AMNESTY
Het is en blijft
steeds
aftasten
„je kunt het nooit
echt rustig aan doen
PZC/oud en nieuw
ZATERDAG 30 DECEMBER 1978
(Door Roelie Meijer
j,]Vïeer dan een half miljoen mensen op de wereld zitten gevangen vanwege hun ras of geloof,
omdat ze een andere taal spreken of omdat ze een andere overtuiging uitdragen. Wij kennen
alleen het topje van de ijsberg. Acht of negenduizend politieke gevangenen kennen wij bij naam.
Ook al slagen wij erin door internationale pressie jaarlijks 2000 gewetensgevangenen vrij te
krijgen, dan nog moeten er honderdduizenden onbekenden achter de tralies zitten. De schending
van de mensenrechten, wij noemen het vrijheidsrechten, gebeurt in alle landen, Zowel links als
rechts. De situatie verbetert niet echt. Je kunt het nooit rustiger aan doen".
Dit zegt Hans de Vrij, woordvoerder
van Amnesty International, in het
kantoor van de Nederlandse sectie in
Amsterdam. De afgelopen maand
heeft Amnesty International de prijs
voor de mensenrechten ontvangen
van de VN. Het was niet de eerste
waardevolle onderscheiding. Een jaar
geleden kreeg Amnesty International
de Nobelprijs voor de vrede, waaraan
een bedrag van 328.000 gulden was
verbonden. De Nederlandse sectie is in
1976 onderscheiden met de Eras
musprijs. ten bedrage van 100.000 gul
den.
Deze geldbedragen zijn bijzonder wel
kom, want Amnesty International is
een onpartijdige organisatie die geen
geld accepteert van regeringen of poli
tieke partijen. De inkomsten van AI
bestaan uit contributies van meer dan
170.000 leden in ruim 100 landen en
verder uit giften van individuelemen-
sen. Nederland behoort met 40.000 le
den, waarvan 10.000 actief, tot een van
de grootste en meest invloedrijke af
delingen van AL
Verzet
Tien jaar geleden begon het in Neder
land met een heel kleine groep, waar
in nogal wat mensen uit het voorma
lig verzet zaten. De eerste voorzitter
van de Nederlandse afdeling, de heer
H. A. van Geuns, herinnert zich de
vergaderingen in een paar kamertjes
ten huize van „De engel van Amers
foort", mevrouw Van Overeem. Tot
het actiecomité behoorde ook Her
man van Kuilenburg, de inmiddels
overleden oud-directeur van de Ar
beiderspers. de Rotterdammer Van
der Vlies, Herbart Ruitenberg en de
jurist Menting, die later wethouder
zou worden in Rotterdam. Menting
heeft de statuten opgesteld van de
Nederlandse afdeling.
„We hadden niet meer dan 100 leden in
het begin. Je kende iedereen", zegt
Van Geuns. „De grote vlam sloeg pas
in de pan aan het eind van de jaren '60,
toen het in Amsterdam gonsde van de
actiegroepen. De Hervormde
Jeugdraad, en met name Lidy Horo
witz, hebben toen acties voor AI opge
zet die overal aansloegen. We hebben
in die tijd geweldig gewerkt".
Het Engelse hoofdkwartier van AI en
verschillende nationale afdelingen
werden overrompeld door de werkwij
ze van de Nederlanders, die een infor-
matiegolf loslieten over terreur, mar
telingen, en andere schendingen van
mensenrechten. „Men heeft ons er erg
op aangekeken", zegt Van Geuns.
„Het systeem van adoptiegroepen, dat
zo typerend is voor AI. is bij ons veel
later gekomen In Duitsland ging het
allemaal heel „tuchtig". Misschien
niet leuk om het zo te zeggen, maar je
had daar per aantal groepen keurig
een „gruppenfuhrer". Wat in Neder
land gebeurde, was uniek voor de hele
ontwikkeling van AI. In Frankrijk
komt AI op het ogenblik ook op die
manier van de grond".
duizenden vrijwilligers die actief zijn
in een van de 560 groepen in het land.
