Honderdvijftig
jaar
veerdiensten in
Zeeland te boek
DE VEREN VAN DE HAAN
TIJDSCHRIFTEN
Conrad Detrez
symbolische internaatsroman
PZC/zaterdagkrant 23
Chrysallis
Maatstaf
De Gids
Tirade
ZATERDAG 27 MEI 1978
We konden eerder in deze rubriek het
nieuwe tijdschrift 'Chrysallis' aan
kondigen, een halfjaarlijkse bunde
ling van zaken betreffende literatuur
en kunst en van en door (voorname
lijk) vrouwen.
Chrysallis-I ls er inmiddels. Het bevat
foto-cvcll van Ariane Amsberg en Nan
Hoover. 'Bittere gedichtjes' van Maar-
tje Lucciohï. andere gedichten van
Herma Vergouwe Maria de Groot.
Chris Yperman en Luclenne Stassaert.
vertaalde gedichten van Susan Sher
man. Susan Griffin. Jacqueline Lapi-
dus en Elsa Gidlow Sonja Prins ver
taalde Mao
In Chrysallis verhalen van Nh Dini,
Ethel Portnoy. Hannes Meinkema.
Lidv van Marissing en Beverley Lo-
wry De - boeiende - afdeling 'docu
mentaire' is gewijd aan lady Mary
Wortley Montagu die. bewogen, leefde
van 1689 en 1762 Silvia Steiger ver
zorgde notities bij eigen beeldend
werk Twee opstellen, een van An-
genies Brandenburg over vrouwen en
de vrouw' in boeken, het andere van
Elaine Showalter over Schrijfsters en
de ervaringswereld van vrouwen
Elsevier geeft 'Chrysallis'uit Het kost
16.90. is 200 bladzijden dik en ziet er
uit als een echt boek
Het aprilnummer van Maatstaf opent
met veel Mondriaan Carel Blotkamp
schrijft over 'Mondriaan als literator'
en vervolgens komt de literator zelf
aan bod In twee magere verhaaltjes
'De grote boulevards' en 'Klein restau
rant-Palmzondag' Literatuur in de
marge heet zoiets, aardig als docu
mentair materiaal, niet meer
Portfolio moet het ditmaal ook al van
de aardige notities hebben, want al die
droeve tekeningetjes op zich zullen de
achting voor Wilhelm Raabe niet op
zienbarend doen stijgen Gedichten
van J B Charles en F G Dalenoord,
een verhaal van Hilbert Kuik en een -
interessant - fragment van Jean A.
Schalekamp's manuscript over de
Franco-terreur op Mallorca 1936) ma
ken deze Maatstaf vol.
De Arbeiderspers Singel 262)
Het derde nummer in 1978 van De
Gids opent met een bijdrage van re
dacteur Anton Constandse 'Een her
denking: Rousseau en Voltaire", over
de verlichting en de emancipatie van
de geest derhalve
De arts L van der Sluis beschrijft.
'Honderd jaar Euthanasie'. Bemlef en
Rudolf Geel leverden enig proza Géén
poëzie dit maal. wél zeer veel reactie op
de eerder verschenen 'Enige beschou
wingen over het wetenschappelijk on
derwijs in Nederland' van Derek Phil
lips De reacties zijn van Jan de Bruin.
Jelle Jan Klinkert. Geert Rooijakkers.
Jan Noordzij en J Kommandeur.
Stichting De Gids-Meulenhoff-Neder-
land
Van Oorschot's 'Tirade' presenteert
een 'polemisch nummer'.
Dat wil zeggen dat de Russische Noti
ties van Charles B Timmer voortgang
vinden, Kees Helsoot Rein Bloem een
weinig fleurig aandoend ruikertje
aanbiedt, Jeroen Brouwers de enkele
blaadjes (Harriet Freezer, Guus (Ge
lul) Luyters, Doeschka Meijsing en het
Spook van Bomans) van zijn kladboek
omslaat en dat Jaap Goedegebuure
het over K L. Poll en zyn AH-NRC-
Cultureel Suplement heeft als hy 'Een
predikant en zijn Kerkblad' sig
naleert..
