RWANDA
armste land ter wereld
Jaar van de Vrouw
ging Rwanda voorbij
DE KINDEREN KENNEN NIET EENS SNOEP
VRIJDAG 24 DECEMBER 1976
i Door Tony van der Meulen)
Het hele moeras juichte. De Rwandese boeren zetten hun
schop in de zachte grond om zo nog beter te kunnen klappen.
Hun voorman was zojuist ontslagen, betrapt op afpersing. Hij
had bepaalde arbeiders weggestuurd en andere ervoor in de
plaats genomen op voorwaarde dat ze hem tien daglonen van
f 1.20 betaalden. Iedereen wist het. niemand had er iets van
durven zeggen, uit angst voor represailles. Zo gaat dat in een
land met nauwelijks werk en grote armoede.
Rwanda Uit te spreken: Roeanda. Het ligt helemaal midden in Afrika, vlak
onder de evenaar. Een land met veel. overigens weinig benijdenswaardige re
cords. Vroeger het wreedste Afrikaanse koninkrijkje met grote willekeur, lang
durige martelingen en veel terechtstellingen. Nu de kleinste zelfstandige repu
bliek van Afrika, een derde kleiner dan Nederland. Het armste land ter wereld
met een jaarinkomen van nog geen f 175 per inwoner. Het dichtst bevolkte land
van Afrika, overal zijn mensen."
Het is oolc het snelst groeiende land
van Afrika. De 4.5 miljoen inwoners
zullen er ook het komende jdar weer
zo'n 250.000 kleine Rwandeesjes bij
maken En met zijn allen hebben ze
steeds minder te eten. want hoe meer
mensen in dat kleine land wonen, hoe
minder grond er per persoon over blijfl
om bananenbomen, zoete aardappels
en bonen op te zetten Dit moei het ver
haal worden over een volk dat al kin
deren venoekkend de hongersnood
tegemoet snelt. Het is onontkoombaar,
binnen een paar jaar zult u er vanzelf
van horen.
Gek
Maar Rwanda staat eigenlijk nooit in
de krant. Hun president is dan ook
geen wrede gek, zoals de noordelijke
buurman Idi Amin Dada. de Oegan-
dese despoot. Van het ontwikkelings
geld heeft hij ook geen gouden bed
voor twee personen gekocht. Omdat
iedereen nog wel een klein lapje
groentetuin heeft, lopen er ook weinig
echte scharminkeltjes over straat. En
zodoende is het land lot nog toe vrij
onopgemerkt gebleven in de wereld
pers. In Nederland haalde Rwanda dit
jaar eenmaal de krant, toen er door de
ruzie tussen Oeganda en Kenia geen
druppel olie meer binnen kwam en de
koflie en thee er niet meer uit konden.
Want het land ligt zeer geïsoleerd. Het
grootste deel van de in- en uitvoer
moet langs de grote weg door het Oe
ganda van Amin naar de Keniase ha
venplaats Mombassa: een riskante
tocht van 2001) kilometer.
De al wat oudere Nederlanders kun
nen zich van Rwanda herinneren dat
er evenals in het zuidelijke buurland
Burundi zeer bloedige stammenoorlo-
gen zijn geweest tussen de Tutsi ('de
langen'i en de Hutu i'de korten"). In
kruiswoordpuzzels komt het soms
voor als het land van zes letters waar
nog pygmeeën wonen En onder post
zegelverzamelaars heeft Rwanda een
naam op te houden vanwege zijn fraaie
zegels, die overigens maar matig plak
ken.
Zo op het eerste oog een weinig ge
ruchtmakend land: hoe leven de men
sen daar? Wat houdt hen bezig waar
zijn ze bang voor. waar moeten ze hard
om lachen, hoe spelen de kinderen er?
En: hoe loopt het met hen af?
De eerste de beste morgen dat ik voor
een hotel in de hoofdstad Kigali in de
ochtendzon zat. kwam een Rwandese
vrouw vragen hoe ik over hel hotel
dacht. Na mijn positieve reactie zei ze.
