond; omdat
het eten koken hier zo'n langdurige en
bewerkelijke bezigheid Is kookt ze
maar één keer per dag. En brood eet ze
niet: zelf verbouwt ze geen tarwe, om
dat die hier niet groeien kan, en kopen
zou te duur zyn.
Na het eten doet Esther de afwas, en
daarna gaat ze meestal naar het land.
Omdat de regentijd dit jaar later is be
gonnen dan gebruikelijk, moet ze nu
heel erg opschieten met planten en
zaaien, (als je bijvoorbeeld bataten
plant voordat de regen begonnen is,
dan komt er niets van terecht). Bijna
de gehele dag draagt ze haar jongste
kind, een meisje van anderhalf jaar
oud, meer op de rug, zodat ze op tijd
borstvoeding kan geven. Het tweede
kind scharrelt overdag wat in en om
huis rond. en het oudste kind gaat
naar de lagere school in de buurt. Haar
man gaat soms met Esther mee naar
hetzelfde stukje land, en soms naar het
andere stukje dat ze hebben, afhanke
lijk van wat er gebeuren moet. Esther
zorgt meestal voor het zaaien, planten
en wieden. Samen doen ze de oogst.
Het onderhoud van de bananenplan
tage en het stukje land met koffie is de
taak van haar man. Hij maakt ook
meestal het land klaar voor het inzaai
en en beplanten, vlak voor het regen
seizoen.
Aan het einde van de morgen, zo tegen
een uur, gaat Esther naar huis. Ze eet
wat avocado's of bananen; er wordt
niet gekookt, 's Middags werkt Esther
als het nodig is ook nog wel op het
land, maar ook in en om huis moet veel
klaas tjoelker
werk gebeuren. Er moet hout gesprok
keld worden voor het houtvuur; er
moet water gehaald worden, en het
eten koken neemt ook heel veel tijd in
beslag.
Rond kwart over zes begint het alweer
donker te worden, en om kwart over
zeven is de duisternis helemaal inge
treden. Alleen het kookvuurtje geeft
pog een klein beetje licht. Om acht uur
wordt er gegeten, daarna is er nog de
afwas. Dan snel naar bed; er is toch
geen <kunst)licht. en morgen is het
weer heel snel dag!
kinderen
Ze werd dertig jaar geleden geboren
in dezelfde sector en in dezelfde cel
waar ze nu nog woont. Haar ouders
zijn afkomstig uit dezelfde buurt,
maar uit een andere sector. Esther is
nu negen jaar getrouwd, en ze heeft
vijf kinderen ter wereld gebracht. Het
eerste kind is op acht-jarige leeftijd
overleden, zonder dat Esther weet
waaraan. Misschien aan het drinken
van onzuiver water? Het tweede kind
is is zeven jaar, en gaat nu naar
school. Het derde kind overleed een
dag na de geboorte. Hel vierde kind is
nu vier jaar, het vijfde is anderhalf
jaar oud.
Esther vertelt dat ze er nog best drie
kinderen bij zou willen hebben. Dat
zou bovendien voor haar oude dag
wat meer zekerheid geven, want pen
sioen is er niet. Het is hier algemeen
gebruik dat de kinderen voor hun ou
ders zorgen, als die zelf niet meer kun
nen werken. En op hun beurt passen
de grootouders dan vaak op hun
kleinkinderen, als vader en moeder
op de akkers werken.
Trouwens, gezinnen en families blij
ven hier toch vaak heel dicht bij el
kaar, en ze zoeken elkaar regelmatig
op.
Esther doet haar best om haar kinde
ren zo goed mogelijk op te laten
groeien. Voor haar betekent dat, dat
ze naar bet consultatiebureau gaat als
ze In verwachting is. Daar wordt ge
controleerd of alles goed gaat. Maar
er gebeurt veel meer, op dit uitgebrei
de consultatiebureau, dat daarom
hier 'Gezondheidscentrum' genoemd
wordt. Ze heeft er ook cursussen ge
volgd, waarin ze veel adviezen kreeg'
over voeding en hygiëne, maar ook
over landbouwmethoden.