Ok in Tirade: vier gedichten van Rob
Schouten en een opstel van Bert Sam-
som ober realisme en symbolisme in
Van het Reve's 'De Avonden'
Van Oorschot geeft Tirade uit. Dit
mei-nummer kost 7.50
Alsover tien jaar de vaste oever
verbinding over en onder de Wester-
schclde er ligt, is voor de provinciale
stoombootdiensten in Zeeland het
verhaal van de tien kleine negertjes
zo goed als uit. Er is er dan nog maar
een. Eén veerdienst: die tussen Vlis-
singen en Breskens. Het wordt dan
zelfs de enige veerverbinding in Zee
land. waar mensen nog naar een
overkant worden gevaren: als in 1985
achterin de Oosterschelde Sint-Phi-
lipsland met een dam aan de Greve-
lingendam is gekoppeld, ligt er ook
van die kant een vaste verbinding
naar Schouwen-Duiveland en is een
overtocht over het Zijpe tussen Anna
Jacobapoldcr en Bruinisse niet lan
ger nodig.
Honderdvyftig jaar geleden begun in
Zeeland op geregelde tijden een vee
rboot te varen. „Na anderhalve eeuw
staan de provinciale stoombootdien
sten weer bijna bü het vertrekpunt van
1828: het onderhouden van de vee
rdienst tussen Vlissingen en Bres
kens." noteert de ïournalist Rinus An-
tonisse in het boek ..Varen tussen
overkanten", dat hij in opdracht van
het provinciaal bestuur van Zeeland
schreef ter herdenking van hon
derdvijftig jaar ..openbaar vervoer" te
water Er is éen verschil de stoomboot
van toen heeft plaatsgemaakt - of
maakt plaats - voor de dubbeldekker
van een tijd. die meer dan in 1828 op
efficiency is ingesteld en dat heeft zo
zijn gevolgen „Chnstophorus wordt
steeds verder uit Zeeland verbannen.'
noteerde G.A. de Kok in 1973 „Wat
moet hy er in deze tijd nog? Wat weet
hij van een dubbeldeksveerboot? Een
dergelijk schip heeft weinig met een
veer te maken, het is een stuk auto
weg. dat exact, volgens de dienstrege
ling wordt verplaatst."
Aan de andere kant de inzet van een
„met stoom bewogen" boot was in
1828 een daad van modem beleid, die
aansloot bij de technische vooruit
gang Het was de aanzet, voor een uit
gebreid net van veervcrbindingen over
de Zeeuwse wateren. In de tweede
helft van de vorige eeuw ontstaat bij
voorbeeld een ..boemelroute" (An-
tonisse) van Middelburg naar Bergen
op Zoom, waarin ook Veere. Noord-
Beveland, Wolphaartsdijk, Kat-
seveer-Wemeldinge. Yerseke.Zierik-
zee, Gorishoek. en Tholen zijn opge
nomen. En Antonisse wyst ook op de
„slalom", die over de Westerschelde
wordt uitgevoerd: van Breskens via
Vlissingen naar Borssele. Temeuzen.
Hoedekenskerke. Hansweert en Wal
soorden.
De veerdiensten annderhalve eeuw
lang met zer grote regelmaat stof gele
verd voor - vaak - bewogen discussies
in de Zeeuwse staten. De roerselen
rond de teruggave van gelden voor
verlopen meervaartenkaarten aan
Zeeuwsvlamingen - begin dit jaar - zijn
daarbij met meer dan een vonkje, ver
geleken bij het heilig vuur. waarmee i n
de statenzaal - en nog sterker in het
Zeeuwsvlaamse land - in de jaren
vijftig de ..vrije veren" werden bepleit.
En de nadruk, waarmee de tegen
woordige vlootvoogd J Stenvert be
toogt dat er een chaos op Vlissingen-
Breskens dreigt als er niet snel een
dubbeldekker bijkomt, is geserreerd
by de bewogen taal. die in de tweede
helft van de vorige eeuw werd gebruikt
in de strijd over de vraag of de vee
rdiensten nu volledig onder exploita
tie van de (provincie)overheid moest
vallen of dat het een zaak voor par
ticulieren moest zijn. In die dagen
weerde de „actieve zakenman" en
aannemer Dirk Dronkers zich ge
ducht. de Zeeuwse Zwolsman uit de
tweede helft van de vorige eeuw. De
vraag naar particuliere exploitatie
steekt tot het eind van de negentiende
eeuw de kop op. tot het moment in
1895. waarop gedeputeerde staten met
een betoog dat in feite nog steeds geldt
voor de manier, waarop de provincie
de veren exploiteert: ..Bij eene par
ticuliere vennootschap staat het bel-
qng der aandeelhouders, by de pro
vincie het algemeen belang op den
voorgrond. Het komt ons zelfs voor.
dat bfj de beslissing over de vraag, par
ticuliere of overheidsexploitatie fi
nanciële overwegingen niet in de
eerste plaats den doorslag mogen ge
ven. Het is niet de vraag, hoe de dienst
het goedkoopst maar hoe die het best
uitgeoefend zal worden." Later daalt,
trouwens de animo van particulieren
om de veerdiensten uit te oefenen: hel
.kwaad slot" van het eerste jaar blijkt
een verschijnsel, dat vrijwel elk jaar
terugkeert in 1828 gaat het, om een
tekort van ruim 4500 gulden, in 1977
om een bedrag van 20 miljoen gulden.
