Nederlandse architectuur
in een hopeloze impasse
Tiende Poetry International,
festival van de grote namen
Joze Ciuha in Terneuzen
ste
ge
n
VONNIS' VAN HET TWEEDAAGS CONGRES VAN DELFT
PZC/kunst
DONDERDAG 14 JUNI 1979
brengen. Er Kwam een onderscheid tus
sen mensenlijke en onmenselijke ar
chitectuur.
Toen tien jaar geleden aan de Delftse
Technische Hogeschool (waar Weeber
les geeft) de democratiseringsstrijd be
gon, hield men op met ontwerpen en
ging het. alleen nog maai- om de maat
schappelijke kant van het bouwen. De
sociale wetenschappen werden in huis
gehaald en de vormgeving werd voort
aan verkocht met woorden als herberg
zaamheid. beleving, ontmoeting en
participatie.
In de woningbouw sloegen de architec
ten ineens om van hoogbouw naar
laagbouw: in de stadsuitbreidingen
wordt de maat van een huis zowel
grootste als kleinste maatbouwblok
ken bestaan niet meer Domineerden
vroeger collectieve vormen", nu komt
de nadruk te liggen op het aparte van
ieder individu. In feite werd daarbij het
beeld van de nieuwbouw eentoniger
dan ooit. aldus Weeber.
In de nieuwbouw zijn het altijd dingen
die je ziet. objecten, nooit ervaar je
ruimte. Terwijl de kunst van het
bouwen en van stedebouw j uist is om de
ruimte die er is groter te laten lijken.
„Sinds de formele willekeur - versprin
gende korte bouwblokken, daken in
alle mogelijke en onmogelijke richtin
gen. natuurlijke'aardse kleuren en ma
terialen. toegedekt door inspraak - is de
architectuurpraktijk gereduceerd tot
een vorm van hasj: de verdoofde en ver
dovende architect als dealer voor toe
komstige gebruikers laat zijn produkt
via de opbouwwerker bezorgen"
Kookboek
Ondanks de wirwar van vormen ko
men er zelden aantrekkelijke stedelij
ke ruimtes tot stand. De stedebouw is
in het slop geraakt. Van de architect
wordt verwacht dat hij met zijn ge
bouwen ook de stad vorm zal geven, en
dat. volgens Weeber, is op niets uitge
lopen. Hij pleitte voor de oude stede
bouwer als vormgever van openbare
ruimtes (parken, pleinen, straten) die
het kader aangeven voor de architect.
Hoe moet dat? „In de nieuwe wijken
van Alphen, Apeldoorn. Heerhugo-
waard en Almere hebben de stede
bouwers hijgend geprobeerd beleving
uit te drukker); het zijn zeer ver
schillende plattegronden geworden,
maai- volkomen identieke wijken. Je
ontwerpt geen stad door de beleving
ervan te ontwerpen, zoals ook een
kookboek waardeloos is als het zou be
staan uit beschrijvingen van smaken
van gerechten in plaats van uit recep
ten,.
Een neutrale, functionele plattegrond
zoals van New York (met een straten-
patroon als een ruitjesschrift) heeft ge
leid tot een aantal heel verschillende
steden. Weeber wilde weer objectieve
normen vinden voor stedebouw. Alleen
dan ook kan er tussen de vele mensen
die betrokken zijn bij het opstellen en
gebruiken van stedebouwkundige
plannen een feitelijk gesprek komen en
kan overeenstemming worden bereikt.
Met het noemen van objectieve normen
krijgen? Weeber gaf enige geschied
schrijving.
Aan het begin van de jaren '60 werd ge
steld dat de architect verantwoordelijk
is voor de maatschappij. Zo kwam bij
voorbeeld de opvatting naar voren dat
bepaalde ontwerpen democratische
ontwikkelingen zouden kunnen voort-
iDoor Tom Maasi
Oe dagen van het woonerf zijn geteld. De periode van kleinschaligheid en herbergzaamheid met
de architect als padvinder" loopt ten einde, voorspelt architect prof. Carel Weeber. Over vijfjaar
jalde nu studerende generatie architecten aan de slag gaan $n een eind maken aan de huidige
knutselarij. Weeber was een van de inleiders op het tweedaags congres over architectuur in
Nederland dat in Delft is gehouden. Een bijzonder congres, want het was voor het eerst sinds 1961
dat er weer over architectuur werd gepraat. Sinds inspraak en sociale wetenschappen architec
tuur meenamen in hun stroomversnelling, is het ook in de vakbladen stil geweest rond het
wezenlijke van architectuur: de vormgeving. Ieder werkte voor zich. Nu heerst het gevoel dat men
ineen hopeloze impasse zit.