Duimschroef
Onpartijdig
„We voeren de laatste twee jaar geen
promotie meer op landelijk niveau",
zegt Al-woordvoerder Hans de Vrij.
„Er zijn in Nederland 220 werkgroe
pen en 260 adoptiegroepen, die via het
internationaal secretariaat in Lon
den individuele gevangenen toege
wezen krijgen. Dat gebeurt per tradi
tie zoveel mogelijk in drietallen: één
politieke gevangene in een com
munistisch land, eén in een westers
land en één in een ontwikkelingsland
in de Derde Wereld".
„De adoptiegroepen doen al het mo
gelijke om deze overtuigingsgevange
nen vrij te krijgen. Ze sturen brieven
en kaarten aan de gevangenen en aan
de overheden en als het kan geld aan1
de familieleden van de gevangenen.
Adoptiegroepen werken ook mee aan
landelijke acties waarbij voorlichting
wordt gegeven over de situatie in een
bepaald land".
„Soms moet je voorzichtig ma
noeuvreren", zegt De Vrij. „Je zoekt
contact met de plaatselijke vakbon
den of kerkelijke instanties, of je
oefent beleefde druk uit op de ambas
sades in Nederland. Het kan jaren du
ren voor je resultaten bereikt. Het is
heel begrijpelijk dat mensen afknap
pen op den duur. Je moet een lange
adem hebben. Ja, misschien is het ook
een kwestie van geroepenheid. Maar je
merkt telkens dat je veel zeg
genskracht hebt en je hebt ook het be
sef dat de regering van Chili hier 100
meter vandaan zit, in de brievenbus op
de hoek".
„Regeringen doen erg hun best om een
goede reactie te geven op de rappor
ten die AI geregeld over de schending
van mensenrechten uitbrengt. Voor
de medewerkers van AI is het niet
vrijblijvend wat ze doen. AI is in En
geland wel eens vergeleken met een
diplomatieke duimschroef. Het re-
searchteam van 100 specialisten op
het internationale secretariaat in
Londen weet dat geen enkel land
zichzelf graag te kijk zet".
De huidige voorzitter van AI in Ne
derland. de Haagse psychiater Cees
van der Kroef, zegt: „We hebben de
ervaring dat de meldingen van AI over
schendingen bij de VN met groot ver
trouwen worden meegenomen in hun
besluiten".
De werkgroepen, de adoptiegroepen,
de landelijke coördinatiegroepen en
de regionale contactgroepen van AI
ontvangen maandelijks uitvoerig do
cumentatiemateriaal vanuit Am
sterdam. Op het secretariaat werken
120 vrijwilligers: studenten, huis
vrouwen, werklozen en gepensio
neerden. die een paar dagen per week
vrij maken voor deze activiteiten. Op
het secretariaat werken verder 11 be
taalde krachten op basis van het mi
nimumloon met een toeslag van 15
procent.
Vraag niet aan een van de vrijwilligers
naar het beleid in Londen, en evenmin
naar de 30 punten uit de Universele
Verklaring van de Rechten van de
Mens die in 1948 door de VN is aange
nomen. De meesten zijn uit pure
menslievendheid bezig het apparaat
van AI geolied te houden.
„Amnesty International trekt gewo
ne, niet erg politiek bewuste burgers
aan", zegt oud-voorzitter Van Geuns
nadenkend. „Ze worden door alle pu-
blikaties op zoveel feiten gedrukt, dat
ze een beetje gepolitiseerd raken en
als ze dat willen uitdragen, komen ze
in conflict met de structuur van Am
nesty International, die is opgebouwd
op onpartijdigheid. In het verleden is
het moeilijk geweest om de grenzen af
te bakenen tussen Amnesty en actieg
roepen zoals het Angola Komité. Daar
ontstonden mistige discussies over.
Voor allerlei mensen was dat heel
moeilijk. Het had iets weg van
schizofrenie. Je moest vreselijk op
passen dat je geen aanhangwagentje
kreeg".