JLn dit dit land van - geleidelijk ver
dwenen overkanten heeft vrijwel iede
reen met de veerboten te maken, of te
maken gehad. Iedereen in Zeeland
heeft wel veer-ervaringen. Wanneer
heb ik zelf eigenlijk voor het eerst op
de „Breskense boot" gezeten? Dat.
moet op een kermis-zaterdag in de
eerste helft van de jaren vijftig zijn ge
weest. als de zondagschool in Wesl-
kappel het jaarlijkse kermisgeweld
ontvluchtte, omdat er zéér druk ge
dronken werd en het als niet stichtend
werd beschouwd om daar de hele dag
rond te lopen. In groepsverband ging
het daarom op kennis-zaterdagen per
fiets richting Groede
De overtocht van Vlissingen naar
Breskens gold dan als een van de at
tracties - dat maakte je niet dagelijks
mee - en als de tocht werd begunstigd
door fraai weder werd er bij Groede
naar het strand gegaan en bij minder
gunstige omstandigheden een bezoek
gebracht aan het. hertekamp. Daarna
kon je naar het dorp gaan: daar was
het ook kermis, maar het feest gold
daar niet als heidens, omdat er minder
gedronken werd dan op Westkappel
Later, in de jaren zestig, moest ik ter
vervulling van de werkzaamheden, die
my voor dit blad waren opgelegd,
nogal eens de Oosterschelde over
naar Zierikzee De boot voer dan
meestal om de twee uur en je kon in
De Val" mooi ervaring opdoen in het
wachten en de uitspraak van Simon
Carmiggeltopjelaten inwerken: „Da s
het aardige van wachten: je doet niks
en je bent toch bezig." Je ging zelden
voor je plezier naar een overkant, maar
plezierig waren die tochten vaak wel
En ook dat is veranderd: tegenwoordig
is een vaartochtje over de Wester
schelde soms wel doel Kreeg m'n
dochtertje laatst niet een uitnodiging
voor een verjaardags-feestje. waarop
een vaart met het veer Vlissingen-
Breskens als hoogtepunt werd aange
kondigd?
"Varen tussen overkanten" is een
„documentaire", die honderdvijftig
jaar geregelde veerdiensten in Zee
land - en met name die over de Wes
terschelde handzaam bijeenbrengt en
ruimte laat voor de invulling van de
persoonlijke ervaringen van de con
sument. Het is een uitgave, waarin
auteur Antonisse de geschiedenis van
de veerdiensten in Zeeland en van de
mensen, die erbij betrokken waren en
zijn. zeer leesbaar toegankelijk
maakt. Kr staan veel feitjes en cijfer
tjes in het boek. maar die zijn
dienstbaar gemaakt aan de ontwik
kelingsgang van de veerdiensten in
Zeeland.
Voor de uitgave - technisch verzorgd
door Den Boer. Middelburg is de vorm
van .een gewoon boek" gekozen,
waarin isfeeritekeningen zyn opge
nomen van G.J Frans Naerebout uit
Vlissingen en foto's van Charles Strijd,
het Zeeuws documentatiecentrum, de
PSD en Slagboom en Peeters (lucht
fotografie). Het zou naar mijn indruk
de levendigheid van de uitgave ten
goede zjjn gekomen als er bij de fotog
rafieën voor een royalere maat geko
zen zou zyn en minder zou zyn gewerkt
met het soms wat archaisch aan
doende ansichten-formaat. Datzelfde
geldt wat my betreft voor de - journa
listiek veelal geslaagde - impressies,
die nu onder de verzamelnaam „Mo
mentopnamen 1978" ach term het
boek zyn samengebracht en die in een
minder statische indeling wellicht be
ter tot. hun recht zouden zijn gekomen.
Maar ook in de opzet, waarin het boek
nu is uitgegeven, biedt het een lezen
swaardig doorkykje in de ontwikke
ling van anderhalve eeuw veerdien
sten in Zeeland
K.C.
i Varen tussen overkanten". Rlnus An
tonisse. een uitgave in opdracht van het
provinciaal bestuur van Zeeland 36 gul
den i.
H.
let boek 'Les plumes du coq* van de Franstalige
Belgische schrijver Conrad Detrez dateert uit 19"5. en
het is nu in vertaling van Jenny Tuin en onder de titel
'De veren van de haan' in het Nederlands verschenen.