..Dat meen je vast niet. in Europa zijn
de hotels veel mooier". Een dag later
zat ik ergens te eten achter een bosje
anjers toen de ober vroeg- ..Hoe vindt u
die bloemen"'" Na mijn antwoord zei
hij: Dat meent u vast niet. in Neder
land zijn de bloemen veel mooier".
Flats
Veel Rwandezen zijn eigenlijk hele
maal niet zo trots op hun land. As
faltwegen zijn er nauwelijks, een stad
als Kigali heeft niets grootstedelijks
op een paar waanzinnig dure flats na
die de Fransen aan het bouwen zijn
om zo hun cultuur te verbreiden. Het
land heeft een gedwongen soberheid.
Tweedehandskledïng is een van de
grootste importprodukten. op de
markt koop je kleren per kilo.
Maar een mooi land dat het is' Een
schitterende natuur, veel echte wilde
beesten. Door de hoge ligging (gemid
deld 1500 meten een zalig klimaat van
rond de 24 graden. Vruchtbare grond,
weinig epiciemieën. Vandaar dat er
ook zo afschuwelijk veel mensen wo
nen die alleen al door hun aantal enige
welvaart onmogelijk maken.
Eon land met 1Ö00 heuvels, waarover
de hutten met uiterst gulle hand zijn
uitgestrooid. Ronde bouwsels, een
dak van gras. grote armoede, veel
sterfte, slecht, eenzijdig eten. Maar
tussen de houten eetnappen een
goedkoop transistorradiootje, dat
meldt dat Carter president van Ame
rika wordt. Twee totaal verschil
lende werelden die elkaar eigenlijk
alleen bereiken via een plastic doosje
waar geluid uit komt. Mensen met een
cultuur, ouder dan de onze. Met een
eigen taal, het Kïnyarwanda. die veel
ingewikkelder en ook veel genuan
ceerder is dan alles wat we hier in
Europa uit de mond krijgen. Maar ze
verdienen veelal minder dan een
rijksdaalder per dag. worden niet
veel ouder dan veertig. Maar nog
nooit heb ik oude mannen gezien die
in zulke lompen zo n enorme waar
digheid uitstraalden.
Hun president, genei aal-majoor Ju-
vénal Habyarimana. hamert erop dat
alle Rwandese zonen en dochters het
land samen moeten opbouwen. Maar
hoe en waarmee? De meeste gronden
zijn vol: er zijn 100 olifanten afgescho
ten om nog wat meer akkergebied te
krijgen. Industrie voor de binnen
landse markt levert weinig op omdat
de mensen geen geld hebben Exporlis
doorde geïsoleerde ligging vaak een te
dure zaak. En het industrieterrein van
de EEG bij de hoofdstad ligt helaas in
een moeras zodat een machine die wat
zwaarder is dan een nietmaehientje;
erin wegzakt. De buitenlandse hulp is
veel groter dan het eigen budget de
schatkist nroet het voor een belangrijk
deel hebben van de accijns op het
veelvuldig gedronken bier. Want ar
moede doet drinken
Twee weken heb ik er gepraat met
boeren, dakpannenbakkers, vrou
wen. blanken, theepluksters. Rwan
dese kinderen maakten opstellen
voor deze reportage. En tussen de be
drijven door zag ik boe iemand een
weeklang met een kapmes een gazon
maaide. Want tijd is geen geld in
Rwanda.
Op
een serie kleurrijke postzegels
het Jaar van de Vrouw aan
Rwanda geheel voorbij gegaan. Vol
gons ingewijden, die lange reizen
hebben ondernomen om erachter te
komen, wonen in Rwanda de mooiste
vrouwen van Afrika. Met name som
mige Tutsivrouwen zijn lang. sierlijk
en nog heel veel meer. Maar Rwan
dese vrouwen hebben weinig te ver
tellen. werken hard op het land en
krijgen hun kinderen vaak onder
weinig aangename omstandigheden.
..Het gebeurde hier vlak voor de deur"
ide Vlaamse die het me vertelde was er
nog van onder de indruk), ..ze ging op
haar hurken zitten, ik dacht eerst nog
dal ze wat op wilde rapen. maar. hup.
daar was het kind al. Ze kwam hier
binnen een Gilette-mesje vragen voor
de navelstreng
Dat was dan een vlotte Rwandese be
valling.soms loopt het slechter af. Van
alle geboortes vindt nauwelijks 20
procent in ziekenhuis of poliklinieken
plaats, de rest speelt zich af in de don
kere rokerige en weinig propere hut.
