Onder wij s vernieuwing
begint voor Jos Elstgeest
bij de mierenleeuw
NIEUWE RPCZ-MAN VOOR WERELDORIENTEREND ONDER WIJS
PZCX
VRIJDAG 24 DECEMBER 1976
kerst 1976
23
-EUROPA'
EGYPTE
~SENEGAl\/-
GAMBIR, T
GÜÜËEö^
BISSAU ^GUJK
sj|rbTuone)
TSJAAD;
NIGERIA,
Üiulische:
^EtCHEUOö:
^Oceaan:
■llltuilische-
5 TANZANIA i
EUI0WE5T
AFRIKA
..Alles bij elkaar zijn er niet
zoveel verschillen. Hier praten
ze Nederlands, ginds was het
Swahili. Onderwijskundig zijn
de problemen dezelfde. Alleen
de levensomstandigheden zijn
anders. Daar houdt het zo'n
beetje mee op." Ontspannen in
een stoel gezeten constateert
Jos Elstgeest (47), sinds 1 no
vember van dit jaar projectlei
der wereldoriënterend onder
wijs van het Regionaal Peda
gogisch Centrum Zeeland en
gedurende bijna twintig jaar
als onderwijsspecialist werk
zaam onder de zwarte bevol
king van Afrika, dat hij - on
danks de enorme afstand tus
sen Zeeland en Afrika - op be
kend terrein komt. Niet dat hij
Zeeland kent, verre van dat
zelfs, maar het werk. dat hem
hier wacht is hem gezien zijn
Afrikaanse ervaringen als het
ware op hetlijf geschreven. Wie
telt dan de afstand in kilome
ters?
Jos Elstgeest heeft het immense con ti
nent, waar hij twintig 'prachtige jaren'
heeft gehad en waar hij zijn vrouw
heeftleren kennen nietgeheel vrijwillig
de rug toegekeerd.
De Unesco, in wiens dienst hij
stond, had als gevolg van politieke
haarkloverij tussen 'de groten' in de
Verenigde Naties plotseling geen geld
meer beschikbaar voor het project,
waaraan Elstgeest zijn medewerking
gaf. Voor haar fondsen is de Unesco
volledig afhankelijk van de goedgeefs
heid van de leden-landen van de VN en
met name de Verenigde Staten Toen
er vorig jaar problemen ontstonden
over de VN-bijdragen i Amerika vond.
dat Rusland maar eens over de brug
moest komen» werd de kraan dicht
gedraaid voor het regionale onder
wijsproject Lesotho-Swaziland-
Botswana ondergebracht bij de uni
versiteit van Lesotho.
Voor Jos Elstgeest kwam medio van
dit jaar een einde aan zijn Afrikaans
werk", de Nederlandse onderwijsspe
cialist - met vrouw en kind woonach
tig in Roma, een dertigtal kilometers
buiten Masem, de hoofdstad van het
geheel door Zuidafrikaans grondge
bied omgeven dwergstaatje Lesotho -
kwam op straat te staan.
Min of meer op geluk kwam het gezin
deze zomer naar Nederland. Na een
maand of wat uit de ruif van de sociale
voorzieningen in Nederland te hebben
gegeten, heeft Jos Elstgeest sinds 1
november een vaste betrekking: als
projectleider w.o. bij het RPCZ. zij het
dat zijn benoeming voorlopig voor pén
jaar is In de eerste weken na zijn be
noeming heelt Elstgeest zich her en
der georiënteerd. Wat hij tot nu toe
heeft gezien, bevalt hem zeer. Het en
thousiasme. waannee hfi zijn werk is
begonnen, wil hij in de komende tijd
overbrengen op de Zeeuwse lagere i
scholen. Wereldoriënterend onderwijs,
zo weet Elstgeest uit eigen ervaring,
kan - mits goed aangepakt - een bij
drage leveren tot een plezieriger leven
van de kinderen op school nu, en hen
voor de toekomst een stuk zelfver
trouwen meegeven, dat in de veran
derende maatschappij van heden
nooit weg is.
In dit verband neemt hü het Engelse
woord 'sell'-reliance' in de mond, een
term, die in een land als Tanzania als
basis voor de ontwikkeling wordt ge
nomen. „Self-reliance is het best te
vertalen als zelfvertrouwen, ver
trouwen hebben in eigen kunnen.
Zoiets moet ontwikkeld worden. Het
wereldoriénterend onderwijs, waar
onder een combinatie van zaakvak
ken (aardrijkskunde, geschiedenis en
biologie) wordt verstaan, alsmede de
creatieve vakken tekenen, handenar
beid en vrije expressie (onder meer
toneel», levert daartoe een belang
rijke bijdrage.
