ENGLANDSPIEL
Dood door
nonchalance
be-ooning F 500-
PZC/zaterdagkrant
Onderstaande Personen
Johan Bernard UBBINK
geb. 22.5.21 in DOESBURG,
laatst gewoond hebbende;
te ARNHEM,
stuurman
en
Peter DOURLEIN,
geb.2.2.18 m VEERE,
laatst gewoondhebbe nde
te AMSTERDAM,
metselaar
worden door de recherchecentrale gezocht
straatroof.
^lichtingen kan ver schaf fen .wende s
o plaatselijke politie.
ZATERDAG 20 JANUARI 1979
23
De
NCRV-televisie zendt maandag 22 januari het
derde deel uit van de documentaire, die regisseur
jelte Rep maakte over het Englandspiel. In dat
derde deel komt Ben Ubbink aan het woord. De
documentaire is gemaakt in vijf delen. Aanvanke
lijk was het de bedoeling een dramatische serie van
hel Englandspiel te maken, maar daar is van afge
zien vanwege de zeer hoge kosten. Rep heeft zich
beperkt tot een reconstructie aan hand van ge
sprekken met overlevenden. Die informatie heeft
h\j tevens verwerkt in zijn boek „EnglandspieV'
Tralies markeren het verhaal van Ben Ubbink uit Vlissingen. De tralies van het tot gevangenis
omgebouwde seminarium in Haaren, waar de Duitsers hem vastzetten wegens spionage in
opdracht van de Engelse geheime dienst. Die van de Londense Brixtonprison, waar de Engelsen
hem, later in de oorlog, gevangen hielden omdat hij gezien werd als een spion van de Duitsers.
Lachwekkend zou het verhaal zijn, als het niet ook en vooral ging over vierenvijftig gedode
jcheim agenten. Englandspiel is de titel van het verhaal. Ubbink is één van de drie mensen, die
bet kunnen navertellen. Eigenlijk praat hij er liever niet meer over, maar hij heeft zijn tegenzin
overwonnen, omdat hij dat als een verplichting voelt tegenover die vierenvijftig geheim agen-
len,die stierven. De meesten in Mauthausen, in september 1944. Menselijke offers in de macabere
partij schaak, die Englandspiel heette. „Er is voor hen alleen een klein houten kruis", zegt
Ubbink.
Johan Bernhard Ubbink is negentien
aar als de oorlog uitbreekt. Hij stu-
èert aan de zeevaartschool in Delfzijl
5 de Duitsers Nederland binnenval-
fi Hfj is fel anti-Nazi. In 1941 ziet hij
ans het land uit te komen. Hij mon-
art aan als kok-lichtmatroos aan
»ord van de kustvaarder „Abro", die
Zweden zal gaan. Het loopt op
«ffinislukking uit. Het schip strandt
(DUbbink keert terug naar Delfzijl. Hij
probeert het nog eens, nu met de
.üoekelodie inderdaad Zweden be-
«ït De Nederlandse consul daar
raest moeilijkheden met de Zweedse
atoriteiten en hy ziet kans Ubbink
nog dne Nederlandse zeelieden
aar Moskou te krijgen. Rusland is op
lal moment nog met in oorlog met de
Duitsers De route, die Ubbink aflegt
«nin Londen te komen, is uiterst gril
lig: via Perzië, Brits-Indië, Zuid-Afrika
en Canada, komt hij er begin oktober
1941 aan. Hij wordt, als dienstplich
tige, opgeroepen door de Nederlandse
twine Hij komt terecht op het fregat
He „Jan van Galen", dat convooien
aar Moermansk begeleidt. Matroos
twede klasse is hij. Het begin van een
aelle, tevens bizarre carrière.
6 hebben me. toen ik een tycye had
gevaren, gevraagd of ik belangstelling
tad voor speciale diensten. Ik was aan
tel begin van de oorlog in bezet Ne
derland geweest en de kennis, die ik
daardoor had. was bruikbaar. Ik zag er
'tl wat in en ik kreeg een opleiding tot
jeheim agent" Verschillende cursus-
set volgde hij gedurende een klein half
.ïar. commandotraining, sabotage.
®§amsatie van verzetsgroepen, ver
smeten en doorgeven van inlichtin
gen, coderen en decoderen. De ma-
doos tweede klasse Ben Ubbink kwam
door de examens heen en werd in ok
tober 1942 luitenant ter zee derde klas-
si, 8peciale Diensten.