öe inleiders op het congres spaarden
ba kritiek dan ook niet Met verwij-
r-Dgen naar vooral de nieuwbouwwij
ken die overal op dezelfde wijze worden
volgestouwd met bonte eengezinswo
ningen langs kronkelige straatjes, werd
deliuidige architectuur bestempeld als
.tuttigheid". „blokhuttenrococo"
volksbedrog en flauwekul". De meer
du 100 architecten die de studiedagen
Krochten, hoorden zonder veel protest
Sin vonnis aan.
h (juarium
Ook de twee inleiders van buiten het
vakgebied, de televisie-graficus Jaap
Drupsteen en de bioloog Dick Hil-
Itnius, toonden weinig ontzag voor het
«rrk van de architecten. Drupsteen
nrttcct hen naast kneuterigheid ook
saaiheid, en pleitte voor „vriendelijke
versiering", ornamentiek. Vroeger had
jr stationsgebouwen die in opzet het-
iclfdc waren, maar door hun aankle
ding volkomen verschillend en aan
lokkelijk werden. „Als je nu in een
iodern gebouw moet wachten, kun je
beter je eigen posters en aquarium
meenemen, anders verveel je je te plet
ter"
Htllenius meende dat de dierentuin-ar
chitecten verder zijn met hun vak dan
je mensenwereld-architecten. De
srsten hebben nauwkeurig het gedrag
tin dieren bestudeerd en zich gericht
cp hun behoeften. De chimpansees in
Burgers Dierenpark in Arnhem verto
nen bijna hetzelfde gedrag als hun
soortgenoten in het wild in Afrika, ze
voelen zich dus thuis. Dat is te danken
iade uitgekiende architectuur, waar-
sotde apen met steeds merken hoe zij
vele andere dieren rond hen, opge
sloten zitten. Zo wordt hun agressivi
teit binnen de perken gehouden. Men
sen leven ook veel te dicht op elkaar en
zijn daarom gebouwen gaan maken om
dkaar niet steeds te hoeven zien Ar
chitecten zouden aan dat soort biologi-
sehe mechanismen meer aandacht-
moeten besteden, merkte Hillenius op.
.Architecten zijn vaak dictatoriaal en
imperialistisch: ze maken kunst waar
ze mensen dwingen in te wonen"
Hal is er de afgelopen 15 jaar gebeurd
dat achitecten nu zo op hun gezicht
Eredoctoraat
Theun de Vries
GRONINGEN - Tijdens een
openbare vergadering van het col
lege van dekanen van de rijksuni
versiteit van Groningen is
woensdagmiddag de literator en
historicus Theun de Vries gepro
moveerd tot doctor honoris causa
in de letteren. De uitreiking in de
Martinikerk in Groningen vond
plaats ter gelegenheid van het 365-
jarig bestaan van de universiteit
van Groningen.
Tehun de Vries kreeg het eredoc
toraat vooral om zijn historische
verdiensten. Zijn promotor, prof.
dr E H. Kossman, hoogleraar ge
schiedenis, roemde hem in een toe-
spraakom de manier waarop De
Vries kans heeft gezien de historie
lot de verbeelding van het brede
publiek te laten spreken.
De thans 72-jarige De Vries heeft
een omvangrijk oeuvre van gedich
ten, romans, literaire kritieken,
kunstbeschouwingen, historische
werken, hoorspelen en reisversla
gen op zijn naam staanDe van huis
uit doopsgezinde schrijver werd in
de jaren dertig gegTepen door het
marxisme. In de oorlog werkte hij
in het verzet en zat hij gevangen in
Amersfoort. Na de bevrijding werd
hl] letterkundig adviseur van het
dagblad De Waarheid. Doordatzijn
werk getuigde van zijn communis
tische gezindheid, werd hij lange
lijd geweerd uit literaire kringen en
mochten zijn boeken niet op de
examenlyst van middelbare scho
len geplaatst worden
In 1962 ontving De Vries de P. C
Hooftprijs. Voorts ontving hij on
der meer in 1945 de staatsprijs voor
verzetsliteratuur en tweemaal de
als basis voor een gesprek raakte
Weeber een probleem dat ook steeds bij
andere inleiders doorklonk
Ook prof. W. G. Quist was op zoek naar
een objectieve „taal". Als rijks
bouwmeester ziet hij toe op alles wat
het Rijk vertimmert en werkt zodoen
de samen met veel architecten door
heel Nederland. Hij vroeg zich af: „Wat
gebeurt er op de essentiële momenten
van het ontwerpen, dat je iets wel of
niet doet? Wat maakt iets tot architec
tuur?" Hij merkte op dat er net als met
kunst niet over valt te praten. Maar
architectuur gaat velen aan, er móet
over zijn te praten.
