Meer duidelijkheid in
de dramatische vorming
Pers(on)wijheid
EMILE AJAR Een heel leven voor je
VRIJDAG 31 DECEMBER 1976
He,
let Zeeuws Centrum voor Amateurtoneel en liet Zeeuws Instituut voor
Kunstzinnige Vorming hebben elkaar gevonden in een samenwerkingsverband
dat ongetwijfeld bij zal dragen aan de integratie van de kunstzinnige vorming
in het gewest. De duidelijkheid is er in elk geval mee gediend.
Directe aanleiding is de benoeming, enige tijd geleden, van een tweede toneel
adviseur in de provincie - Edo Douma - naast Ad van Noort.
Het ministerie van erm wilde bij die
gelegenheid best in 'Het Financiële
Gat,' duiken als de nieuw te benoemen
man de belli, van zijn tijd zou besteden
aan werkzaamheden die hem de kwali
ficatie 'stafdocent' bij het. ZIKV zou
den opleveren.
En. waar de een ten verschaffers rege
ren. geschiedde zulks
..Edo Domna is met graagte opgeno
men in hel docententeam" zegt
ZIKV-directeur Marinus Boezem
..Enerzijds biedt ons dat de mogelijk
heid tot het verschaffen van duidelijk
heid en tot het min of meer complete
ren van onze werkzaamheden Binnen
het ZIKV is er zeer duidelijk eèn plaats
voor dramatische vorming, naast de
at bestaande activiteiten op het gebied
van bijvoorbeeld de beeldende rui
ming. dans en beweging, fot.ogra.lic.
video, woninginrichting, muziek An
derzijds gee.fl hel ons de kans nader
kennis Ie maken met de activiteiten
van het ZCA. dus mee te profileren van
de kennis en ervaring die daar al in
jaren hard werken is opgebouwd"
achtergrond, kunnen werken aan een
wat duidelijker geprofileerde toe
komst van hel vormingswerk, de dra
matische poot daarvan dan
Gerard Baijens, voorzitter van hel
ZCA. ziet een duidelijke groei in het
werk.
..Nu de zaak zo draait als nu, en ik
geloof dat liet goed gaal. blijkt dal we
eigenlijk at toe zijn aan een derde ad
viseur Ik zeg dat nog maar voorzich
tig. anders word ik zo gauw als erg
veeleisend gezien. Wellicht zit er nog
eens zo n derde man of vrouw in. op
niet al te lange termijn Het vormings
werk trekt enorm aan Het is zo dat Ad
van Noort daar toch in zijn eigen
ZCA-cusussen ook zeer werkzaam bij
betrokken blijft. Hel is echt niet zo dat
van de ene dag op de andere d air ook
maar alles overgaat. Wij blijven locli
het totaal zien de vorming, de expres
sie en het toneel puur"
Daarmee zit hij wat zijn ZIKV-aandeel
betreft al meer dan vol
Aan de ZCA-kant houdt hij zich bezie
met regiewerk (de Zeeuwse Komedie
le Vlissingem. raamregie by de vereni
gingen. cursussen kadertraining basi
sonderwijs en dramatische expressie
Daar zit zo én en ander bij met precies
dezelfde klank en dat zou op overlap-
ping kunnen duiden Vandaar dat sa
menwerkingsverband.
Ad van Noort hoeft intussen ook niet
stil tc zitten.
Hij blijft zich bezig houden met regie-
assistentie in de provincie, het geven
van regie-cursussen voor spelers en
regisseurs, een docentenbaan aan on
der meer de jjedagogische academie,
regie en directie van het Kulper-
spoortwerk theater. relatietraining,
dramatische expressie, raamregies en
scholemverk
De opsommingen spreken voor zich.
Slap voor stap
Spreekt nu ook voor zich dat hel lo-
taalcomplex van de pure dramatische
vorming in feite hij hel ZIKV hoort en
als een soort 'last' van het ZCA weg
genomen kan worden?