Op 29 oktober 1942 vloog Ubbink naar
Nederland om daar geparachuteerd te
torden Er was scherp en geregeld af-
toervuur en de piloot besloot terug te
'eren en de poging tot dropping een
to later te herhalen De dertigste no-
'«nbermaakte Ubbink. samen met de
Rheim agent Herman Overes. de
sptong.Dp mannen kwamen neer op
dfLcusder Heide. „Welkom in Hol
tod", zeiden twee mannen, die op hen
tUtwamen. Ubbink: „Ze vroegen of we
revolvers hadden. Die konden we be-
to afgeven omdat we een vrij grote
tlsland moesten afleggen. Als we met
jspens op zak zouden worden aange
togen, zou onze positie meteen heel
ttoht zyn. we vonden dat logisch en
to gaven onze revolvers af. Direct
'torna werden we tegen de grond ge-
Ptoden geboeid. Ik dacht dat het een
toe was. We begrepen er totaal niets
to. Maar opeens waren er overal
toitse soldaten"
Ontvangst
De twee mannen van het ontvangst-
(onite waren Poos en Slagter, twee
tor de Duitsers werkende poli-
•fflannen. Zij handelden voor de
witse contraspionage een routinek-
jtotie af. Ubbink was de drie-enveer-
jwte geheim agent, die sinds maart
«42 werd opgewacht door de corn
et geïnformeerde Duitsers. Het
H'clandspiel werd al negen maanden
jespeeld.
Dp 8 maart 1942 was het begonnen,
«tde arrestatie door de Duitsers van
Weim agent Huub Lauwers. Lauwers
tord opgespoord terwijl hij vanuit
pn Haag berichten verzond naar
tolden. Lauwers was. sinds zijn drop-
®j> m Nederland, constant in moei-
Wieden geweest. Zijn zendappara-
'lllr deugde niet en hy had lang moe
ten zoeken naar een plaats, van waar
uit hy Londen kon bereiken. Toen hy
daar eenmaal, aan de rand van Den
Haag, in geslaagd was. werd hy binnen
de kortste keren opgespoord en gear
resteerd De SS-er JSchreieder van de
Abwehr fremder Dienste en de Duitse
officier H. J. Giskes bleken, toen
Lauwers werd verhoord, aanzienlijk
meer te weten, dan hy had durven
vermoeden. Ze braken, met hulp van
specialisten, zeer snel zyn code en ze
bleken ervan op de hoogte te zyn, dat
Lauwers moest werken met een secu
rity-check. Alleen, ze wisten niet wel
ke. Lauwers meende, dat daar zyn
kans lag om de Engelsen op de hoogte
te stellen van het feit, dat hy niet meer
in vryheid was. De security-checkdie
met Londen was afgesproken, hield in.
dat Lauwers op de zestiende letter in
zyn berichten, of op een veelvoud van
de zestiende een fout maakte. In de
berichten, die Lauwers onder druk van
de Duitsers naar zyn dienst in Londen
seinde - de Special Operations Execu
tive SOE - maakte hy een andere fout
In het woord stop gebruikte hy con
sequent een verkeerde letter. Lauwers
was ervan overtuigd, dat de SOE zou
opmerken, dat hy zich niet hield aan
de afgesproken security-check. Dat
men derhalve zou weten, dat hy ge
vangen was. Maar de Engelsen bleven
normaal op zyn berichten reageren
Nooit is opgehelderd hoe men in Lon
den die fout heeft kunnen maken, by-
na twee jaar lang. De fout had wel tot
gevolg, dat niet de geheim agent
Lauwers de contacten onderhield met
de Engelsen, maar de mensen van
Giskes, die het hele communicatiesys
teem konden overnemen. Van 6 maart
1942 tot 1 april 1944 verstond de Engel
se geheime dienst zich over de meest
geheime zaken regelrecht met de
vy and. Giskes zocht plaatsen uit. waar
geheim agenten konden worden ge
dropt. seinde de informatie daarover
door naar Londen, kreeg te horen,
wanneer de droppings zouden
plaatsvinden en zorgde voor een ontr
vangstcomité. Zo viel de ene geheim
agent na de andere in handen van de
Duitsers. Om Londen de indruk te ge
ven. dat die spionnen ook acties on
dernamen. pleegden de Duitsers zelf
sabotage. Ze zochten een onbelangrij
ke brug uit. bliezen die op en pu
bliceerden, dat dit het werk was van
georganiseerde verzetsmensen. En ze
bleven door de SOE gestuurde agen
ten opvangen
Zo vielen Ubbink en zijn collega
Overes op 30 november als de twee- en
de drie-enveertigste spion in handen
van de Sicherhcitsdienst. Uiterst ge
schokt moesten ook zij vaststellen,
dat de hele onderneming, waaraan zij
zouden moeten werken door de
Duitsers was voorzien. Ubbink: „We
hoefden Giskes en zijn mensen eigen
lijk niets meer te vertellen. Ze waren
heel triomfantelijk. De hele organisa
tie was in hun handen en wij konden
niets ondernemen om daar een eind
aan te maken".