Opleiding
Jos Elstgeest is in 1929 op een boer
derij in de Haarlemmermeer geboren.
Hij was de jongste van veertien kinde
ren. Het kindern,jke gezin verhuisde al
vrfj kort na de geboorte van de jongst e
spruit naar Bennebroek. waar vader
Elstgeest m de bollen ging. Hij had de
wind niet mee: de crisis in het begin
van de jaren dertig sloeg hard toe. zo
dat vader Elstgeest noodgedwongen
moest saneren. In 1941 werd de "12-
jarige Jos Elstgeest geplaatst op het
missieseminaire van de paters van de
Heilige Geest te Weert Zeven jaar
verbleef hij daar. een jaar langer dan
normaal, maar daaraan was dc oorlog
debet.
Vervolgens studeerde hij in Gemert
zes jaar filosofie en theologie. In 1954
werd Jos Elstgeest tot priester gewijd
Evangeliseren trok hem niet zo
zeer aan. Elstgeest wilde zich met
hart. en ziel wijden aan het
onderwijs. De congregatie waar
toe hij behoorde, had toevallig
een wat wij zouden noemen pedagogi
sche academie in Morogoro, aan de
voet van de Urugurubergen. tweehon
derd kilometer westelijk van Dar es
Salaam, de hoofdstad van de toenma
lige Bntse kolonie Tanganyika in Cen
traal Afrika aan de Indische Oceaan
Elstgeest voelde wel voor uitzending
naar dat onbekende, verre land. Maar
voor het zover was. diende hij een En
gelse» graad in onderwijsbevoegdheid
te halen. Hij trok erlwee jaar voor naar
Londen. In 1957 kwam hij dan eindelijk
in Morogoro. een voormalige missie
post van de paters van de Heilige
Geest nabii de oude slaven route Zijn
achtergrond: een priesteropleiding en
het teachers certificate for education,
gelijk te stellen met de Nederlandse
onderwijsakte plus hoofdakte. In de
voor hem vreemde Afrikaanse wereld
Op een van de 'onderwijs-workshops',
die op gezette tijden in het uitge
strekte Tanzania werden gehouden,
heeft. Elstgeest zijn vrouw ontmoet,
een onderwijzeres. In feite kende hij
haar al eerder - ze heeft zelfs les van
hem gehad tijdens haar opleiding -
maar het werd pas wat tussen die twee
tijdens een workshop in 1969. Het was
voor Jos Elstgeest het laatste stootje,
dat hij nodig had om het priesterkleed,
dat hem overigens alleen maar symbo
lisch kleedde, af te leggen. In 1970 trad
hij uit In datzelfde jaar volgde zijn
overplaatsing naar Mwanza, vlak bij
het Victoria Meer. en trad hij in het
huwelijk.
Na nog een jaar Dar es Salaam in
1972/1973, nam Elstgeest een baan aan
- in de onderwijssfeer uiteraard - bij
Unesco Hij werd tewerkgesteld in Le
sotho. bij een gezamenlijk project van
Lesotho. Botswana en Swaziland.
Samen met een zwarte vriend uit Le
sotho, die hij in 1966 in Dar es Salaam
had leren kennen - een zoöloog -
werkte hij aan een middenschoolpro
gramma. Hij noemt het. project een
soort wereldoriëntatie: het ging erom
de kinderen te leren leren. Op een ge
geven moment bleek er geen geld meer
te zijn voor het project. Elstgeest
kwam daardoor op de keien te staan.
Met vrouw en kind - het echtpaar heeft
inmiddels een bijna één j aar oude zoon
- volgde de overtocht naar Nederland.
Moeite waard
Bijna twintigjaar Afrika: JosElstgeest
•cijkt er met veel genoegen op terug.
\\s kind voelde hij zich al aangetrok-
<en tot dit immense continent. In de
onderwijssector kon lui werk doen. dat
rij omschrijft als 'de moeite waard.
Aant de nood is er hoog. Een dag hard
merken is er wel besteed Er moet zo
veel gedaan worden". De jaren in Tan-
',ania. het land waar zijn vrouw van
laan komt, brengen de beste herinne-
■ingen met zich mee. Het dorpje, of ei
genlijk is het een hele vallei met op
oepaalde afstanden huizen, waar zijn
/rouw is geboren en opgegroeid ligt
ïoog in de bergen van Vidunga. Per
:auto is de vallei niet te bereiken. De
laatste kilometers moetje te voet af-
1 eggen. De mensen leven er in vrijheid
en harmonie, zoals in vrijwel geheel
Tanzania het geval is met de honderd-
twintig verschillende stammen, die
tezamen de vijftien miljoen inwoners
vormen.