Haar kinderen zijn geboren in de
kraamkliniek van het ziekenhuis van
Kllinda, waar ze na de geboorte twee
dagen bleef. Ook na de geboorte ging
ze naar het gezondheidscentrum. Dat
vindt ze ook erg belangrijk, omdat ze
dan direct gewaarschuwd kan worden
als er iets aan de gezondheid van het
kind mankeert Dat er toch twee van
de vijf kinderen overleden zijn, kan
dan ook niet haar schuld genoemd
worden. Het is eerder het gevolg van
de eenvoudige omstandigheden waar
onder hier geleefd wordt. Het overlij
den van kinderen geeft verdriet, maar
het is iets dat in Rwanda onvermijde
lijk veel vaker voorkomt dan in Neder
land.
Het oudste zoontje van Esther zit op
school, en ze is ook van plan haar an
dere kinderen naar school te sturen.
Gemakkelijk zal dat niet zijn: kinde
ren die naar school gaan. kunnen niet
op het land helpen. Hooguit kunnen ze
na schooltijd nog wat klusjes doen, zo
als water halen bijvoorbeeld.
Een andere zaak die het naar school
sturen van je kinderen wat moeilijker
maakt: op school moeten de kinderen
voorgeschreven kleding dragen. Ook
als je die kleren zelf maakt, worden
schoolgaande kinderen voor een groot
gezin een vrij kostbare aangelegen
heid. Maar Esther heeft het er graag
voor over. Ze hoopt haar kinderen zo
betere kansen voor hun toekomst te
geven. Zelf kan ze ook lezen en schrij
ven, en ze weet hoezeer dat van belang
kan zijn. Voorlopig vallen de kosten
ook nog wel mee, omdat er nog maar
één kind van haar op school zit.
werk
Ook thuis moet een heleboel werk ge
beuren, al gaat het er wat anders toe
dan we in Nederland gewend zijn. De
woning van Esther en haar gezin is er
een, zoals je die hier overal in de heu
vels ziet Het is gebouwd op een ma
nier die in deze streek traditioneel is:
de muren zijn opgetrokken van in de
zon gedroogde blokken klei. Daarna
zijn deze muren met modder be
smeerd en van binnen wit gekalkt.
Het dak is van dakpannen, de vloer is
van aangestampte aarde. Om het erf
heen staat een dichte omheininz.
Het huisje is niet groot, ongeveer vier
bij vijf meter. Van binnen is deze
ruimte verdeeld in drie vertrekken,
die er alle drie ongeveer gelijk uit
zien. Er is heel weinig meubilair: een
paar stoelen. Geslapen wordt op een
mat op de grond. Gekookt wordt
meestal buiten, als het weer dat toe
laat. Nog niet zo lang geleden hebben
ze zelf een toilet (latrine) gebouwd op
een eindje afstand van het huis.
De stal, waar de koe in staat, is binnen
de omheining. Het meeste werk dat
thuis gebeuren moet heeft te maken
met het bereiden van de maaltijden
en het drinken.
eten en drinken
Behalve het directe eten koken zelf.
zijn er heel veel andere dingen die
hiermee te maken hebben. In de tijd
dat de bonen geoogst worden, zit Es
ther dagenlang bonen te pellen. Ge
lukkig wordt ze dan wel vaak door
andere vrouwen geholpen (als die net
over wat meer tijd beschikken, toe
vallig).
Water halen is ook een heel karwei. De
bron ligt op maar liefst drie kilometer
van haar huis. Meestal haalt ze het
water zelf, daarbij soms geholpen
door een kind. Zoals de Rwandezen
heel veel op hun hoofd dragen, draagt
ook zij het water in een grote kruik op
haar hoofd. Een enkele keer, als ze
echt geen tijd heeft, gaat het kind he
lemaal alleen het water halen. De
bron waar zij bet water haalt is wel
beschermd, maar ze zou toch graag
water dichter bij huis hebben. Voor
het vuurtje waarop ze het eten kookt,
moet ze ook steeds weer hout halen.
En niet zo'n klein beetje ook, want het
meest gegeten gerecht, bonen met bij
voorbeeld bataten, moet enorm lang
koken. Dat hout haalt ze ergens uit het
bos in de buurt Gewapend met een
machete (een groot kapmes) gaat ze op
stap, en komt dan met een grote bun
del hout op haar hoofd naar huis.
Zo nu en dan maakt Esther zelf bier.
