BROEDERBOND
twijfelen
verboden
geheime macht in zuid-afrika
zate rdag krant
mm* zaterdag 30 juni 1979
Een verzuchting van een oude, Nederlandstalige Afrikaner, een wijs man met wie ik min of meer
toevallig in gesprek raak: „Wat toch moet er gebeuren voordat wij worden ontslagen van dat
diepgewortelde minderwaardigheidsgevoel?" En na enig nadenken: „Het is uiterst tragisch: het
is de sleutel tot ons Afrikanerdom en tot ons huidige optreden. Kijk maar naar de rol van de
Broederbond, ons tot macht verheven minderwaardigheidscomplex".
Daar was het woord weer 'Broeder
bond'. Ik had er al veel over gehoord.
Sommigen praten er over ('een ge
heime emancipatie-club van Afrika-
ners'), andere fluisteren in de sfeer 'van
horen-zeggen', maar er zjjn er ook die
geïrriteerd weigeren er ook maar iets
over te zeggen. Vermoedelijk leden: zij
hebben zichzelf en hun mede-broeders
tot strikte geheimhouding verplicht
Aan een vooraanstaand lid van de Na
tionale Partij - van wie ik kon aanne
men dat hij een Broederbond was -
vertelde ik dat ik met professor Gerrit
Viljoen zou spreken en argeloos vroeg
ik: „Dat is toch de voorzitter van de
Afrikaner Broederbond?"
De man keek me bezeerd aan, wilde
niet onvriendelijk zijn en antwoordde
neutraal: „Dat zeggen althans de En
gelstalige kranten".
Broederbond, en Engelstalige pers -
het is water en vuur. Vooral het zon
dagsblad Sunday Times en het dag
blad Rand Daily Mail - beide uit Jo
hannesburg - staan bi) het echte 'Afri
kanerdom' in een kwaad gerucht.
De laatste jaren heeft de Sunday Ti
mes het nodige over de Bond gepu
bliceerd dankzij de activiteiten van
een team journalisten, van wie er twee
oorspronkelijk uit het Afrikaner kamp
kwamen: Hennie Serfortein (46) en
Hans Strydom (43). Beiden hebben
over hun bevindingen uitvoerig ge
schreven: Serfortein in een boek dat
hy zekerheidshalve in Londen liet uit
geven en tot titel had "Brotherhood of
Power', de broederschap van de
macht. Strydom in een omvangrijk
werk dat hij samen met zijn Engelsta
lige collega Ivor Wilkins schreef. 'The
Super-Afrikaners'. Beide werken be
vatten passages die doen denken aan
de Watergatepublikaties van de Ame
rikaanse journalisten Woodward en
Bernstein.
Met Hans Strydom heb ik een uitvoe
rig gesprek gehad, een lakonieke
vierkante Afrikaner, die twintig jaar
geleden al besloot, over te stappen
naar de Engelstalige Journalistiek: de
politiek van het Afrikanerdom stond
hem niet aan en dat kon hij toch niet
kwiit in de Afrikaans-talige kranten.
De verhalen over de voorbereiding
van zijn boek zijn soms akelig-grieze-
lig: een worsteling met een geheime
tegenstander die zijn vertegenwoor
digers heeft in alle geledingen van de
maatschappij - bijvoorbeeld de ge
heime politie.
Een voorbeeld daarvan. Bij de Sunday
Times beschikt men over een modem
gecomputeriseerd redactiesysteem,
waarin allerlei veiligheidsmaatregelen
zijn aangebracht om te voorkomen dat
onbevoegden er toegang toe hebben.
Strydom had een geheime code om tot
het systeem te worden toegelaten en
had via zijn eigen computerterminal
reeksen van namen van mensen inge
tikt. van wie hij er achterwas gekomen
dat ze lid waren van de geheime or
ganisatie: drieduizend in totaal.