Minder plezierige herinneringen
heeft Jos Elstgeest aan zijn laatste Af
rikaanse jaren, die hij min of meer
temidden van de Zuidafrikanen
doorbracht. Hij kwalificeert de ras
sendiscriminatie als 'ongelooflijk'. De
sleer tussen blank en zwart is volgens
hem volstrekt vergiftigd. „Iedere
keer als ik er doorheen reed. kreeg ik
de kriebels. Een rot land. Een poli
tiestaat", voegt hij er wat fel aan toe.
Elstgeest zegt uit ondervinding te
spreken: vooral hij - wit van huid - en
zij - zwart van huid - ontmoetten
weinig sympathie in het land van Vor-
ster. Elstgeest: „Als we van Botswana
naar Lesotho moesten - een afstand
van 900 km, rijdend over niet al te be
ste wegen - kregen we twaalf uur de
tijd. Langer mochten we niet op Zuid
afrikaans grondgebied verblijven.
Op eén of andere manier slaagden we
er altijd weer in het te halen. En dat bij
een verplichte maximumsnelheid van
80 km per uur. Reed met harder, want
ze hadden je zó te pakken. De politie is
daar werkelijk overal. Je houdt het
gewoon niet voor mogelijk. Ik zou er
voor geen goud willen wonen."
li.jke beestje een dergelijk belang
wekkend onderwijs weten
schappelijk verhaal schreef? Elst
geest geelt het antwoord in zijn boek
je: „In heel Afrika is het diertje aan
wezig. het levert in geen enkel opzicht
gevaar op voor kinderen (niet giftig,
bijt nietl. het is gemakkelijk te hou
den en te voeden, en het is buitenge
woon interessant." Nederland kan, zo
vertelde mij een onderwijzer uit de
zesde klas van een lagere school, nog
heel wat leren van deze Afrikaanse
aanpak.
gedijde de jonge Nederlandse
priester-onderwijsman bovenmatig-
Land en voft: '.rokken hem aan.
Elstgeest geeft nu toe. dat in die pe
riode zijn eigenlijke vorming pas goed
is begonnën Hij raakte er zo geobse
deerd door de onderwijsproblemen en
de aanpak, die eraan werd gegeven,
dat zijn hele priester-zijn op cc-
vage achtergrond kwam te staan.
„Gepreekt heb ik vrijwel nooit", zegt
hij nu. „Mfin werk bracht metzich mee,
dat ik eigenüjk weinig met de kerk op
zich had te maken. Als ik dan nog eens
een enkele keer preekte had ik het ge
voel: wat ik nu preek geloof ik met en
wat ik geloof kan ik met preken. Door
mijn priester-zijn maakte ik hoe dan
ook deel uit van een bepaalde groep. In
1970 ben ik uitgetreden. Vroeger spra
ken ze van 'afvallen', tegenwoordig
van 'uittreden'. Ik moet zeggen, dat
het heel plezierig is gegaan. Geen
wanklank of zo."
Jos Elstgeest zegt noch van het ene.
noch van het andere spijt te hebben.
Hij licht toe: „Ik heb er geen spijt van.
dat ik ben uitgetreden. Eigenlijk ben
ik nooit priester geweest, althans niet
praktizerend. Ik heb er ook geen spijt
van. dat ik meer dan twaalf jaar op een
seminarie heb gezeten Het is een deel
van mijn leven geweest. En bepaald
niet oninteressant."
Verandering
Rond de tijd. dat Tanganyika zijn on-
afhankclkijkheid kreeg en drie
jaar later samen met Zanzibar de re
publiek Tanzania vormde (in 19641,
begonnen zich innerlijk de verander
ingen te voltrekken bij Elstgeest. Dat
kwam met name door dt' veranderin
gen binnen het onderwijsstelsel. Toen
hij in 1957 in Tanganyika arriveerde,
werd hij geconfronteerd met de resten
van een koloniaal onderwijssysteem.
Elstgeest analyseert „De Engelsen
regeerden met een handjevol mensen
een land. dat twintig keer zo groot is
als Nederland. Binnen het onderwijs
kregen de zwarten zeker kansen, maar
zij werden heel typisch opgeleid voor
beroepen in de middenklasse- ambte
naar. politieagent. verpleegster
Slechts een enkeling bracht het ver
der. Het zijn juist die autochtonen uit
de middenklasse geweest, die het de
Britten mogelijk maakten zich te
handhaven. Na 1964 kwam daar ver
andering Sn. Nvereieide president van
Tanzania) 'preekte' socialisme en
self-reliance als basis vooreen verdere
ontwikkeling. Daar kon ik mij geheel
m vinden. In de loop van mijn Afri
kaanse jaren ben ik socialistisch gaan
denken. Projecterend op de Neder
landse situatie van nu. zou ik zeggen,
dat ik weliswaar niet ben gaan denken
als een Den Uyl. maar toch sta ik poli
tiek dichter bij hem dan bij Van Agi
Overigens weigert Elstgeest wat hein
betreft te spreken van een bevrijding
ol'een losmaking. „Neen", zegt hij zeer
beslist, „in dit opzicht schieten \v oor
den tekort. Mijn werk heelt wel be
vrijdend gew erkt en ik denk liberaler
dan vroeger, maar rr. kerk is heel
reeel voor mij. Ik kijk er alleen anders
tegenaan. Objectiever zou ik haast
zeggen, Meer op een afstand ook. Ze
ker geen weggooierige houding."