De opbrengst van de bananenplanta
ge is vooral daarvoor bestemd. Met
behulp van fljn-geweven doeken
wordt het sap uit de bananen geperst,
en daarna in een grote kruik of kale
bas gedaan. Omdat het vrij warm is,
begint het gemakkelijk te gisten.
Soms doet ze er wat sorgho-bier bij
om het wat sneller te laten gaan.
Na een paar dagen wordt dit 'banane
n-bier' al gedronken. Een deel ervan
verkoopt Esther, bijvoorbeeld aan
een eigenaar van een caféetje in de
buurt.
Ook van het sorgho-graan wordt bier
gemaakt: het sorgho wordt wat gema
len, en er wordt water bijgedaan. Bei
de dranken worden veel thuis gedron
ken, maar ook op feesten.
Wat het meest verbouwd wordt, wordt
ook het meeste gegeten: bonen en ba
taten. De andere gewassen dienen
voornamelijk als aanvulling, of om
(IsRwanda een arm land? Is Rwan
da een onderontwikkeld land? Veel
westerse economen zullen geneigd
zijn om dat te beamen, ze noemen
Rwanda zelfs één van de vijf armste
landen ter wereld. Rwanda expor
teert niet geweldig veel (in 1977 on
geveer voor 100.000); het Bruto
Nationaal Produkt is voor westerse
begrippen niet hoog, en de lonen
zijn dat zeker ook niet. Maar niet
alleen dit soort cijfers wekken de
indruk dat Rwanda een arm land
is. De manier waarop landbouw be
dreven wordt, voedsel bereid, wa
ter gehaald: het lijkt allemaal die
indruk te bevestigen.
Maar economische cijfers zeggen
niet alles. En oppervlakkige in
drukken kunnen bij nadere be
schouwing herzien moeten worden.
Rwanda is ook een rijk land!
Het is rijk aan mensen, rijk aan
mensen die het land kunnen en wil
len opbouwen. En die daar ook
hard mee bezig zijn! En het land is
rijk aan water, dat voor de drink
watervoorziening en voor de op
wekking van elektriciteit gebruikt
kan worden. En Rwanda is rijk aan
schitterende natuur: de al vaker
genoemde duizenden heuvels, een
groot wildpark, een aantal vulka
nen.
De uitgangspositie van Rwanda is
om meer redenen gunstig te noe
men. Bijna elk gezin op het platte
land (90 procent van de bevolking
beschikt over een stukje eigen
grond, al is dat aan de kleine kant.
Kleine verbeteringen in de land
bouwmethoden zijn al voldoende
om voor de hele bevolking genoeg
voedsel te kunnen verbouwen.
Esther met haar jongste kindje voor haar huisje rechts
Esther op het land met de hak aan het werk. (links boven).
Het feest in Nyabyranga. Een van de groepen vrouwen uit de buurt die dansen
ingestudeerd hebben en die nu onder begeleiding van tromgeroffel en handge
klap ten uitvoering brengen (rechtsboven).
De trommelaars van Btrambo laten indrukwekkende trommelritmes horen.
Rondom horen en zien ruim duizend mensen uit Nyabyranga toe. (rechts mid
den).
wat afwisseling te geven. Daarnaast
koopt ze ook nog zo nu en dan aardap
pels, rijst, en ééns per maand wat
vlees. Dat zou ze wel vaker willen eten,
vlees, als ze er geld voor zou hebben,
omdat ze het zo lekker vindt. Ook ma-
niokpuree (Paté de manioc) is een lek
kernij.
Groenten vindt Esther vooral belang
rijk voor de gezondheid, zowel van
kinderen als van de volwassenen.
Als groente gebruikt ze de bladeren
van de jnaniok, dodo's (een inheemse
groentesoort), aubergines en uien.
land
Ze beschikt niet over heel veel land,
maar het brengt voldoende op om het
gele gezin mee te voeden. Het ligt in
twee stukken verspreid: het ene vlak
bij huis, het andere op een loopaf
stand van ongeveer een half uur.
Het land wordt bewerkt met een hak,
een soort spade die loodrecht op de
steel staat. De steel is iets langer dan
die van een spade, zodat de hak ook
werkelijk met een hakkende bewe
ging gebruikt kan worden. Daarnaast
kan ermee worden gegraven, geëgali
seerd, gegraven. Een veelzijdig ding
dus, zo'n hak!