Het verhaal speelt echter omstreeks 1950, toen de ko-
ningskwestie de gemoederen in Belgic sterk verhitte.
Conrad Detrez was destijds als Waalse, Franstalige
jongen op een Vlaams internaat in het Luikse, en zijn
roman is een neerslag van wat hij daar beleefde. De
hoofdpersoon uit het boek is. naar een bekentenis van
Detrez. een 'vrij nauwkeurig autobiografisch portret
van de schrijver'.
Ieder die het boek gelezen heeft, zal dit toch met een
flinke korrel zout nemen, want de verhaaltechniek, de
hele aanpak, zijn van die aard dat men geen ogenblik
kan geloven dat alles gebeurd is zoals het wordt ver
haald. In tegendeel, het is alsof Detrez alle gebeurte
nissen en handelingen in het symbolische heeft willen
overhevelen, en meestal gaat dat dan naar het gro
teske. burleske en absoluut ongeloofwaardige toe.
Het is wel een zéér originele aanpak, ik heb nog nooit
een boek gelezen waarin zo consequent, echte gebeur
tenissen in een zo droomachtig-absurde sfeer werden
verplaatst
Het is al direct zo bij het begin, als do ik, een dan
dertienjarige jongen, by het internaat, arriveert, hele
maal volgeklonterd met. klevende klei waardoor hy.
met zyn koffer, heeft moeten sjouwen. Hy wordt door
de rector ontvangen, en dat gaat dan zo
..Mijn bagage weegt als een karrevracht mijn voet
komt neer op een kluit modder, ik struikel, een van
mijn turftrappers blijft aan de grond vastkleven Mijn
enkel begint op te zwellen. Ik sta alleen, met de schoen
in mijn ene. het handvat van mijn koffer in mijn andere
hand en scheuten door hel bot en het vlees van mijn
wreef, alleen midden op het voorplein. De leem biedt
me het voordeel dat ik mijn bagage kan voortschuiven
tot onder aan de stoep, op de eerste tree waarvan ik op
mijn knieën neerval
..Uitstekende aanleg, mijn zoon".
Ik kijk. op: een man met een vierkante hoed op heeft
zijn hoofd uil het ronde raampje boven de deur gesto
ken. Ik krabbel eerbiedig overeind.
Op je knieën buldert de man ..Kruip zo verder de
treden op. Naar zijn voorbeeld'"
Ik gehoorzaam, zonder te. durven vragen naar de iden
titeit van die voorbeeldige klauteraar De man met de
vierkante hoed is op het bordes gestapt.
Hij heeft een fraaie lange toog aan van een gevlamde
stof. getooid met talrijke zakken en met. een brede
zijden ceintuur, op de heup m een strik bijeenge
bonden. Ik druk mijn lippen op de rug van zijn hand.
De man streelt mijn wang. glimlacht, nodigt me uit hem
naar binnen te volgen.
..Au.'"
Mijn been doet me piin. Mijn koffer is verzwaard met
een onderbouw van klei
Ik hink
,.Au!"
Het lukt me niet mijn kreten in te houden. De gastheer
draait zich om met een zwaai die zijn rok doet uit
waaieren.
..Een verzwikking, meneer." verklaar ik
Een verzwikking! Dus daarom kroop je de trap op je
knieen op?"
De gastheer geeft me een oorvijg, ik heb mijn eerste
straf verdiend ik heb niet naar zon voorbeeld, het
gemak verzaakt Op het kruispunt tussen dc wegen
van het genoegen en van de versterving heb ik dc u eg
van het genoegen gekozen ik noodzaak hem. mijn rec
tor. me die waarheid via al mijn lichaamsdelen, via
mijn handen mijn hoofd en mijn ogen in te prenten Ik
veroordeel me zelf om dc rest. van de dag door te bren
gen met het vijfhonderd maal overschrijven, van dc zin
die gedrukt staat op het roze kaartje dat hij uit een van
zijn zakken heeft gehaald MIJN BRUIDEGOM. IK
ZWFF.R U DAT IK ALTIJD DE MOEILIJKSTE WEG
ZAL KIEZEN
D,
"e lezer beseft dan meteen dat dit geen grwonc,
realistische manier van vertellen is. maar een sterk
gechargeerde, symbolische. Datgene wat Conrad De-
hans warren
LETTERKUNDIGE KRONIEK
trez die jaren op het jnngensintrrnaat meegemaakt
heeft, blijft zelfs versluierd, het wordt telkens haast
als een droomprotoco! verteld, en cle lezer moet niaar
proheren, de visioenen te duiden. Ik w il trachten, dal
te doen, op gevaar af, ine te vergissen. Hoe het op
Katholieke jongensinternaten toegaat is vrij alge
meen bekend, en geen fabel. De opgroeiende jongens
hebben cr hun begeerten en frustraties, de leraren
eveneens, en het allesoverheersende godsbeeld, hier
'De Bruidegom' genoemd, kan in fantasieën de
vreemdste, zinncli.jkstr vormen aannemen
Voorop gesteld dit boek is buitengew oon kuis verteld,
wat er aan 'erge' dingen in gebeurt wordt meer gesug
gcereerd. dan gedetailleerd geschreven Wel is het hele
boek geladen met een vreemde erotiek, die uitgaat
naar de Bruidegom, maar die ook spanningen wekt en
banden weeft lussen de jongens onderling en de jon
gens en de ouderen.