Toen Strydom na een weekend in het
redactiebureau terugkeerde en de lijst
op rijn scherm wilde oproepen, bleek
er tot zijn stomme verbazing niets
meer aanwezig te zijn: alle gegevens
waren uit het geheugen van de com
puter gewist.
Strydom: „We hebben op alle manier
geprobeerd er achter te komen hoe dat
gegaan is. maar tot op dit ogenblik we
ten we het niet. Onze technische men
sen waren er verbijsterd over. Geluk
kig hadden we elders kopieën opge
slagen".
Terug naar het begin, de start van de
Broederbond. In de emancipatiestrijd
van de Boeren hebben twee organisa
ties vanouds een belangrijke rol ge
speeld: de Nationale Partij en de Afri
kaner Broederbond. Misschien is de
Broederbond nog wel de belangrijks
te. een geheime organisatie, die in 1918
werd gesticht uit 'die dringende nood
van 'n volk wat op die dnimpel van
permanente ondergang gestaan het'.
In die woorden ligt het 'minderwaar
digheidscomplex' min of meer beslo
ten: de superieur optredende Engelsen
probeerden de Nederlandstalige Afri
kaners onder te laten gaan in eigen
denken en cultuur. Afrikaans was 'a
kitchen-language' - een keukentaal zo
heette het in die dagen en dat hoefde
niet meer te worden gesproken.
Tegen die Britse 'cultuur-arrogantie'
-Broederbond-voorzitter Viljoen zou
dit woord later tegenover mij gebrui
ken - liepen jonge Afrikaners van toen
te hoop en zij stichtten een organisatie
om het nationale zelfbewustzijn van
de oorspronkelijk Nederlandstalige
Afrikaners te bevorderen en om liefde
te wekken 'vir sy taal. godsdienst, tra-
disies. land en volk'.
Zo begon het: als een klem 'klompie
mense' die het karakter van het Voor
trekkersvolk wilde handhaven en zich
te weer stelde tegen de verfoeide Brit
se supprematie. De doelstellingen
werden later aangevuld en opnieuw
geformuleerd, maar in wezen bleven ze
gelijk: het protestants-christelijk ka
rakter van Zuid-Afrika mag niet ver
anderen, want 'die Afrikaanse volk is
deur God in die suidhoek van Afrika in
aansyn geroep met 'n eie Christelijke
roeping tot eer van sy naam'
Geheime cellen
De afgelopen jaren heeft de Broeder
bond in het diepste geheim gewerkt
op een manier die een communisti
sche organisatie niet zou kunnen ver
beteren. Geen wonder dat de En
gelstalige kranten de plaatselijke af
delingen - meer dan achthonderd over
het hele land verspreid - aanduiden
als 'cellen'.
Op dit ogenblik heeft de Bond rond
twaalfduizend leden in vrijwel alle ge
ledingen van de Zuld-afrikaanse
maatschappij. Premier Verwoerd was
lid. zo ook zijn opvolger Vorster. de
huidige eerste minister P. W. Botha en
de meerderheid van zijn kabinet zijn
vooraanstaande Broederbonders De
Bond is geïnfiltreerd in gemeentera
den in schoolbesturen, in vakorgani
saties. in de banken. In de industrie, de
bouwwereld - overal ritten Broeder
bonders.
Voor vrijwel alle onderdelen van het
maatschappelijk bestel in Zuid-Afrika
beschikt de Bond over 'waakhond
commissies', waarin gekwalificeerde
figuren zitting hebben: voor techniek,
voor landbouw, voor de gekleurde be
volkingsgroepen, voor pers, radio en
tv. voor economie, voor opvoeding en
onderwijs, voor de kerken, voor de
verhoudingen met de Engelstaligen -
om er een paar te noemen
De leden van deze commissies houden
op hun terrein de vinger aan de pols
van de ontwikkelingen m hun land. Er
worden hier heel wat plannen voorge
kookt, zodat de Nationale Partij en de
regering er op kunnen rekenen dat de
uiteindelijke voorstellen de instem
ming hebben van het 'leidende Afri
kanerdom'. De politiek van de ge
scheiden ontwikkeling - onvriendelij
ker 'apartheid' genaamd - is voor een
groot deel mede het product van het
denken in de Bond.