Ad van Noort:
.Wij beschouwen dat nu niet direct als
een tast We vinden dat het erbij hoort,
maar we moeten wel over samenwer
king praten en aan samenwerking
doen"
Marinus Boezem
..De man die er van buiten tegenaan
kijkt zal een integratie vanzelj'spre-
kerid vinden, in de geest van alle to
neel hier en alle vorming daar Mis
schien moeten we daar ook wel naar
toe. maar dan loch step by step. Het is
al heel wat dat het ZCA nu meedoet en
een goede kracht bijdraagt m ons
werk. Die samenwerking is een stap
met emoties. Vergeet niet dat het ZCA
al jaren op het gebied van de dramati
sche vorming gepionierd heeft en op
resultaten daarvan kan wijzen Die
mensen hebben een heel grote hap
voorbereidend werd gedaan dat niet
zomaar één twee drie ingepikt kan
worden We moeten dat overhevelen
naar het instituut niet forceren Als hel
er van komt moet dat zinvol gebeuren
en ik geloof dat we daar nu samen mee
bezig zijn".
Inspelen
Uitwisseling
Toneeladviseur Ad van Noort vindt
het 'uitwisselings-idee' van belang.
..Edo is en blijft dus in dienst van liet
Nederlands Centrum Amateurtoneel
De helft van zijn werk hal ook daar. de
andere bij het ZIKV Boezem zit nu uis
adviseur m het ZCA en ik - ook als
adviseur in hel ZIKV. Dat betekent
dat we samen, met onze besturen als
Edo Douma. na een tijdje hel beroeps
toneel gediend te hebben, opnieuw
volledig in Zeehuid actief, houdl elke
dinsdagochtend 'zitting' in het kan
toor van de ZIKV in de Middelburgse
Kuiperspoort.
Hij houdt zich in deze inspeelpenode
nog voornamelijk bezig met de opzet
van de cursus, de werving en consul
ten Ei zijn zes cursussen in de maak:
twee in Oostburg. een in Huist en Vlis-
singen en twee in Middelburg (Kuiper-
spoort- en centrum Midgardi.
Bij het Zeeuws Centrum voor Amateurtoneel, onderdeel van het NCA, zijn
momenteel 45 groepen en 10 individuele leden aangesloten
Toneelgroepen zijn werkzaam in West-Zeeuwsch-Vlaanderen i7>,
Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen (3). midden-Zeeuwsch-Vlaanderen (4), Wal
cheren (2i. Bevelanden ili.
Stichting m Midden-Zeeuwsch-Vlaanderen (l). Walcheren <5>. Beve
landen i2)
Sciiool- en jeugdtoneel in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen i11. mid-
öen-Zeeuwscli-Vlaandem <li. Walcheren (3). Bevelanden (2i:
Werkgroepen in Oosl-Zeeuwsch-Vlaanderen 11. Walcheren (li. Bevelan
den (li en Schouwen ili
Hei werk voor al deze acUviieuscenua is in handen gegeven van de to
neeladviseurs Ad van Noort en Edo Douma. die daarbij nog zo één en
ander omhanden hebben.
Li Door Frank Tiesingi
'lefhebbers van drukwerk, of betei
gezegd van typografische vormgeving
kijken jaarlijks tegen eind november
met enige spanning uit naar wat in de
wandeling heet het Kastnummer van
het drukkersweekblad Deze uitgave is
het gevolg van een eenmalige samen
werking tussen een aantal drukkerijen,
reproductiebedrijven, binders-en pa
pierleveranciers. Met elkaar willen zij
laten zien lol welk resultaat de Neder
landse grafische industrie in staat is.
Dat dat niet mis is wordt voor wie de
stapel 'kerstnummers' sinds 1947 een
beetje gevolgd heeft wel duidelijk.
Minstens zo interessant is het om te ont
dekken dat zich ut die reeks van jaren
een ontwikkeling heeft voltrokken in het
onderwerp van dat kastnummer' dat
overigens alweer enige tijd officieel
Uitgave Grafisch Nederland heet
Meestal was het zo dat hel gekozen on
derwerp min of meer ten dienste stond
van het vormgeven, het thema moest de
grafisch ontwerper de gelegenheid ge
ven zich eens lekker te kunnen uitle
ven
Een jaar geleden kwam daar verander
ing in: het thema werd minstens zo be
langrijk als de esthetische vormbepa
ling. En dit jaar is in die ontwikkeling
een (hopelijk voorlopig) hoogtepunt be
reikt. Voor hel. eerst heb ik niet meer de
behoefte gevoeld om m n handen te
gaan wassen alvorens een stuk dru
kwerk te gaan bekijken - hoe ik van die
kleine ceremonie in het verleden ook
genoot - maar ben ik een verhaal gaan
lezen waarbij de vormgeving exact die
rol speelt die het behoort te hebben: op
timaal dienstbaar zijn aan de geboden
informatie.