Al direct ontstaat er een onverbreekbare vriendschap
tussen dc hoofdpersoon en een zekere Victor De 'ik'
houdt van zwarte mensen, niet van die vale en blonde
Vlamingen, maar van 'turco's, zigeunertypen En Vic
tor is i'n jongen met ravenzwart krulhaar en iets uit
heems De kleur en structuur van zijn haar iVictor's
haar is een van de belangrijkste motieven in het boek)
doet ook denken aan de metalliek glanzende veren van
ei'n haan dte de verteller een keer kortwieken moet. Hy
raakt dan Victors haar aan. dezelfde nacht kruipt Vic
tor in zyn bed om zyn haar te laten bevoelen. Verder
gebeurt er niets, maar de jongens worden, zoals ge
bruikelijk. óp een barbaarse manier gestraft
Tegenspeler is de rector, die zich 's nachts aan de kip
pen en hanen in de neerhof van het internaat vergrijpt,
en die beslist ook niet alkerig is van de jongens, wan
neer die wat troost nodig hebben
Maar boven alles heerst de Bruidegom die uiterst ja
loers te voorschijn treedt in de vreemdste en meest
wulpse vermommingen zodra een sprankje genegen
heid naar een medemens uitstraalt
Hh
et hele bock door blijft die grote nooit echt uitge
sproken liefde tussen Victor en dc ik bestaan. Wol vat
dc verteller liefde op voor een meisje uit een dorps
herberg. even zwart en exotisch als Victor, maar bij
de eerste kus komt dc Bruidegom lussen beide om
alles voorgoed te verijdelen.
De ik was toen van het internaat weggevlucht Maar hy
keert terug terug naar de Bruidegom, en naar de 'rec
tor. die zich aan hem vergrijpt. De rector vindt of zoekt
de dood. de jongen herstelt na een paar dagen Een
nieuwe rector geeft hem de kans vrijwillig weg te gaan
van het internaat, dringt zelfs heel sterk aan Maar hij
blijft, om Victor.
..Ik draaide me om. liep in de richting van de uitgang.
Op dat moment viel mijn blik. op het haar van Victor,
op de dichte bloementuil, de ruiker van lokken door
drenkt met de mooiste inkt. op het heuvelland van zijn
blauwzwarte krullen. Ik bleef staan. Victor hief zijn
hoofd op. Zijn ogen. even donker als de bloemblaadjes
en oneindig zacht, werden vochtig. Van de twee ge
vangenen ging de ene u eg. de andere keek hem na Ik
zou de drempel overschrijden, de straal oplopen, maar
wie. in het dorp. in de stad zou me zo aankijken'' Ik
deed een paar stappen achteruit, ging weer op mijn
plaats zitten."
„Samen hebben we gezworen de Liefde lief té hebben"
luidt de laatste regel
Een groot gedeelte van het bock wordt ingenomen
door dc Belgische koningskw estie. die destijds haast
op een burgeroorlog uitliep. Detrez heeft die toestan
den scherp hekelend, burlesk neergezet, het is alles
stommiteit op het debiele af. klei en beetw ortelblade-
ren. „Ik sterf van verlangen om de klcrikalen in
Vlaanderen te schofferen." zegt hij nu nog. na zoveel
jaren.
Ik vind die passages w at erg wijdlopig, ze hadden m i
geserreerder gekund Ik betrapte me vaak op de ge
dachte he duurt dat nu nog lang
Het ls myn enige bezwaar tegen dit zeer lezenswaar
dige originele en uitstekend vertaalde boek
Conrad Detrez De veren van de haan. vert Jenny Tuin. Arbei
derspers, Amsterdam Grote ABC' i