Esther heeft, samen met haar man, de
grond al in het begin van september
klaar gemaakt voor het zaaien en be
planten. Zo hoopte ze dat mooi op tijd
klaar te hebben, zodat ze meteen na de
eerste regen verder kon werken. Maar
de regen kwam maar niet, en zo werd
de grond opnieuw hard in de hete zon.
Toen het dan uiteindelijk toch ging
regenen, moesten ze opnieuw aan het
werk. Je kunt nog zo goed voor je land
zorgen, maar het weer heb je nooit in
de hand.
Maar nu groeien dan toch de bataten,
de bonen en de maïs komen boven de
grond. Voorlopig zijn ze even uit de
problemen, hoewel het straks in het
nieuwe droge seizoen ook nog moei
lijk zal worden. Want de bonen en ba
taten worden nu later geoogst, zodat
de sorgho ook weer later gezaaid moet
worden.
De familie Ikamana heeft een uitge
breide sortering planten, zowel voor
eigen gebruik als voor de verkoop, (ze
verkopen hun produkten op een nabu
rige markt, aan mensen die niet ge
noeg zelf verbouwen maar wel wat
geld hebben).
De bonen die ze verbouwen worden
voornamelijk gedroogd, zodat ze goed
bewaard kunnen worden. Een klein
deel van de bonen wordt vers gegeten,
maar nooit groen.
Bataten kunnen niet erg lang be
waard worden. Omdat de oogst hier
van vrij groot is, verkopen ze hier wat
van. Ze verbouwen verder soja (een
soort eiwitrijke bonen), maïs, taro
(een soort knollen met reusachtige
bladeren) en sorgho (waarvan de
plant veel op mals lijkt, maar er zijn
duizenden kleine graankorreltjes met
een donker omhulseltje). Als groente
verbouwen ze aubergines (een soort
met kleine, groene vruchten), dodo's
(een inheemse groente die op dezelfde
manier als spinazie toebereid wordt),
uien en advocado's.
De grote en goed onderhouden bana
nenplantage is vooral het werkter
rein van haar man, evenals de koffie
plantage. De bananen zijn zowel om
direct op te eten, als voor het bier. De
koffie is uitsluitend voor de verkoop:
Rwandese boeren drinken zelf zelden
koffie, maar voornamelijk thee en
bier. (Thee wordt ook veel in Rwanda
verbouwd; Rwandese thee behoort
zelfs tot de beste ter wereld.)
bemesting
De familie Ikamana bezit één koe. Die
geeft wat melk, die vooral door de
kinderen gedronken wordt. Maar de
mest is de reden waarom die koe voor
al belangrijk is. Kunstmest is veel te
duur om te gebruiken. Daarom bieden
dierlijke mest en compost een uit
komst. Voor de koe hebben ze een stal
gemaakt, zodat de mest niet ergens
onderweg verloren gaat. En de com
post maken ze door alle plantaardige
afval van het land te verzamelen, en
op de composthoop te gooien. Op deze
manier kunnen ze het land tegen uit
putting behoeden.
Maar de familie Ikamana doet meer
om hun land zo verstandig mogelijk
te bebouwen. Ze passen wisselteelt
toe, zodat niet steeds dezelfde voe
ding door de planten uit de grond ge
haald wordt. En ze doen hun best om
hun land tegen het wegspoelen door
de hevige slagregens te voorkomen.
Als ze daar niets tegen zouden doen,
dan zou de vruchtbare laag van hun
land binnen korte tijd met het water
mee de helling afstromen. Door het
planten van hagen, het planten in ho
rizontale rijen en het aanleggen van
terrassen krijgt het water geen kans
om snel naar beneden te stromen, en
blijft de grond keurig waar hij h,||j
is opvallend hoeveel Esther hierom
weet te vertellen. Ze heeft zelf al hm
wat ervaring opgedaan, en heeft «j
van de ervaringen van anderen p
leerd (onder anderen van haar»
ders). Maar ook de (Zwitserse) hm
bouwkundige, die hier in de bt?