Het onderwerp bood daartoe ook alle
gelegenheid: "Vrijheid van drukpers
Gekozen omdat het Koninklijk Ver
bond van Drukkerijen - onder wiens
verantwoordelijkheid het nummer
wordt gepresenteerd - 75 jaar bestond
Tri jfcl'
Nico Scheepmaker (onze 'Trijfel') werd
gevraagd dit thema uit te werken. Geen
eenvoudige opgaaf. Want wat is nou
precies 'vrijheid van drukpers'. Bij ons
- en in nog een aantal andere landen -
een in de (grond)wet verankerd begrip,
maar zeker ook ten dele een econo
misch gegeven (wie geld heeft, heeft de
macht van het woordl.
De oplossing die Scheepmaker heeft
gevonden om het gegeven te \erduide-
lijken is in wezen een simpele: breng
hel probleem in kaart, kijk eens hoe in
verschillende landen met hetzelfde be
grip wordt omgesprongen, vergelijk en
vorm uw oordeel. Zo zijn in dit nummer
bijdragen te lezen van hoofdzakelijk
Nederlandse journalisten over de si
tuatie in tien Europese landen waar zij
voor onze media hun werk hebben.
Op basis van een onderzoekje van
Scheepmaker heeft de Amsterdamse
kunstschilder Karei Meijcrs een kaart
van (Ie wereld gemaakt waarin de lan
den zijn ingedeeld in zes kleureneate-
gorieên die aangeven in welke mate
rijheid gestalte krijgt: van 'vrij'
tot i
bekende colum-
Daamaast geve
■listen (toch ma;
Nico Scheepmaker. Simon Carmiggelt.
Henri Knap. Piet Grijs. J. Heldring en
Cri Steil weg) hun zeer persoonlijke
mening over pers(on)vrijheid. Ook de
sinds kort in ons land wonende Russi
sche dissidente schrijver Amalrik ver
telt in een cursief zijn ervaringen met
de eensuur in de Sowjcl-Onic.
C.cnsuur
Juisl omdat in dit nummer het accént
valt op de vrijheid van drukpers in Ne
derland. wordt liet. als we onze situatie
lot 'norm* verheffen, duidelijk hoeveel
beter het bij ons is gesteld dan in vele.
vele andere landen. Terwijl toch ook
wij met de regelmaat van de klok te
maken hebben met allerlei vormen van
Buiten de tekstbijdragen is dit kerst
nummer voorzien van een kostelijke col
lage beelden (strips foto's advertenties,
filmfragmenten, politieke prenten, kun
stobjecten. ondergrondse bladen etc.i
die laten zien hoezeer onvrijheid ol
vrijheid van drukpers afhankelijk kan
zijn van de eigenaar van een medium ot
bijvoorbeeld politieke machthebbers.
Scheepmaker zegt in zijn inleiding dat
dit nummer onvolledig is: dat er veel
aparte verhalen' te schrijven zijn over
de vrijheid van drukpers. Dat spreekt
voor zichzelf, over zo n complex onder
werp is een bibliotheek vol te schrijven.
Die onvolledigheid hoeft dan ook be
paald niet als excuus te gelden, want
binnen de mogelijkheden van deze uit
gave is de samensteller er voortreffelijk
in geslaagd het thema 'handen en voe
len' te geven. Voor het 'gezicht' zorgde
grafisch ontwerper Paul Mijksenaar. En
zonder in details te treden kan de voor
gaande zin ook op zijn aandeel worden
toegepast: geen esthetisch hoogstandje
deze keer niet "mooi" in orthodoxe zin
iwat dat moge zijni maar een vormge
ving volstrekt in overeenstemming met
het onderwerp: beter Is niet mogelijk
Wie in vrijheid van drukpers' is geïn
teresseerd doet er verstandig aan dit
kerstnummersnel te bestellen. Zo lang
de voorraad strekt (de oplage is 11.000
exemplaren) kan dat hij: Uitgave Gra
fisch Nederland. Van Eeghenstraat 70.
Amsterdam. De prijs bedraagt f28,60.
Naar mijn smaak heeft u dan niet het
mooiste maar wel het beste 'kerst
an hel drukkersweekblad' in
gehaald.
Creatief team achter 'Vrijheid van Drukper.