Ubbink werd naar het Binnenhof in
Den Haag gebracht Drie dagen en drie
nachten werd hy verhoord en vervol
gens werd hy naar de gevangenis in
Haaren gebracht Om daar vast te
stellen, dat hy de zoveelste was. De
"bovenverdieping van het tot gevang
enis omgebouw seminarium zat vol
spionnen.
De sfeer in Haaren was gelaten. De
mannen, die meestal nog geen vyf mi
nuten vry op Nederlandse bodem
hadden rondgelopen, waren ont
moedigd. En zy vreesden de dood,
want de Duitsers hadden het recht hen
te executeren Ubbink: „Je was ge
neigd te geloven, dat ze van de SD een
contactman in Londen hadden Dat
gaf een gevoel van hopeloosheid. Na
verloop van tyd begon je te denken,
dat ze je in leven lieten, omdat ie ooit
nog informatie zou kunnen verschaf
fen. Weer later dachten we dat we wer
den vastgehouden om uitgewisseld te
worden voor Duitse spionnen. We
spraken onszelf moed in. Er kwamen
nieuwe gevangenen by. Het was zo on-
gelofelyk".
De mannen in Haaren hadden contact
met elkaar. Ze konden allemaal in
morse seinen en waren dus in staat via
waterleidingbuizen te communiceren
Zo leerde Ubbink Pieter Dourlein
kennen, die drie maanden na hem
werd binnengebracht. Pieter Dourlein
uit Veere was in de nacht van 9 op 10
maart 1943 door de Duitsers opge
wacht toen hy als geheim agent was
gedropt. Ubbink en Dourlein „spra
ken" elkaar in hun naast elkaar gele
gen cellen aanvankelyk door middel
van morse-tekens. Later wisten ze al
lebei wat tegels los te wrikken onder
de fonteintjes in hun cellen en ze kon
den direct met elkaar spreken. In een
periode van enkele maanden namen ze
een plan door om te ontsnappen. Ze
verzamelden alle mogelyke informatie
over de ronden van de wacht, de tyd,
waarin rond de gevangenis het zoek
licht ronddraaide en dergeüjke. Boven
hun cellen zat een tuimelraam, dat
door hun celgenoten langzaam werd
losgeschoefd: iedere dag een klein
stukje verder. Op 29 augustus 1943 was
het zover Ubbink en Dourlein wron
gen zich ontkleed door de tralies ach
ter het tuimelraam, direct nadat om
zes uur 's middags het brood was
rondgedeeld en de wacht een hoek
omgeslagen was. Ze kregen hun kleren
nagegooid en slopen door de gang
langs de cellen naar een kamer, waarin
wasbakken en toiletten voor de Duitse
wachten waren. Tot twaalf uur 's
nachts bleven ze samen in één van de
toiletten, zo nu en dan „besetzt"
roepend als er aan de deur gerammeld
werd „Heel angstige uren waren dat
zegt Ubbink. Rond middernacht lieten
ze zich aan touwen uit het raam van
het toilet naar buiten zakken. De tou
wen waren gemaakt van repen canvas
van het onderdek van hun britsen. Ze
kwamen buiten en hadden het geluk,
dat het regende en stormde. Het ru
moer, dat ze maakten, toen ze twee
prikkeldraadversperringen over-
klommenging teloor in het lawaai van
de storm Ze waadden door een brede
sloot en waren buiten.