Van de Al-leden is wel beweerd dat het
merendeel uit oude dames zou be
staan, dat er een halfzacht sfeertje van
morele herbewapening-adepten zou
heersen. Hans de Vrij zegt heftig:
„Amnesty zou nooit zo groot zijn ge
worden als er een politieke stel-
lingname was geweest". Oud-voorzit
ter Van Geuns voegt er aan toe „Ik
heb de betiteling neutraal en a-poli
tiek altijd afgehouden. De vrijwilligers
zijn wel mensen die ervoor willen uit
komen dat er rottigheden in onze
maatschappij voorkomen, zowel als in
naar de fascistische kant ontspoorde
staten en in de communistische".
Symptonen
Tot de soms geuite kritiek hoort ook
de opmerking dat AI, door het werken
voor gevangenen, in feite de oppositie
in een bepaald land in de kaart speelt.
Hans de Vrij zegt: „Wij baseren ons
uitsluitend en alleen op de gevolgen
van een politiek systeem. Als organi
satie interesseren we ons helemaal
niet voor het politieke systeem zelf.
Wij zijn symptoombestrijders".
Een oorlogssituatie biedt voor Am
nesty geen mogelijkheden tot actie,
omdat het dan onduidelijk is wie de
overheid is die mensenrechten
schendt. Een noodtoestand is heel wat
anders, omdat dan een opschorting
van alle burgerrechten ontstaat.
„Soms is het gods-onmogelijk je werk
te doen. bijvoorbeeld in Oeganda,
waar de onberekenbare Amin zit. Daar
moet je in stilte werken. Je mag geen
mens ter dood brengen ten behoeve
van grotere belangen. Je kunt met
zeggen: hoeveel doden mag de strijd
om de mensenrechten kosten. Wij kie
zen dan andere kanalen. Het is geen
leuk actie'tje spelen watje doet".
Toekomst
„Je mag nooit teren op groot, mooi,
sympathiek. Je moet blijvend actie
voeren", zegt De Vrij, en hij herhaalt:
„Je moet geduld hebben en een hele
lange adem hebben".
Nu in Europa een anti-terroristenwet
geving groeit, wordt de kwestie van
politieke gevangenen dicht bij huis
steeds ondoorzichtiger. Amnesty In
ternational erkent politieke gevange
nen alleen als zodanig zolang zij geen
geweld hebben gebruikt. De bezetting
van het secretariaat van Amnesty In
ternational in Amsterdam door het
Rood Verzetsfront, dat AI wilde dwin
gen een standpunt in te nemen ten
aanzien van de RAF-gevangenen, is
een voorbeeld van deze ontwikkeling.
„We hebben ons tot nog toe een beetje
kunnen koesteren in de veiligheid van
de afstand", aldus Van Geuns. ..Dat
van bezettingen ken ik ook internatio
naal Een paar jaar geleden is AI Lon
den ook bezet. Het waren toen Iranese
studenten, die stellingname eisten ten
opzichte van Iran. Wij hebben met ze
gepraat en net als in Amsterdam is die
bezetting met een sisser afgelopen.
Maar het is duidelijk dat de situatie nu
delicater gaat worden".
Cees van der Kroef, de huidige voor
zitter, meent dat AI gedwongen zal
worden ook de maatschappelije ont
wikkeling te volgen en af te stemmen
op de bewustwordingsprocessen. „De
wereld wordt gecompliceerder. Je
merkt dat ook wetenschapsmensen
duidelijker Stelling gaan nemen te
genover mensenrechtschcndingen.
Een goed voorbeeld daarvan was de
houding van een groep weten
schappers ten opzichte van het kan
kercongres dat in Argentinië zou
worden gehouden, sie prijs van de
Verenigde Naties drukt je met ver
zwaarde kracht op je verantwoor
delijkheden".
Van Geuns trad in 1973 in het inter
nationale bestuur van AI en gaf daar
voor het voorzitterschap van de Ne
derlandse afdeling op. Bovendien
stapte hij uit de PvdA-fractie van
provinciale staten. „Ik vond het een
vermenging van belangen, maar de
Engelsen waren het daarmee niet
eens. Die waren dol op parlementsle
den binnen AI".