Sclireuders en Nico Scheepmaker.
Paul Mijksenaar. Piet
Bayens
Douma
Van Noort
Uc roman 'Een heel leven voor je'(La vie dcvanl sou
waarvoor Emilc Ajar de Prix Goncourt kreeg, is mo
gelijk liet meest trieste, maar ook liet mooiste boek
dal ik in 1076 als 'nieuw werk' heb gelezen. Het werd
door Jenny Tuin voortreffelijk vertaald.
Verteller, de 'ik', is in dit boek een Arabisch jongetje.
Momo (koosnaampje voor Mohamed): de plaats is de
wijk Belleville in Parijs, een van de goorste armoe-
buurten. Tijd van handeling: begin van de jaren zeven
tig. Momo is een hoerenkind Dat is op zich niet zoiets
bijzonders tal heeft de pil het aantal hoerenkinderen
wel drastisch beperkt) maar de omstandigheden
waaronder hij opgroeit zijn het in hoge mate
In Frankrijk mag een geregistreerde prostituee haar
eigen kind niet opvoeden of bij zieh houden. Hoeren die
hun kind niet af willen staan aan de kinderbescher
ming. moeten dus een andere oplossing zoeken. Ze
doen ze vaak in zogenaamde 'zwarte crèches' ol zwar'
m pension De papieren worden, indien mogelijk, ver
valst en geen haan die er naar kraan De vrouwen die
zulke kinderen in pension ol verzorging nemen, zijn zelf
vaak vroeger m het rose leven geweest en krijgen hun
pupillen op aanbeveling. Zo ook madame Rosa, de
pleegmoeder' van Momo. Madame Rosa is een Poolse
jodin die de nazi-kampen heeft overleefd, en die zo 1 ang
ze nog aantrekkelijk was in Parijs en Noord-Afrika
hoer is geweest. Nu is ze achter in de zestig, ziek. walge
lijk dik, afgedankt en dement aan het worden. Ze kan
dezes trappen nauwelijks meer op En ook zij woont en
bestaat in het. geheim, clandestien. Ze heelt uit de
kampen en door de vreselijke dingen die ze daar mee
maakte een aantal trauma's overgehouden. Een is er
dat alles vervalst moet zijn. geen papier moet deugen,
niets moet na te sporen zijn. Dus knoeit ze met alle
bewijzen van de haar toevertrouwde kinderen Maar
ook zorgt ze er voor dat ze zelf nergens geregistreerd
staal. Een aiider trauma is dal ze altijd, voor in geval
van uiterste nood ergens een plaatsje moet hebben om
heen le vluchten, weg le kruipen, veilig te zijn. Ze heeft
dit. in het diepste geheim gemaakt in een kelder van
het gebouw waar ze woont Niemand weet van dit plok
je. maar Momo ontdekt het wanneer zij weer een van
haar vreselijke aanvahen van angst, "s nachts krijgt Ze
neemt het jochie in vertrouwen want Momo is haar
lieveling. Wellicht voelt ze dat zij niet meer lang leven
kan, en ze wil Momo. haar laatste, houden zo lang dat
maar kan. Daarom heeft ze ook gelogen: Momo die als
vroegrijp Arabisch jongetje al zo kampt met zijn pu
berteit. is niet. tien. zoals zij zegt en ieder. Momo in
cluis. gelooft, maar veertien, en dat wreekt zich nu
Het kinderpension van Rosa verloopt overigens, de
hoerenkinderen worden steeds schaarser, en het. is
duidelijk dat zij niet meer goed voor ze zorgen kan. Ze
kan weldra de deur niet meer uit
Er is natuurlijk geen enkele instantie waartoe ze zich
voor hulp wenden kan of wil. enkel een oude joodse arts
uit de buurt helpt haar zo goed hij kan Momo wordt
haar rechterhand Hij steelt voor haar. helpt haar.
maar soms is ze erg bang voor hem. want zij weet din
gen over zijn ouders, die ze angstvallig voor Momo
verborgen houdl. Ze vreest dat hij erfelijk belast is en
haar vermoorden zal
Momo iseen beeldschone knaap die op straat overal
opvalt en vele gevaren loopt. Hoeren raken vertederd,
willen hem als klein pouieitje. maar ook een jonge
vrouw uit een goed milieu. Nadia. wil zich. met haai
man. een arts. over hem ontfermen Momo is echter
schuw en op zijn qui-vive. Na aanvankelijk als een
waanzinnige naar zijn eigen moeder en zijn eigen iden
titeit te hebben gezocht, heeft hij zich hartstochtelijk
gehecht aan een oude paraplu, ctie hij Arthur noemt,
die hij een gezicht geeft, aankleedt waarmee hij op
straat komische nummers doet. die bij hem in bed
slaapt. En dan is hij verknocht aan Madame Rosa. Alle
scholen worden een mislukking, doordat zijn zoge
zegde leeftijd totaal niet klopt bij zijn ontwikkeling.