De mannen trokken richting Tilburg
en bereikten daar een kerk. Een pries
ter bracht hen in contact met de oud-
politieinspecteur H. van Bilsen. Die
wantrouwde de zaak aanvankelyk.
maar toen de Duitsers aanplakbiyet-
ten verspreidden, waarop Ubbink en
Dourlein als straatrovers werden ge
noemd. die tegen een beloning van
vyfhonderd gulden konden worden
aangegeven, zag hy. dat de ontsnapte
mannen waren wie ze zeiden, dat ze
waren. Van Bilsen hielp Ubbink en
Dourlein aan onderduikadressen in
Moergestel en later, toen de Duitsers
Tilburg hadden uitgekamd, in die
stad.
Intussen werd langs allerlei omwe
gen bericht naar Londen gestuurd: de
hele inlichtingendienst in Nederland
was opgerold. Eind september kwam
bericht terug. Dourlein en Ubbink
moesten maar zien op eigen gelegen
heid neutraal gebied te bereiken. Ub
bink: „Een enorm onnozel bericht. We
hadden enorm belangrijke informatie
en we verwachtten steun. We moesten
zelf maar zien, hoe wc in Engeland
terugkwamen".
Ze begonnen hun tocht terug op don
derdag 11 november 1943. Van Bilsen
bracht hen naar Antwerpen en van
daar reisden ze naar Parys. Een broer
TEKST: DOLF SNEL
FOTO'S: DICK FABER
van Ubbink had naar een bank daar
geld overgemaakt, dat Ubbink zou
kunnen opnemen op de valse iden
titeit. die in zyn paspoort stond. Da
genlang wachtten de mannen op het
geld. Op het moment, dat ze een plan
hadden opgesteld om een Duitse of
ficier te beroven, arriveerde het. Ge
holpen door maquisards bereikten ze
Maiche. een bergdorpje aan de Frans-
Zwitserse grens. Vandaaruit trokken
ze. met een groep botersmokkelaars,
over de grens. „Een barre tocht", ver
telt Ubbink. „We waren verzwakt,
vooral ik. Met twintig kilo boter op on
ze rug trokken we naar Zwitserland.
Op 20 november kwamen Ubbink en
Dourlein aan in Bern. Ze zochten de
militaire attache generaal majoor
Van Tricht op en deden opnieuw het
verhaal over de geheim agenten, die
in Nederland werden opgevangen.
Ubbink: „Ons verhaal ging nog eens
naar Londen. We dachten, dat we zo
belangrijk waren, dat men van daar
uit alles zou doen om ons zo snel mo
gelijk naar Engeland te krijgen. Maar
weer kregen we bericht, dat we op ei
gen gelegenheid moesten zien terug te
komen. We waren zo teleurgesteld".
Ze keerden terug naar Frankrijk en
reisden naar het zuiden. Vandaar zou
de maquis hen als lading per trein naar
Spanje sturen, in kisten. Op het
laatste moment werd duidelyk. dat de
Duitsers, die manier van vluchten
hadden ontdekt. Men koos voor een
voettocht door de Pyreneeen Ubbink
We waren vreselyk vermoeid. Ik ben
op een gegeven moment ook in elkaar
gezakt. Een Franse jongen heeft me
wat cognac te drinken gegeven. En hy
gaf me een paar stevige draaien om
myn oren. Je moest volhouden". Er
volgde een omzwerving door Spanje
en de mannen bereikten uiteindeiyk
Gibraltar, Vandaar werden ze naar
Bristol gevlogen met een Dakota.
Muziek
Ubbink: „We waren geweldig blij. En
trots op onszelf ook. We dachten „op
het vliegveld in Bristol staat muziek
voor ons klaar en we zullen als vor
sten behandeld worden". Op het
vliegveld stond een sergeant van de
Britse inlichtingendienst. We werden
geïnterneerd".
Langzaam werd het Dourlein en Ub
bink duidelyk. Zy werden gezien als
spionnen van de Duitsers. Direct na
hun ontsnapping uit Haaren had de
Duitse officier Giskes naar Engeland
doorgeseind dat zy door de Duitsers
waren gearresteerd en vervolgens wa
ren overgelopen. De Engelsen ontvin
gen dat bericht in de overtuiging dat
het afkomstig was van hun eigen
dienstin Nederland. Het Englandspiel
was nog steeds niet doorzien. Ubbink
en Dourlein waren vyanden. Er was
niet alleen dat telegram, er was meer.