AI heeft in Nederland een stormachti
ge groei doorgemaakt en dat heeft drie
jaar geleden tot interne spanningen
geleid, die m 1976 resulteerden in het
opstappen van het hele bestuur. Van
Geuns zegt over de structurele moei
lijkheden in die tyd: „Er zat toen op
het secretariaat in Amsterdam een
kleine groep die in uiterste democrati
sering het beleid uitvoerden. Daarbij
vergetend dat het om een club van
20.000 mensen in het land ging, die
geen notie had van wat zich in Am
sterdam afspeelde".
„Ik heb altijd gewaarschuwd tegen
een te zware top, tegen bureaucratise
ring", zegt Van Geuns. „Het is een
vrijwilligersorganisatie. Dat kun je
overigens ook tot totempaal maken.
Het zogenaamde heilig moeten. Ik heb
wel eens de indruk gehad dat men te
veel op het vlak van democratise
ringsprocessen werkte, ten koste van
het efficiënt gaande houden van de or
ganisatie". Volgens de oud-voorzitter
is er nu een soort evenwicht ontstaan
tussen professionalisme en ama
teurisme, tussen de sociologen, politi
cologen en nieuwe vrijgestelden en de
iDoor Henk Leffelaart
,,Deze imperialistische organisatie... Een gevaarlijke inter
nationale politieke organisatie die zijn smerige neus in de aan
gelegenheden van andere landen steekt... Ze protesteren zelden
tegen het geweld dat in de ontwikkelde landen wordt ge
bruikt (ze) hebben meer dan honderd landen gechanteerd als
overtreders van menselijke rechten... (ze) bevorderen straatro
verij, corruptie en anti-regeringsactiviteiten".
Dat zijn een paar onwelwillende uitr
spraken over Amnesty International
i AI) die deze organisatie zelf bijeen
bracht als een bloemlezing en pu
bliceerde in een brochure onder de ti
tel „AI tussen aanhalingstekens" Wat
dat illustreert, is dat Amnesty Inter
national na 17jaarnog steeds geen bu
reaucratisch en lomp apparaat is ge
worden dat zichzelf niet meer in een
driedimensionaal perspectief kan
zien.
Erzullen weinig lezers van deze krant
zijn die op zijn minst niet éen keer de
naam Amnesty International hebben
gehoord of gelezen, ook al zullen er
meer zijn die niet precies weten wat
deze organisatie wil en doet. Die be
kendheid is op zichzelf al een presta
tie waar menig reclamebureau dat
probeert een tandpastamerk in ieders
geheugen te griffen, jaloers op kan
zijn. Juist omdat AI nooit een organi
satie is geweest van experts.
De organisatie werd (het is voor velen
een bekend verhaal i in 1961 opgericht
door de toen nog jonge Britse ad
vocaat Peter Benenson, 'die' veront
waardigd was door een bericht in zijn
ochtendkrant waarin werd gemeld dat
twee studenten in Portugal in een res
taurant waren gearresteerd omdat zij
een dronk uitbrachten op „de vrij
heid". De studenten werden tot zeven
jaar gevangenisstraf veroordeeld. Be
nenson had in de jaren "50 politieke
rechtszaken bijgewoond in Hongarije.
Cyprus. Zuid-Afrika en Spanje, en zijn
verontwaardiging was gestaafd aan de
hand van feiten.
Na overleg met vrienden schreef hij
een artikel. ..De vergeten gevange
nen". dat.in het Bntse zondagsblad
The Observer en tegelijkertijd in het
Franse dagblad he Monde verscheen.
Dat was op 28 mei 1961. de dag die nu
wordt aangenomen als de datum
waarop Amnesty International werd
opgericht tde oorspronkelijke naam
van AI was ..Oproep voor Amnesty
De twee artikelen werden gevolgd
door publicaties in andere buiten
landse bladen. Het was duidelijk dat
Benenson en zijn vrienden iets in be
weging hadden gezet, iets los hadden
gemaakt., nok al hadden zij er nog
maai- een flauw idee van hoe de organi
satie vorm gegeven moest worden.