Hij groeit op straat op. contact-arm. wel krijgt hij heel
grondig les van een oude Arabier. Monsieur Hamil. die
echter geleidelijk kinds aan hel worden is en dan
Momo met meer goed onderscheiden kan van Victor
Hugo, zijn lievelingsauteur.
Momo heeft een heel fijn karakter. Ik kan weinig pas
sages in moderne boeken, zo verscheurend
aangrijpend als die waarin zijn band met die oude pa
raplu getekend wordt Juist omdat liet nergens met
zoveel woorden staat, je moet maar raden dat dit arme
en zeer intelligente kind al zijn liefde kwijt moet aan
een paraplu en aan die oude zieke Rosa. Nu is Rosa wel
een goed mens. maar het is niet normaal dal een jochie
van 14 dat. bovendien denkt dat hij 10 is. alles moet
beredderen voor een half getikt, meestal dement,
doodziek mens dat hij wassen moet en de billen afve
gen,
Tenslotte is alleen Momo nog over in het huis. meteen
joodse jongen. Moosjc. die weliswaar een ander tehuis
gevonden heeft, maar die nog wel eens komt helpen.
Moosje is er ook op de gedenkwaardige dag dat Mo
mo's vader Madame Rosa op komt zoeken om zijn zoon
te zien. Madame Rosa heeft gelukkig een goede dag en
ze is bij haar verstand.
Tijdens dit dramatische bezoek komt alles over Mo
mo's alkoinst aan het licht Zijn vader, een pooier had
zijn moeder uit jaloezie gedood toen Momo drie jaar
was. Hij had het kind tegen een ontvangstbewijs (dat
luj toont i afgeleverd bij Madam Rosa, met het verzoek
de jongen als moslim op te voeden Wat Rosa had ge
daan Hij was die morgen uit een inrichting ontslagen,
doodziek, en hij wilde zijn zoon zien voor hij stierf.
hans warren
LETTERKUNDIGE KRONIEK
Het is een zeer onsympathieke man, en Rosa is onver
biddelijk en overanderlijk in haar behoefte tot verber
gen. ze beweert dat ze zich in de kinderen heeft vergist,
en dat ze de zoon van die man per ongeluk een joodse
opvoeding heeft gegeven. Dat hij trouwenszijn zoon elf
jaarlang heeft laten stikken Ze laat Moosje 'dag papa"
legen hem zeggen. Het grijpt de man zo aan dat hij een
hartaanval krijgt en sterft. Ze leggen zijn lijk ergens op
een overloop om geen gezanik te knjgen Ondertussen
weet Momo nu dat hij veertien is. dat zijn moeder dood
is. zijn vader nu ook. Hij gaat toch nog even op de
overloop bij die man zitten grienen, hoewel hij in niets
op de ideale vader leek die hij zieh had gedroomd
Hel gaal snel achteruit met Rosa. Ze wil onder geen
enkele voorwaarde naar een ziekenhuis om kunslma-.