De Tilburgse politieman Van Bilsen
was, kort voor de twee ontsnapte ge
heim agenten in Londen aankwamen,
geëlimineerd door een verzetsgroep
uit Venlo. De naam van Van Bilsen
was genoemd in het illegale blad „Het
Contra Signaal". De verzetsheld Van
Bilsen werd genoemd als een verrader
Vermoedeüjk was dat het gevolg van
de verspreiding van geruchten door
een oud-collega van Van Bilsen. een
NSB-er die wraak wilde nemen. In de
grote verwarring ging een groep il
legalen uit Venlo op het bericht in
„Het Contra Signaal" af en men bracht
de man om het leven
Ubbink: „Dat waren feiten tegen ons.
We hadden nooit zonder hulp van de
Duitsers uit Haaren kunnen ontsnap
pen. zo redeneerden de Engelsen. We
waren geholpen door Van Bilsen. die
door de ondergrondse was geëxecu
teerd. En er was dat telegram. We
hadden de ontstellende ervaring, dat
we, na die ontsnapping, als verraders
werden gezien. De Engelsen lieten ons
ook niet toe, dat we contact zochten
met onze Nederlandse opdrachtgever
in Londen, kolonel De Bruyne. Tot
half mei werden we vastgehouden in
de Brixtonprison. een gevangenis
voor zware misdadigers".
De Nederlandse autoriteiten in Lon
den gingen zich met de zaak bemoeien
en prins Bernhard stelde zich voor
Ubbink en Dourlein garant. Ubbink:
„We kwamen uit de gevangenis en
toen volgde weer een zware klap. Piet
werd gedegradeerd van sergeant tot
korporaal en ik moest, zo gaf men my
te verstaan, ontslag nemen by de ma
rine. Ik heb het stuk, dat ze daarvoor
hadden niet eens gelezen. Zonder meer
heb ik getekend Pieter is later boord
schutter geworden en ik ben de rest
van de oorlog by de koopvaardy ge
gaan. waar ik later ook voor ben bhj-
ven werken over de hele wereld"
Belediging
De gotspe was nog niet ten einde. Op 6
oktober werd Pieter Dourlein onder
scheiden met de militaire Willemsor
de. Een jaar later kreeg Ubbink in
Irak bericht, dat hem de Bronzen
Leeuw was toegekend, een aanzien
lijk lagere onderscheiding. Hij ervoer
het als een belediging. „Samen met
Piet ben ik gevlucht. We hebben alles
samen gedaan. Elkaar lichaam
swarmte gegeven tijdens de vlucht.
En toch was er verschil in de onder
scheidingen. Later, in 1954, heb ik de
Bronzen Leeuw toch geaccepteerd. Ik
was toen in Durban en prins Bern-
hard zou hem uitreiken. Ik wilde hem
niet voor het hoofd stoten".
Als Ben Ubbink terugkykt, glimlacht
hy vermoeid „Je denkt by jezelf, datje
helemaal geen bliksem hebt uitge
voerd. Toch geloof ik, dat het wat heeft
uitgehaald. Nadat we uit Haaren ont
snapt waren, moet er by de Engelse
inlichtingendienst toch enige twyfel
zyn gerezen. Mogeiyk hebben we er
toch aan bygedragen, dat de Duitsers
niet op de hoogte kwamen van de
plaats, waar de invasie zou zyn. Maar
we hadden zoveel meer gewild. Toen
we weggingen uit Haaren beloofden
we de mannen, die achterbleven, dat
we alles zouden doen orp ze te ontzet
ten. We hebben die belofte niet kunnen
waarmaken".
Een parlementaire enqute na de oor
log heeft geen volstrekte duldehjkheid
gebracht Nooit is aan het licht geko
men. hoe de Duitsers het Englandspiel
hebben kunnen spelen. Hoe de Engel
sen twee jaar lang als amateurs de
meest elementaire fouten bleven ma
ken Er is wel geopperd, dat de zaak
een dubbele bodem had. Dat de ge
heim agenten werden geofferd om de
aandacht van andere acties af te lei
den. Ubbink gelooft dat niet. „Het was
nonchalance", meent hy.
Ubbink is één van dc drie mensen, die
het kunnen navcrtéllen. Dourlein
overleed eind mei 1976. „Hij heeft het
nooit kunnen verwerken", stelt Ub
bink vast. De twee andere overleven
den zijn Huub Lauwers en Trix Ter-
windt. een agente, die vluchtroutes
voor piloten moest uitzetten. De an
deren zijn gevallen. De meesten in
Mauthausen. Auf der Flucht erschos-