Maar al in juli van dat Jaar 11961) vond
de eerste mtemationale conferentie
plaats in Luxemburg, waarbij spijkers
met koppen werden geslagen. Men be
sloot onder meer tot de oprichting van
een „permanente internationale be
weging ter verdediging van vrijheid
van meningsuiting en religie".
Adoptie
Inmiddels had AI al een systeem ont
wikkeld dat nog steeds en met toene
mend succes wordt gevolgd: de
„adoptie" van individuele politieke
gevangenen. De grondslag ervan is
dat lokale Al-groepen in het buiten
land (sympathysanten) twee of drie
politieke gevangenen, die door AL als
zodanig zijn geverifieerd, adopteren.
Om iedere schijn van politieke be
vooroordeeldheid te mijden, kunnen
de groepen geen gevangenen uit hun
eigen land adopteren. De „adoptie"
bestaat uit het organiseren van een
brieven- en brieikaartencampagne
waarin om de vrijlating van de ge
vangenen wordt gevraagd. Het is een
doeltreffende methode gebleken, om
dat desbetreffende regeringen ge
dwongen worden rekening te houden
met reacties uit het buitenland wan
neer de gevangenen iets zou overko
men dat anders weieens zou kunnen
worden „toegeschreven" aan „zelf
moord", „dood door ziekte,", of aan
andere aanvechtbare omstandighe
den.
Twee jaar na de oprichting van AI wa
ren 770 politieke gevangen „geadop
teerd". en 140 vrijgelaten. Er zijn dan
260 Al-groepen in 12 landen. De jaar
begroting is ongeveer80.000 gulden uit
vrijwillige bijdragen en inzamelings
acties. Weer twee jaar later, in 1965,
zijn er 1200 gevangenen geadopteerd
en 800 vrijgelaten.
In 1969 meldt het jaarrapport vap
Amnesty International dat er 4000
gevangenen zijn ageadopteerd, en
2000 vrijgelaten sinds de oprichting
van de organisatie. Er zijn dan 640 ac
tiegroepen in 21 landen en de begro
ting is geslegen tot 200.000 gulden.
Niet ieder jaar is even goed wat de
statistieken betreft. Soms is het aan
tal vrijgelatenen minder dan vorige
jaren, soms blijven de binnengeko
men fondsen beneden de verwachtin
gen van wat men nodig heeft.
Maar in 1978 bestaat, er geen twijfel
meer aan dat. Amnesty International
zich een permanente plaats verworven
heeft in de gelederen van de inter
nationale organisaties. Het is een li
chaam geworden met een eigen leven,
waar regermgen rekening mee hou
den. Na de beginjaren, waarin Al-afge
vaardigden nog gearresteerd en zelfs
tot gevangenisstraffen werden ver
oordeeld wanneer zij openlijk een land
bezochten om inlichtingen in te win
nen, zijn Al-delegaties weliswaar nog
steeds in vele landen met welkom,
maar zij hebben een status verworven
die vergelijkbaar is met diplomatieke
immuniteit.
Lijsten
Jaarlijks publiceert AI rapporten
over zorgvuldig onderzochte gevallen
van martelingen en vrijheidsbero
ving om geen andere dan politieke re
denen, of andere regeringsmaatrege
len die indruisen tegen de maatstaven
van menselijkheid en recht. Hel
hoofdkwartier in Londen heeft een
permanente staf van 130 man per
soneel uit 22 landen. De helft daarvan
(65) doet niets anders dan research om
binnengekomen rapporten te con
troleren. Er zijn drie advocaten in
permanente dienst. De jaarbegroting
is gestegen tot vijf miljoen gulden.