Hij trok een vergelijking met de taalwe
tenschap; zoals daar de taal met zijn
tekens uiteengerafeld wordt als sys
teem van betekenissen, zo zou ook de
architéctuur met haar vormen ontleed
moeten worden. De regels van het func
tioneren van de architectuur moeten
zichtbaar worden gemaakt
Daarmee was het congres op een wel
heel abstract en theoretisch niveau ge
komen. Toch is het een heel concreet
probleem: bovengenoemde objectieve
ontleding moet architectuur bespreek
baar en controleerbaar maken Terwijl
in de discussies tijdens de twee stu
diedagen de onvrede over de stand van
zaken voelbaar was. de onvrede over de
eindeloze reeks cliché's die in nieuwe
gebouwen-zijn te vinden, kon er toch
nauwelijks over gepraat worden zonder
gelijk weer te vervallen in stoplappen
en subjectieve termen als gevoel en er
varing. Ooit in vroeger eeuwen heeft de
architectuur vanzelfsprekende voor
schriften gekend die haar algemeen,
objectief maakten Zoals Weeber op
merkte, leven we nu met de idealen van
het romantisch kunstenaarschap: ori
ginaliteit, losstaan van algemene vor
men. Daarmee is bouwkunst niet meer
bespreekbaar
De in het Jiddisch dichtende Abra
ham Sutzkever vertelde onlangs de Is
raëlische president van het ver
taalproject op Poetry International.
Zo'n project wordt ieder jaar op het
Rotterdamse dichtersfestival ge
houden, en daarbij worden gedichten
die in een "kleine taal' zijn geschreven,
in vele andere talen omgezet. Door de
op het festival aanwezige dichters.
Zo n vertaalproject is enkele jaren ge
leden ook de gedichten van Sutzkever
ten deel gevallen. Hij is een van de
weinige poëten op de wereld die zich in
deze bijna uitgestorven taal uitdrukt.
En zo bogen al die dichters, afkomstig
uit alle windstreken, zich over Sutz-
kever's Jiddisch.
De dichter vertelde dat aan de presi
dent. Sutzkever: „En de president huil
de" Sutzkever is een van de dichters
die dit jaar mee doen aan Poetry Inter
national. dat jaarlijks wordt gehouden
in De Doelen in Rotterdam ter gelegen
heid van het Holland Festival.
Het is een jubileum-festival, het tiende.
En om dat te vieren heeft de organisa
tor van het festival, de Rotterdamse
Kunststichting, besloten, om zoveel
mogelijk grote namen uit voorgaande
jaren weer naar de Maasstad, de we
reldhaven van de poëzie zoals wel eens
is gezegd, te halen.
En zo trad de Indonesische dichter
W.S. Rendra op. het levende bewijs
van de macht die poezie kan verte
genwoordigen. Hij werd vorig jaar ge-
Jaap Drupsteen
Dick Hillenius
Joze Ciuha werd op 26 april 1924 gebo
ren. Hij studeerde aan de Academie
voor Beeldende Kunsten in Ljubljana,
waar hij zich na het behalen van het
diploma bekwaamde in de fresco
schildering. Aan het eind van de vijf
tigerjaren begon hij zich te interesseren
voor de boedhistische kunst en filoso
fie. Ciuha het zich daarvoor in 1959 in
schrijven aan de universiteit van Ran
goon.
Door zijn interesse voor oude culturen
en het leren kennen van andere volke
ren bezocht Ciuha een groot aantal
landenJm het verre Oosten en in Zuid-
Amenka. Over zijn ervaringen schreef
hij twee boeken 'De Versteende glim
lach" en 'Gesprekken met de stilte' De
Joegoslavische kunstenaar is overigens
ook bekend als auteur van jeugdboe
ken: hij ontving een prijs voor jeugdli
teratuur.
Joze Ciuha heeft illustraties voor een
groot aantal boeken verzorgd. Daar
naast maakte hij onder meer mozaïe
ken en wandtapijten, terwijl hij zich de
laatste jaren vooral op de grafiek heeft
toegelegd. In Nederland exposeerde hij
onder meer in het Van Goghmuseum en
het Philips ontspanningscentrum
De schilderiej en van Cijha kunnen
worden beschouwd als 'ikonen van on
ze tijd', waarin een diep geworteld be
grip voor culturele en geestelijke sa
menhang een dialoog houdt met het
heden. Zijn werk werd ettelijke malen
bekroond. Voor zijn schilderijen-ach-
ter-plexiglas gebruikt Ciuha sterke
kleuren en gebroken gouden achter
gronden; op deze manier stelt hij
scherp en sarcastisch vragen naar de
1 waarden van de samenleving.