Treden er tijdens zo n bevalling com
plicaties op. dan moet de kraamvrouw
door haar familie in een soort hangmat
naar een kliniek worden gebracht, een
tocht van twee drie uur door de heu
vels. Soms is ze bij aankomst al dood
gebloed.
Behalve zon noodtransport naar de
kliniek, dat door mannen wordt ver
zorgd is het krijgen van kinderen puur
een vrouwenaangelegenheid Als de
weeën wat heviger worden, gaat de
man de hut uit. zoals vooral vroeger in
Nederland ook veel mannen bij het
naderen van Het Grote Wonder maar
even gingen biljarten. Dezelfde
Vlaamse vrouw van daarnet: ..Een
Rwandees zag hier bij mij eens Ouders
van Nu liggen, begon erin te bladeren
en zag tot zijn schrik foto's van een
bevalling. Een man met weet ik hoe
veel kinderen, maar hij had het nog
nooit gezien. Een vrouw moet toch ook
wel pijn hebben, zei hij'
Kermen
Een vrouw die tijdens een bevalling
luid begint te kermen, wordt door de
buurvrouwen uitgelachen. Dus houdt
ze haar mond wel. En ieder jaar een
kind. Een groot deel van Rwanda is
katholiek sinds de enorme doopactie
in 1934. die de geschiedenis in is ge
gaan met de beeldende naam: De Tor
nado van de Heilige Geest. Bij katho
lieke Rwandezen is elk kind een ge
schenk van God. Bij de mensen die
nog geloven in hun traditionele goden
is elk kind een geschenk van Imana.
Maar daar wordt het eindresultaat
niet anders door: een al tjokvol land.
dat steeds sneller wordt overwoekerd
door kinderen. En in het land dat het
snelst groeit van alle Afrikaanse lan
den en zo de dreigende hongersnood
in versneld tempo naar zich toehaalt.
is geboortenbeperking van staats
wege verboden. Want de president is
ook katholiek en is vorig jaar tijdens
een audiëntie hij de paus door de hei
lige vader nog geprezen vanwege zijn
wijze beleid.
Met een paar Rwandese mannen heb
ik er eens een tijdje over zitten praten.
Hun opvatting kwam in grote trekken
hier op neer: natuurlijk moeten er
minder kinderen worden geboren,
maar zelf heb ik er wel vijf nodig, want
dan heb ik in ieder geval de kans. dat
op mijn oude dag één van de vijf een
goede baan heeft.
Met Rwandese vrouwen over dit soort
zaken praten, is me niet gelukt. Ze lie
pen weg of begonnen te giechelen, en
daar hadden ze nog gelijk aan ook.
want wat heeft die witte er eigenlijk
mee te maken?
De lucht klaart nu wat op. maar tot
voor kort is door missie en zending ook
geen enkele seksuele voorlichting ge
geven. Onder vrouwen in de heuvels
rond de hoofdstad Kigali gaan wat
vage verhalen dat het de hoeren in de
stad lukt geen kinderen te krijgen via
een of ander kruidenbrouwsel. Een
paar artsen in het land brengen, zij het
illegaal, spiraaltjes aan. Maar vrou
wen die op zich wel minder kinderen
willen, durven zo'n spiraaltje vaak niet
aan. omdat ze niet precies weten wat
het is. en vrezen dat ze een heel groot
ding in hun buik krijgen.
Zo is ook een bepaalde vrouwenarts
onder Rwandese vrouwen niet erg po
pulair. omdat hij vermaard is vanwege
zijn enorme handen. En ze denken dat
hij met die kolossale tengels helemaal
bij hen naar binnen wil. Onder blan
ken worden dit soort dingen als kleur
rijke anekdotes verteld, maar het
trieste is wel dat zolang niet op grote
schaal aan reéle voorlichting wordt
gedaan, de meeste Rwandese vrouwen
veel kinderen blijven krijgen. En het
zal voor hen steeds moeilijker worden
al die kinderen enigszins redelijk te
voeden. Nu al sterft van alle baby's 14
procent binnen het jaar. Iedereen kent
binnen zijn familie jaarlijks wel een
dood kind. ..Daar moetje wat anders
tegen aankijken", werd me uitgelegd.