De salarissen van het personeel zijn
minimaal 10.000 gulden per jaar voor
de laagstbetaalden, 30.000 voor de
hoogste functionaris, de algemeen se
cretaris. Om volledige onafhankelijk
heid te garanderen, heeft het bestuur
van AI vastgesteld dat bijdragen aan
Al-groepen in het buitenland, waar
ook ter wereld, die meer bedragen dan
vijf procent van het normale door de
groep ingezamelde totaalbedrag, on
derworpen moeten worden aan een
controle. Daarmee wil men voorko
men dat personen, groepen, of rege
ringen door onevenredig grote giften
invloed kunnen gaan uitoefenen op
het beleid van de organisatie
Grote giften worden soms geweigerd,
in andere gevallen wordt gevraagd het
bedrag in een speciaal fonds te storten
waaruit „neutrale" uitgaven worden
bekostigd, zoals betalingen van pu
blicaties en speciale reiskosten.
Amnesty International is bijzonder
voorzichtig met het publiceren van
rapporten over misstanden. Verhalen
van vluchtelingen, familieleden, mis
sionarissen, ex-gevangenen worden
niet zonder meer geloofd. In veel ge
vallen wordt contact opgenomen met
de desbetreffende' regeringen voor
een bevestiging of een ontkenning. In
andere gevallen worden delegaties
uitgestuurd om de feiten ter plaatse te
controleren.
In alle gevallen wil Amnesty Inter
national namen. data. concrete details
hebben, die via andere bronnen nage
trokken kunnen worden. Krijgs
gevangenen vallen buiten het man
daat van de organisatie. Vooral laat
Amnesty International zich niet in
met berichten die de schijn wekken
dat ze door de politieke oppositie in
een land zijn doorgespeeld.
„Wij zijn onderhevig aan verschillende
pressies", zegt een Al-zegsman. „Aan
de ene kant die van de echtgenoten of
familie van de slachtoffers, dan is er de
druk die door de oppositie in landen
wordt uitgeoefend, en ook de pressie
van binnen Amnesty International
zelf om de dialoog met een regering
open te houden. Want uiteindelijk
gaat het ons erom dat politieke ge
vangenen worden vrijgelaten en niet
om een regering in discreaiet te bren
gen"
Iran
Een voorbeeld van het laatste is het
rapport dat de organisatie nog maar
enkele dagen geleden uitbracht over
martelingen in Perzié. juist nu de
pauwentroon van de sjah wankelt
door de massale demonstraties in het
land. Waarom juist nu deze publica
tie; laadt Amnesty International
daarmee niet de verdenking op zich in
dienst te staan van de oppositie tegen
de sjah?
„Nee", verklaart de zegsman, „wij zijn
geleid door de belofte van de sjah zelf.
afgelegd in 1977 in een gesprek met
Martin Ennals. onze algemeen secre
taris,dat erin Perziê geen martelingen
meer zullen plaatsvinden. Bovendien
was aan het rapport al begonnen
voordat de huidige onlusten tol uit
barsting kivamen Hebben icij dan het
recht deze gegevens nu achter te hou
denDat zou ook een vorm van poli
tiek stellingnemen kunnen zijn"
Is er dan geen sprake van dat Amnesty
International selectief te werk gaat in
de keuze van landen?
„Wij selecteren niet", aldus de zegs
man„dat doen de regeringen zelf door
politieke arrestaties, door onmense
lijke behandeling van de gevangenen,
of door veroordelingen waar geen
rechtzittingen aan vooraf zijn ge
gaan".
Het geheim van het succes van Am
nesty International heeft minder te
maken met een geraffineerde puhlici-
teitstechniek, dan met het simpele
feit dat het duizenden mensen waar
ook ter wereld heeft aangesproken in
hun gevoel voor recht en menselijk
heid. Amnesty International voorzag
in een leemte, waar organisaties als
het Rode Kruis, de Verenigde Naties.
Unicef geen mandaat hebben of daar
van geen gebruik maken.
Amnesty Intematial bood een kans
persoonlijk iets te doen, niet op het
stratosferische niveau van minis
terieel overleg, internationale con
ferenties of dialogen tussen staats
hoofden, maar op het plan van huis
vrouwen, enthousiaste tieners, stu
denten of kantoorslaven. Men kan
persoonlijk, op een man tot man-basis,
iets doen. Amnesty International, met
andere woorden, ontdekte een reser
voir aan mankracht en menselijkheid
waar niemand anders nog een beroep
op had gedaan.