De openingstijden van de expositie in
het stadhuis werkdagen 9-12. 23-16.30
en op zaterdagen van 14-16 uur. In het
Temeuzens museum; dinsdag tot en
met zaterdag 14-17 en in de bibliotheek
ma. 12-20 15. dinsdag tot en met don
derdag 8-12 en 13-16.45. zaterdag 7 en 21
juli 10-12.45 uur
Een Olga-matras
is speciaal gemaald
voor liefhebbers
vaneen*™""1"
gingen de Indonesische autoriteiten
veel te ver
Rendra kreeg na zijn arrestatie huisar
rest opgelegd Hier. in Rotterdam,
kreeg hij weer de gelegenheid zijn felle,
politiek geinspireerde poëzie voor een
groter publiek ten gehore te brengen
dan dat van zijn drie vrouwen en twaalf
kinderen.
Het is bijna ongelooflijk hoe de kleine
man. in een taal die weinigen in De
Doelen zullen hebben kunnen verstaan,
er zo in slaagde zijn gehoor in te pak
ken Maar Rendra is dan ook een man
met een enorme zeggingskracht, en een
groot gevoel voor theater
Zo groeide hij uit tot het onbetwiste
hoogtepunt van deze eerste avond van
Poetry International. Een avond waar
op ook de Dordtse bard Cees Bud-
dingh', en de Spanjaard Carlos Alvarez
figureerden
Zoals de laatste jaren gebruikelijk,
verliep de avond in een opvallende
discipline. Opvallend, als je ervan uit
gaat. dat van het vele honderden men
sen tellende publiek uren gecon
centreerde aandacht wordt gevraagd
voor de voortbrengselen van mensen
die vreemde tot zeer vreemde talen
spreken.
Er wordt vertaald, natuurlijk, en er zijn
stencils te koop waarop je thuis nog
eens op je gemak de literaire
hoogstandjes van deze Pool en gene
Italiaan kunt nalezen. Niettemin is dit
een opmerkelijk festival
Rotterdam is er trots op, dat dit het
grootste dichterstestijn ter wereld is
geworden. Rotterdam is er even trots
op. dat bussen poëziefanaten jaarlijks
uit zulke afgelegen oorden als Gronin
gen of Arnhem naar De Doelen afreizen
Zoals gezegd: dit jaar is er een van de
'grote azen'. Vanavond zijn er Hans
Magnus Enzensberger, een van West-
Duitslands belangrijkste dichters van
dit moment, en niet te vergeten Allen
Ginsberg.
Vooral het optreden van deze gezette
voorloper van de beatnik-generatie -
samen met Jack Kerouak COn the
Road'i vormde liü het prille begin van
de jeugdcultuur, uiteindelijk uitmon
dend in rock and roll, in leren jasjes,
motorfietsen en beat - zal een spektakel
moeten worden.
Daar zal de Nederlandse paladijn over
wie Ginsberg kan beschikken. Simon
Vinkenoog, zeker zijn best voor doen.
Doorknede festivalgangers herinneren
zich nog wel de dansjes die hy met
Ginsberg enige jaren geleden in het
Rotterdamse cultuurpaleis maakte
Morgen - vrijdag - wordt het ver
taalproject gepresenteerd. Dit jaar is
voor een wel zeer dicht bij huis liggen
de minderheidstaal gekozen, het Ne
derlands. Het onderwerp van het pro
ject is namelijk: de poëzie van Gerrit
Kouwenaar. Je zou zeggen: aan zijn
doorgaans nogal cryptische poëzie
valt ook nogal wat te vertalen.
Vrijdag is het ook de dag van de P C.
Hooft-prijswinnaar Remco Campert
Zaterdag krijgt hij in het Rotterdamse
stadhuis zijn prijs, de vrijdagavond er
voor mag hij Nederlandse dichters naar
eigen keuze introduceren Dat zijn -
naast Remco Campert zelf - Jules
Deelder. F Harmsen van Beek, Hans
Tentije en Hans Verhagen
Zaterdag tenslotte wordt het - al tradi
tioneel geworden - slotfeest gehouden,
waarbij alle nog aanwezige dichters een
kort optreden zullen verzorgen
Poëzie bedrijver, vindt niet alleen bin
nen. maar ook vlak buiten De Doelen
plaats Er is daar een boei neergezet, die
tot brievenbus is omgebouwd Iedereen
die er langsloopt vindt lessenaar met
pen en papier tot zijn beschikking om
zijn grootste wijsheid onder woorden te
brengen Deze dient dan vervolgens in
de gleuf te worden gestopt.