werkt, heeft vaak met haar gepru
over hoe ze de grond het beste u
knnnen bewerken. En daar heeft» r,;,
ook weer een heleboel van opgum fcje
ken, terwijl die landbouwkundig k,
van haar weer dingen leerde, wairty oj
ook weer andere mensen mee konbd pri
pen. Op die manier zie je iu hm
Rwanda mensen aan het werk om ha
stukje land verstandiger te gebra)
ken. Dat is ontwikkeling!
feest
Nog onlangs was het groot feest loft c
sector Nyabyranga. Het comité dili
men met de landbouwkundigedelu h
veis ingegaan was om de mtnsw
viezen te geven, was gaan kijkem
zijn land het beste verzorgde. Erbéfcitf
ken heel wat boeren te zijn die de «1
viezen opgevolgd hadden. Er wue t;i
composthopen aangelegd, stallen p pii i
bouwd, maatregelen tegen het
spoelen van de aarde genomen, M
hadden heel wat mensen die nogpti Ihllfl
tollet hadden, een latrine gebouai Own
Al met al een groot succes, en reda bSto
genoeg om een groot feest te organl» tó
ren.
Al weken van te voren waren mu
bezig met de voorbereidingen,
versturen van de officiële uitnodig»
gen, enzovoort. Vrouwen van dei
tor bedachten nieuwe dansen omis.t
te voeren; voor de speciale pa v'i
werd een overdekte 'tribune'u? ten
legd.
Op de dag zelf trokken velen onf
naar het feestterrein, dat vlakft
gebouwtje van de sector lag. R!
verte waren de trommelaars dl lit
ren. (Bij grote feesten treden dleir:
meiaars vaak opze hebben ell
hele grote trom, en spelen sameM
ingewikkelde, meeslepende rffiwt.
Bij het begin van het feest warend
duizend mensen aanwezig, en i
kwamen er nog meer bij. Er W
BH
W
ib(
F
kill
Hl
dn
ka
Will
BON
jbto
Uz
dansen uitgevoerd, liederen gaptf
toespraken gehouden, een tonetla bi
opgevoerd.
En'voor degenen die het meed i
best gedaan hadden, waren ooiV lij'
prijzen ter beschikking gestelijri!
vlochten brancards om zieken r,. w,
vervoeren en gereedschappenmk
land te bewerken. „K1
Toen het moment van prijsuitreti
was aangebroken, hield delandbw
kundige een toespraakje. Hij htxfl
dat nog vele anderen de goede wc
beelden zouden volgen, en dat
doorgegaan zou worden met dehri<
bossing van braakliggende stitö
grond. Een enthousiast applou
wees hoezeer de mensen daarom*1
len werkenl
Voor Esther was die prysuUrcti
een terechte bekroning var, t'
werk. Want mede dankzij hac'
thousiasme en ijver had haar ai?
groot aandeel van de prijzen
wacht gesleept.
toekomst jj
Voor Esther is zo'n feest het bert
j, dat de regering ook wtrMJ
geïnteresseerd Is in de vooruilfO
van het platteland. Dat is één mi
dingen die haar vertrouwen gt'tïi
de toekomst.
Ze heeft ook geen gebrek aan plu*
volgend jaar wil ze proberen dé'
verbouwen, vooral meerbonena»
taten. Ze vertelt dat het weer bet#
lopen jaar niet heeft meel»*
r dat is voor haar geen ttdoe
bij de pakken te gaan neerzitt»^
ook van plan om kippen tegaanW
den, in de eerste plaats voor het M
gezin, maar als het goed gaat,
ook wel eieren en kippen gaanvf"
pen.
Sommige mensen zoeken werkh
stad, in de hoop dat ze daar mK.'&
len verdienen. Esther en ba*6
zullen dat niet zo gauw gaan doe"
je op je eigen land nauwgeret*®
dan kun je daar meer verdien#1
ergens anders.
En door een grote variëteit in ft"
sen, samen met verbeterdelanflW*
methodes, bun je je afhankellF"
van het weer zoveel mogelijk W*
ken, zegt Esther. En met de ad»
van het gezoendheidscentru, W
ook het gevaar voor ziektes vaat»
kinderen een heel stuk vermink®
fiwanda is een land van boert
boerinnen", zegt Esther.
wikkeling van het land, dal isv'
toikkeling van ons. En de W™ 11(J)
vindt dat ook, daarom doen zettl(|
best om ons hier op het platte---'
helpen. Ik heb vertrouwen tn
komst!"
IUk
■eg.