Een grote crisis in de organisatie
speelde zich in 1963 af. Weliswaar had
de Bond al eerder moeilijkheden ge
had - aanvallen in de jaren dertig en
veertig van Herzog en Smuts, die een
grotere eenheid van Engelstaligen en
Afrikaners voorstonden - maar nim
mer was er sprake van 'verraad' ge
weest.
Voor de Bond bleek 1963 het jaar van
de 'overlopers': de Sunday Times in
Johannesburg onthulde een groot
aantal documenten over de Broeder
bond, waardoor duidelijk werd dat er
ergens in de organisatie een lek zat. De
gelederen werden gesloten en er werd
een minutieus ingesteld, dat aanvan
kelijk echter weinig opleverde. Maar
de Bond zou de Bond niet wezen als er
niet van officiële kant een handje was
geholpen. Wie zich tegen de Broeder
bond verzet, verzet zich tegen de Na
tionale Partij en dat betekent dat de
staatsmachinerie in beweging komt.
Op de eerste oktober 1963 hield hoofd
inspecteur Van der Westhuizen met
drie rechercheurs huiszoeking in de
burelen van de Sunday Times: er zou
een klacht zijn ingediend dat de do
cumenten van de Bond gestolen zou
den zijn. Van dat laatste was geen
sprake, maar wel werd door de huis
zoeking opgehelderd - het bleek uit in
beslag genomen documenten - hoe de
Sunday Times aan haar informatie
was gekomen. Er waren drie hoofdfi
guren.
De eerste was Hennie Serfontein. op
dat ogenblik werkzaam bij de Progres
sieve Partij van Helen Suzman Als
freelance journalist had hij een net van
contacten over en rond de Broeder
bond opgebouwd en hij had voor de
Sunday Times de bewuste documen
ten in het Engels vertaald.
Hoofdfiguur nummer twee was profes
sor Albert Geyser -vermaard theoloog-
zelf geen Broederbonder. Hij had ech
ter wel stukken in zijn bezit gehad en
die doorgespeeld aan de politieke re
dacteur van de Sunday Times. Charles
Bloomberg
En tenslotte was er de man die Geyser
de stukken in eerste instantie had ver
schaft: dr. C. F. BeyersNaudé. predi
kant. op dat ogenblik voorzitter van
een Broederbond-afdeling. Over hem
met name werd de diepste verachting
uitgesproken - een zoon nog wel van de
eerste president van de Broederbond.
Beyers Naudé was indie tijd in ernstige
gewetensnood geraakt over de poli
tiek van zijn land - in het bijzonder
over het rassenbeleid - en over de ge
dachten die daarover binnen de Bond
leefden, Hij trachtte zijn bezwaren
binnen de organisatie ter discussie te
stellen, maar dat werd hem niet in
dank afgenomen. Het eenheidsdenken
van de Afrikaner mocht immers niet
worden aangetast. Daarop wendde hij
zich tot zijn vriend Geyser en hem gaf
hij een aantal stukken ter inzage om
die met hem te kunnen bespreken.
Geyser was door de inhoud zo ge
schokt dat hij de documenten fotog
rafeerde en de films aan Bloomberg
van de Sunday Times doorgaf.
Vanaf dat moment was het leven van
alle drie betrokkenen getekend - voor
al dat van Geyser en Naude. Hennie
Serfontein over zijn ervaringen: „Mijn
gezin is gelukkig niets overkomen,
maar ik moest wel een prijs betalen:
totale uitbanning uit het Afrikaner
gemeenschapsleven. Een ervaring, die
de vrijzinnige Engelstalige Zuidaf
rikaner. niet kan en niet zal begrij
pen". Naudé en Geyser werden in feite
de woestijn in gestuurd
Het lager verlaten
Dit zei mij een 'orthodoxe' Afrikaner
over Beyers Naude: „Hij beeft het la
ger - het kamp van de Afrikaners -ver
laten en liep naar de vijand over. Die
man heeft afgedaan". Er is geen groter
zonde binnen het Afrikanerdom dan
wat hier 'disloyaliteit' wordt ge
noemd, het twijfelen aan de uit
gangspunten van de Afrikaner-poli
tiek.