Na afloop van Poetry zal de boei worden
dichtgelast, en een plaatsje krijgen in
de Rotterdamse haven Waar al die
wijsheden, al die dichterlijke regels, die
gezamenlijke ervaring van honderden
mensen uit A D. 1979, ten eeuwige dage
op het vervuilde water zullen dob
beren
Poetry International is er nog elke
avond tot en met zaterdag 16juni. Aan-
vang'suur: 20 15 uur. Plaats de foyer
van de Kleine Zaal van De Doelen.
Disco
In een cultuur-filosofisch kader had
ook een andere inleider al gewezen op
de geschiedenis: prof. A. Tzonis, uit
Griekenland afkomstig en vorig jaar
gastdocent aan de TH in Eindhoven,
merkte op hoe de maatschappij is uit
eengevallen. Er is geen wederzijds ver
trouwen meer. men richt zich op zich
zelf. In deze crisis neemt men zijn toe
vlucht tot vluchtige genoegens zoals in
disco's. Ook de architectuur is het
spoor bijster. Tzonis sprak over „dis
co-architectuur": gericht op onmid
dellijke bevrediging van behoeften. De
bielzen op het woonerf moeten zoge
zegd gezelligheid suggereren.
In de stedebouw zou tegenover de heer
sende individualiteit juist uiting gege
ven moeten worden aan het gevoel van
verbondenheid tussen mensen: de
openbare ruimte zou die algemene
noemer moeten uitdrukken. Weeber
haakte daarop in .Als ik op zo'n woon
erf loop. vind ik dat doodeng. Inder
daad is daar misschien de uitdrukking
van het openbare te weinig aanwezig"
Met bezweringen en raadgevingen van
alle mogelijke soort gingen de verza
melde architecten zo na twee dagen
stilletjes naar huis. Een zware steen is
geworpen in een rimpelloze vijver. In de
discussies wist men zich met de frontale
kritiek geen raad en werd er snel uitge
weken naar ongevaarlijke vraag- en
antwoordspelletjes over ornamentiek
en de biologie van de mens.
Als troost is er nog een relativerende
opmerking genotuleerd van een andere
inleider, de architect Theo Bosch..De
Pijp is een dooie architectuur, slechte
stedebouic ook, toch is de Albert Cuyp
met de markt een bruisende straat"
Architecten moeten niet te veel preten
ties hebben.
arresteerd nadat hij in het stadion van
Jogjakarta voor duizenden begeester
de mensen een paar van zijn gedichten
had voorgelezen.
Regels als: „Indonesia! Indonesia! Je
verstopt je onder je kussen. Een droom
doodt je lijf. Het boek is van de rand van
het ijzeren ledikant gevallenen de 5-
watt-lamp ben je vergeten uit te doen"
Marokkaanse dichter
niet naar festival
in Rotterdam
ROTTERDAM - De Marokkaanse dich
ter Abdellatief Laabi, die al sinds 1972
in zijn land gevangen wordt gehouden,
zal niet aanwezig zijn op het poêziefes-
tival. dat deze week in Rotterdam
wordt gehouden. De Rotterdamse
kunststichting had hem als eerste een
eregeld van 10.000 gulden toegekend
voor zijn werk.
De kunststichting had een uitnodiging
aan de dichter gericht via de Marok
kaanse ambassade in ons land om de
prijs zelf in ontvangst te nemen. Er is
geen reactie op ontvangen. Het eregeld
zal nu vanavond tijdens een program
ma in De Doelen worden overhandigd
aan dr Mineke Schipper, secretaris
buitenland van de Internationale
Schrijversclub de PEN.
yj p drie plaatsen tegelijk, het mu
seum. de bibliotheek en het stadhuis in
Terneuzen is van 18 juni tot en met 28
juli een uitzonderlijke tentoonstelling
te zien. Geëxposeerd worden grafiek
en schilderijen-achter-plexiglas van
de Joegoslavische kunstenaar Joze
Ciuha. De organisatie van de tentoon
stelling is in handen van het Terneu-
zense gemeentebestuur, de stichting
Openbare Leeszaal en de stichting
Terneuzens Museum en Oudheidka
mer. Het grootste gedeelte van Ciuha's
werk is te koop.
nachtrust.
Hans Verhagen