..Ze hebben een ander cultuurpa
troon" Dat zal welmaar wat voor cul
tuurpatroon je ook hebt, niemand is
blij als zijn kind sterft.
Van Gend en Loos
Wat doen Rwandese vrouwen de hele
dag? Ze werken op het land. dat ze
met een houweel omspitten. Ze zijn de
Rwandese Van Gend en Loos: alles
wat er vervoerd moet worden trans
porteren ze op hun hoofd. Ik heb
vrouwen gezien met twee volle krat
ten bier op het hoofd of met een halve
mud aardappelen of een grote volle
waterkruik.
Ze koken eten. Eenmaal per dag be
reiden ze een maal. "s middags om een
uur of vijf vlak voor de duisternis in
valt. Dat maal bestaat bijna dagelijks
uit bonen, witte, bruine of spercie. De
rest van de dag wordt er sorghumbier
gegeten (een soort alcoholische ha
vermoutpap) of gaat de zeer calorie
rijke kruik bananenbier rond.
Met ontwikkelingsgeld zijn er mo
mentcel allerlei acties aan de gang om
het dagelijks menu gevarieerder en
daarmee gezonder te maken. Zoals
ook vanuit missie en zending wordt
geprobeerd de dagelijkse hyg iëne wat
te bevorderen. Rwandese vrouwen
wassen zichzelf en hun kinderen
meestal in hetzelfde bruine, brakke
poeltje waarin ook de magere koeien
staan te poepen, de was wordt gedaan
en de plaatselijke handelaar zijn
vrachtwagen afspoelt. Veel zeep komt
er meestal niet aan te pas. want dat is
voor veel Rwandezen haast onbe
taalbaar: zestig cent per stukje, het
derde deel van een dagloon. En toen
onlangs de zeepfabriek ontplofte,
verdubbelden de handelaren prompt
de prijs.
il je weten wie de sterkste jongen is?
Dal is Emmanuel", zeiden de kinderen in
grote eensgezindheid. Dus op.zoek naar Em
manuel. Hij bleek de leiding te hebben bij de
aanleg van een brug van boomstammen. Vlak
bij de brug stond een rekstok, gemaakt van
takken. De rekstok van Emmanuel. Een jon
gen met twee dunne benen die sinds zijn kin
derverlamming in de groei waren blijven ste
ken. Maar armen! Hij pakte de rekstok beet en
maakte een hele serie koprollen, zonder met
zijn lichaam de stok aan te raken. Alleen op
die armen. Iedereen klapte, vooral de kleine
jongetjes uit de buurt wgren er eigenlijk erg
trots op.
Kinderen in Rwanda wat doen ze eigenlijk?
Vaak zijn ze herder, sjouwen ze met een lange
twijg achter een stel van die magere koeien
aan. Die zelfde twijg gebruiken ze ook als ze
onderling wedstrijden houden wie het hoogste
kan springen Kleine kinderen vervullen vaak
ook al een rol in de tussenhandel. Op de markt
kopen ze kleine partijen aardappelen of zout.
en proberen die dan met enige winst te slijten.
Een keer heb ik een jongen gezien met een
zelfgebouwd fietsje, een fabelachtige con
structie. Alles van hout: het stuur, de wielen,
het frame. Er zijn trouwens razend knappe
knutselaars bij. sommige jongens maken zeer
fraaie hoeden van oude plastic zakken uit een
naburige theeplantage Ze brengen de hoed in
de juiste vorm door het plastic aan de rand mei
een gloeiend stokje wat te smelten.
Rwandese kinderen snoepen niet. want er is
geen snoep. Al en toe krijgen ze een zoele aard
appel om op te kauwen. En tegen de avond
tangen ze soms sprinkhanen, die. mits kro
kant geroosterd, heerlijk weghappen. Dat
vangen vereist overigens wel een grote han
digheid. want de Rwandese grondstoffen- en
materialenschaarste blijkt ook in het totaal
ontbreken van een nylon schepnetje.