Een lid van de Broederbond wordt
geacht tot de geesteltjkp elite van het
land te behoren en mag geen twijfels
hebben - zeker niet als hij predikant is,
een geestelijk leider van zijn volk.
Geyser en Naudé beantwoordden niet
meer aan deze norm en daarom sloot
de Zuidafrikaanse gemeenschap hen
beiden onverbiddelijk en onbarm
hartig buiten
Geyser had al eerder grote moeilijk
heden in zijn kerk gehad met een ker
kelijk leerproces, waann twee Neder
landse theologen hem fel hadden ver
dedigd: professor P. A- Stempvoort
van Groningen en de hoogleraar Semi
tische talen van Pretoria, dr. A. van
Selms Van Selms is nimmer Zuid-
Afrikaan geworden en werd en wordt -
hij is nu een bejaard man - met een
scheef en argwanend oog bekeken. In
1963 schreef hij een scherpe brochure,
waarin hij de Broederbond op theolo
gische grond figuurlijk de grond in
boorde
Voor Geyser en Beyers Naude waren
in die jaren de spanningen bijzonder
groot. Met name mevrouw Geyser
leed onder al deze gebeurtenissen en
werd zo ernstig ziek. dat zij nimmer
meer volledig herstelde. Een mar
telaarschap in een protestantse natie,
die toch beter moest weten. Bevers
Naudé tenslotte werd het zwijgen op
gelegd via de harde methode, die in
Zuid-Afrika van de minister van jus
titie is toegestaan. Op grond van de
Veiligheidswet deed deze bewinds
man als een middeleeuwse paus op 19
oktober 1977 dr Bevers Naude voor
vijf jaar in de ban.
Tngeperk' heet dat hier
Als gevolg van deze 'Inperking' mag dr
Naudé niets meer publiceren en moet
hij er zorgvuldig op letten dat hij aan
niets meewerkt dat tot enige publika-
tie in binnen- of buitenland kan leiden.
De instelling waarvan hij directeur
was - het Christelijk Instituut - werd
van de ene op de andere dag opgehe
ven en alle archieven werden in beslag
genomen. Het tijdschrift van het insti
tuut -Pro Veritate - werd verboden,
omdat het de veiligheid van de staat in
gevaar zou hebben gebracht.
Ik heb dr. Beyers Naudé opgezocht in
zijn woning aan de Hoylake Avenue nr.
26 in Greenside, een voorstadje van
Johannesburg. Een mild man. die in
geen enkel opricht een verbitterde in
druk maakt. Maar hij verzocht mij
dringend om vooral niets van ons ge
sprek tc publiceren, want dat zou hem
in ernstige moeilijkheden brengen Ik
heb het beloofd: wat is er met dit land
aan de hand dat het zijn. oprechte
twijfelaars het zwijgen oplegt?
Toen ik afscheid van hem namzei zijn
vrouw Ilse - ze was niet bij het gesprek,
want dan zou er sprake zijn geweest
van een 'verboden vergadering' - een
beetje triest ..Doe alstublieft de groe
ten aan onze vele vrienden in Neder
land".
Twijfelen is in Zuid-Afri
ka verboden. Een van de
vreemdste activiteiten van
de Broederbond op dit ter
rein is het advies aan zijn
leden om geen lid te worden
van service-clubs als Rota
ry Lions en Round Table -
om over Vrijmetselarij
maar niet te spreken.
„Daardoor doen zich vreemde din
gen voor", vertelde me Hans Stry
dom. .Hen burgemeester van een
kleine plaats wordt bijvoorbeeld
uitgenodigd om erelid van de Rota-
ryclub te worden Maar hij is
Broeder en dus weigert hij. Zijn
erelidmaatschap zou immers 'sta
tus' geven aan een Rotary-club en
dat mag niet".