Elstgeest beschrijft zich als een mee
levend lidmaat van zijn kerk. Van al
zijdigheid is geen sprake. Om een
voorbeeld te noemen: liet kerstfeest
zal hij niet ongemerkt voorbij laten
gaan. Daar hoort een stuk bezinning
bij. Elstgeest voelt liet gew oon zo aan
Onderwijs
Jos Elstgeest als onderwijzer in het Af
rikaanse Morogoro Hij kwam er op
een katholieke school, die in 1964 bij de
onafliankeliikheid staatsschool werd
Alle scholen werden gelijkgesteld
kleur. ras. religie, sekse, hel werd al
lemaal onder een grote noemer ge
bracht. Elstgeest legde zich in de be
ginjaren vooral toe op de science edu
cation'. Als begrip valt het moeilijk te
vertalen. Natuur-orientatie komt ei
vol gens Jos Elstgeest hel dichtst bij
Deze vorm van onderwijs gal hem de
mogelijkheid de starheid van het ko
loniale onderwijssysteem te doorbre
ken.
In zijn onderwijsbenadering neett
Elstgeest zich er met name op toege
legd de eigen verantwoordelijkheids
zin van zijn Afrikaanse studenten te
ontwikkelen. Veel. zegt hij. geleerd te
hebben op een 'workshop' in 1966 in
Dares Salaam, georganiseerd doorhet
Education Development Centre Mas-
sachuchetts 'USA' waarop de idee
van de African Primary Science Pro
gram gestalte kreeg De filosofie, die er
achter zat. was de kinderen te leren
zeil de problemen te stellen en die ver
volgens ook zelf op te lossen
Dat paste precies in het straatje van -
het door Elstgeest zeer bewonderde -
staatshoofd Nyerere, die socialisme en
zelfvertrouwen in zijn vaandel schreef
Het resultaat met de kinderen moet
worden bereikt door thema's te ma
ken Dc hele aanpak van het probleem
komt er eenvoudig op neer: vraag het
de., zelf maar (vul in elk willekeurig
zelfstandig naamwoord».
Elstgeest heett erzehs- m het Engels -
een dertig pagina's tellend boekje over
geschreven, dat via Amerika ook in
ons land terecht is gekomen. De in dit
boekje buitengewoon helder om
schreven aanpak is in Nederland over
genomen.
Leerzaam
Ask the ant lion'. luidt de titel van hel
boekje (Vraag het de mierenleeuw
zelf». Zonder nadere verklaring lijkt
het allemaal erg wetenschappelijk,
maar als het iets r.iet is. dan is het dat.
Vraag aan de mierenleeuw ide larve
van een ook in Nederland voorkomend
insekt. dat leeft in zeer droog zand en
zich voedt met daarin lopende insek-
ten, speciaal mieren» hoe hij leeft, be
weegt. eet. enz., enz. De bedoeling is.
dat de kinderen op school en thuis de
mierenleeuw observeren en bekijken
Gaandeweg wordt op alle vragen van
zelf antwoord gegeven. Vandaar de ti
tel; Vraag het de mierenleeuw zelf.
Een diertje, dat geen woord kan pra
ten. maar dat de goede observeerder
op den duur een heleboel kan vertel
len. Voor 'mierenleeuw' kun ie
duizend-en-één dingen invullen. „Dit
kleine beestje, vaak genegeerd,
slaagde er keer op keer in een klas met
kinderen gedurende vele dagen op een
plezierige wijze bezig t.e houden", zegt
Elstgeest in zijn boekje.
Waarom hij juist over dit onaanzien-
Een half jaar is Elstgeest nu alweer in
Nederland en bijna twee maanden
kan hij zich Zeeuw noemen. Te kort
nog is hij in zijn werk gedoken om er
al een afgerond oordeel over te geven.
Vast staat evenwel, dat bet Regionaal
Pedagogisch Centrum Zeeland voor
liet belangrijke 'vak' wereldoriënte
rend onderwijs een man heeft aange
trokken, die weet waarover hij het
heelt. Afrika is wat dat betreft een
goede leerschool geweest.
iVf. P. Dieleman