Eenenveertig procent van alle kinderen gaat
naar de lagere school. Dat kost drie gulden per
jaar. Als de oudérs het niet kunnen betalen,
springt de gemeente bij. De kinderen die je in
zo'n schooltje op hun boomstammetjes ziet
zitten, zien er meestal nog wel goed uit- Maar
als je wat verder de heuvels in gaat, kom je veel
kinderen tegen die er slecht aan toe zijn. Gele
vlekken in het donkere kroeshaar dooi de on
dervoeding. Opgezette oedeembuiken. Ont
stoken ogen.
men we over
nieuwe, nog
dat elk ingeleverd opstel een
gebruikte ballpoint op-
Opstel
Op den duur werd ik er toch wel erg benieuwd
naar wat Rwandese kinderen nou zoal bezig
houdt. Ik ben toen op zoek gegaan naar een
groep scholieren die een opstel voor me wil
den maken. Het werden tenslotte de ongeveer
10-jarige leerlingen van een middelbare kost
school in de hoofdstad. Ze komen uit het hele
land: ze zijn door hun gemeente uitgekozen
om naar de school te mogen, l it het dikke pak
opstellen heb ik een serie kenmerkende pas
sages gekozen. Na enig onderhandelen kwa-
Omdat het werken met de houweel erg ver
moeiend is. zou mijn vader graag een land
bouwmachine willen hebben, en mijn moeder
graag een apparaat om maniok te malen, want
van het stampen wordt ze erg moe".
..Het is heel triest te zien hoe jongens en meis
jes van mijn leeftijd naar de stad trekken om
bandiet, of hoer te worden in plaats dat ze op
hun heuvel blijven en hun ouders helpen
..Bij ons zijn er elke zaterdag wel een of twee
bruiloften. Laatst trouwde mijn nichtje, en
toen hebben we de hele nacht gezongen en ge
danst. Er was voldoende bananenbier. Het
werd licht voor we er erg in hadden
Ik hoop dat in de toekomst elk huis een kraan
heeft.
..Het was zeven uur in de avond toen wij met
zijn allen naar het dansfeest gingen. De maan
gaf de bomen grote schaduwen, er hing een
zeldzaam mooie sfeer
,.De vrouwen hebben een moeilijk leven. Als
een mama van het veld komt heeft ze een kind
op de rug. een houweel op de schouder en een
bos takken op het hoofd. Ze is dan al doodmoe,
maai moet nog helemaal de heuvel af om water
te halen".
..Vorig jaar is bij ons een theeplantage geko
men. De mannen verdienen er 840 frank per
maand if 26). Dat is te weinig voor zulk zwaar
werk".
„Als een vader ziet dat hij teveel kinderen
heeft om in leven te houden, laat hij de jongens
op de koeien van een rijke man passen. Zfjn
dochters laat hij trouwen, want dan krijgt hjj
een bruidsschat
Als een moeder een dode baby heeftdelen wij
het leed en dat vind ik goed: het plezier en ook
het verdriet samen delen"
..Als je ziet hoe de mensen in dit kleine land
leven, zou het toch beter zijn als ze de geboor
ten gingen beperken".
Ik hoop dat u, nu u alle problemen hebt ge
hoord. ons ook bij de ontwikkeling van het
land kunt helpen".
Uitzoek
Ik las de opstellen in het vliegtuig, weer op
weg naar huis. Je herinnert je dat minister
Pronk van ontwikkelingssamenwerking op
zoek is naar de allerarmsten. In een land als
Rwanda heeft hij ze voor het uitzoeken. Ne
derland doet er nog niet zo bar veel. hoewel
daar nu verandering in schijnt te komen. De
meeste hulp gaat nog via missie en zending.
Maar wat Rwanda werkelijk nodig heeft is
kennelijk nog niet te leveren: meer eigen
grondstoffen, minder eigen mensen.
Je komt aan op Schïphul na een reis door 's
werelds armste land. Terug op vaderlandse
bodem is het eerste wat je hoort dat er pro
blemen zijn rond het wel dan niet per teevee
uitzenden van een voetbalwedstrijd. Ei
schijnt wat heibel te zijn rond reclameborder
in het stadion, of zo.