tig in leven gehouden te worden Alle buurtbewoners
(meest negers en Noord-afrikaneni zijn met haar be
gaan. Heel dat bonte wereldje helpt, vooral een traves
tiet die vroeger kampioen bokser is geweest, maar nu
als Madame Lola in het Bois de Boulogne opereert. Ze
brengen Rosa lekkere hapjes, ze vrolijken haar op. ne
men haar mee uit rijden, soms zijn er nachtenlang be
zweringen met dansen en tam-tam. maar niets kan de
aftakeling tegenhouden. Tenslotte móet ze naar een
ziekenhuis. Dan vinden Momo en Rosa ten einde raad
een list: de schuilplaats in de kelder. Momo strooit het
praatje rond dat Rosa naar Israël gaat. naar familie
om daar rustig te sterven, en dat hij mee mag. Met haar
laatste krachten sleept Rosa zich. opgedoft, en gehol
pen door Momo. naar de kelder, waar ze weldra sterft
Momo blijft bij haar. Hij schildert haar op met de bont
ste kleuren. Weldra is hij genoodzaakt hele flessen par
fum over haar leeg te gooien, maar de stank wordt
ondraaglijk:
Het was niet te harden. Ik ben weer naar buiten ge
gaan en ik heb in de rue Coulé verschillende kleuren
verf gekocht en daarna een stel flessen parfum in de
bekende parfumerie van monsieur Jacques did hetero
seksueel is en altijd tegen me zit te sjansen. Ik wilde
niks eten om de hele mensheid te straffen maar het was
niet eens de moeite om me nog tegen ze te keren en ik
heb in een brasserie worstjes geschransd. Toen ik te
rug kwam rook Madame Rosa nog sterker, vanwege de
natuurwetten, en ik heb een Jles Samba-parfum over
haar leeggegooid, dat was haar lievelingsmerk.
Daarna heb ik haar gezicht geverd met alle kleuren die
ik had gekocht om te zorgen dat ze zich minder zag. Ze
had nog steeds haar ogen open. maar met het rood. het
groen, het geel en het blauw rondom was het minder
verschrikkelijk want ze had niets natuurlijks meer
Daarna heb ik zeven kaarsen aangestoken zoals ze
altijd doen bij de joden en ik ben op een matras naast
haar gaan liggen. Het is niet waar dat ik drie weken
naast het tijk van mijn tweede moeder ben gebleven
want madame Rosa was niet mijn tweede moeder. Het
is niet waar en ik zou het niet hebben uitgehouden
want ik had geen parfum meer. Ik ben vier keer de
straat opgegaan om parfum te kopen van het geld dat
madame Lola me had gegeven en ik heb nog eens zo
veel gestolen. Ik heb alles over haar uitgegoten en ik
heb haar gezicht over en over geverfd met alle kleuren
die ik had om de natuurwetten te verbergen maar ze
takelde van alle kanten afschuwelijk af want er be
slaat geen genade. Toen ze de deur intrapten om te
zien waar het vandaan kwam en ze mij ernaast zagen
liggen begonnen ze moord en brand te gillen maar
daarvoor hadden ze er niet aan gedacht om te gillen
want het leven stinkt niet. Ze hebben me met de ambu
lance weggebracht en daar hebben ze in mijn zak het
papiertje gevonden met de naam en het adres. Ze heb
ben jullie geroepen omdat jullie telefoon hebben, ze
dachten dat jullie iets voor me waren. Zo komt het dat
jullie allemaal zijn gekomen en dat jullie me mee heb
ben genomen naar jullie buitenhuis zonder enige ver
plichting van mijn kant. Ik denk dat monsieur Hamil
aelijk had toen hij nog bp zijn hoofd was en dat je niet
kunt leven zonder iemand om van te houden, maar ik
beloof jullie niks. we zullen zien. Ik heb van madme
Rosa gehouden en ze zal met uit mijn ogen weggaan.
Maar ik wil best een poosje bij jullie blijven, omdat
pillie kinderen het me vragen. Madame Nadine heeft
rnc laten zien hoe je de wereld achteruit kunt laten
lopen en dat interesseert me heel erg en ik wens het van
ganser harte. Dokter Ramon is ze(fs mijn paraplu Ar
thur gaan halen, ik zatt. er over in want 'niemand zou
hem willen van wege zijn gevoelswaarde, je moet ervan
houden'.
'Zo eindigt dit boek. Het verschrikkelijke ervan is. dat
het nauwelijks verzonnen is. Zó wordt er geleefd, van
daag de dag in steden als Panjs, vele andere. Deze ten
hemel schreiende ellende bestaat, en dat niet in een of
ander ver land. maar hier. temidden van onze alge
mene overdaad en weelde. Nadine en Ramon hebben,
door een toeval. Momo er uit gehaald. De meeste Mo
mo's gaan echter reddeloos verloren. Toch is dit geen
boek dat je ellendig maakt, al lees je het telkens weer
met een brok in de keel. Het is een bijzonder knap
boek. dat terecht hoog onderscheiden is.
Emile Ajar: Een heel leven voor je. vert. Jenny Tuin. Arbeider
spers. Amsterdam.