Jeugduitwisseling - bijvoorbeeld
van de American Field Service: de
Broederbond is er tegen, want jon
gelui worden 'op jeugdige en onge
vormde. maar besonder ontvanlike
ouderdom twaalf maande vrywel
geheel en al aan vreemde beïn
vloeding blootgestel'.
Deze zin is ontleend aan een boekje
over de Broederbond dat dit jaar
door de organisatie zelf werd uitge
geven. kennelijk om zich te verwe
ren tegen de vele negatieve publici
teit.
Voorzitter professor Viljoen in het
voorwoord ..Ten spyte van sy ver-
troulike karakter hetdie Afrikaner-
Broederbond niks waarvoor hy
kom skaam nle".
Nee. schaamte ls er niet bij, twijfel
evenmin.
Heeft Hans Strydom moeilijkhe
den gehad met zijn publikaties?
Nee. dat niet. Wel is zijn telefoon
afgetapt en kon zijn uitgever voor
het boek van hem en Wilkins maar
moeilijk een drukker vinden. .He
hadden staatsorders en waren
bang die te verliezen". Tenslotte
lukte het toch: de Super-Afrikaners
ligt nu overal in de boekwinkels en
wordt gekocht. Binnenkort komt
er een versie in Engeland uit - Ik
hoop dat er ooit een Nederlandse
vertaling komt, zegt Strydom.
Hij vertelt me ook nog hoe hij aan
vankelijk aan zijn informaties
kwam: een twijfelend lid van de
Broederbond had hem een com
pleet archief van een afdelingssec
retariaat ter inzage gegeven - zij
hel aarzelend en trillend, want de
gevolgen waren niet te overzien.
Het materiaal werd haastig gefo
tokopieerd en dubbele exempla
ren werden naar het buitenland
gestuurd, „want je weet maar
nooit". Wilkins en Strydom werk
ten voor hun krant de stukken er
gens op het platteland uit -
niemand wist waar ze zaten. Al-
ween je weet maar nooit".
De schok kwam bij de Broeder-
In dit derde artikel in de reportage
serie over Zuid-Afrika gaat onze
medewerker G A. de Kok nader in
op de Afrikaner Broederbond, de
geheime organisatie van hel 'Afri
kanerdom'. De afgelopen jaren is
deze instelling steeds meer aan kri
tiek bloot komen te staan, mede
dank zij het optreden van een aan
tal Engelstalige journalisten
Volgende week een vraaggesprek
met de voorzitter van de Afrikaner
Broederbond, prof. dr. G. Viljoen,
rector van de Rand Afrikaanse
Universiteit in Johannesburg Het
eerste verhaal van deze reeks was
afgedrukt in onze krant van 16juni.
het tweede in de krant van 23 iuni.
bond vermoedelijk even hard aan
als in 1963. maar ditmaal bleven of
ficiële acties uit. Strydom „Onze
publikaties en ons boek hebben
velen de ogen geopend voor deze
macht in de staat. We hebben zeer
zorgvuldig gewerkt de feiten zijn
gecontroleerd en juist"
Of de macht van de Bond nu uitge
speeld is' „Ik weet het niet. Onder
schat deze organisatie niet - lk ge
loof niet dat er ergens ter wereld
een zo goed gelelde club bestaat.
Wel hebben we sinds onze publika
ties meer informanten van bin
nenuit gekregen, de gelederen rijn
niet zo sterk gesloten als de Bond
zelf wel zou willen. Ons werk draagt
hoe dan ook bij tot de veranderin
gen In dit land - en Godzijdank ver
andert er veel. De tijd van zwijgen
is voorbij, zo ook de tijd van de
vruchteloze gesprekken. De men
sen durven weer voor hun mening
uit te komen. Maar er Is nog vee^ te
doen".
