OP HET BREUKVLAK
VAN TWEE EEUWEN
Slegers, Groen debuut
en Nieuwe Figuratie
Carlo Maria Giulini en Missa Solemnis
Romein's integrale geschiedschrijving
PZCX
KORT
Tijdschrift
Grafische
technieken
Do
Je historicus Jan Romein - hij
overleed op 16 juli 1962 - introdu
ceerde destijds in Nederland de term
'integrale geschiedschrijving': een
essay van zijn hand dat deze uit
drukking tot titel had, verscheen in
1958 in De Nieuwe Stem en werd later
tweemaal herdrukt, namelijk in de
bundels Eender en Anders (1946) en
Historische lijnen en patronen(1971).
In dit stuk gaf Romein omstandig
aan wat hij precies bedoelde met 'in
tegrale geschiedschrijving', namelijk
een geschiedschrijving die „emstzou
maken met de gedachte dat de psy
chologie. de filosofie, de sociologie en
de kunst - en zo zou ik nog een hele
tijd kunnen doorgaan -, dat de we
tenschap van de politiek, dat de eco
nomie. dat de religie, de levens-, de
maatschappij- en de mensbeschou
wing. dat de kennis van alle weten
schappen en van de literaturen, van
de verhoudingen, niet m de laatste
plaats, tussen groepen, sexen en ge
neraties. kortom van wat niet al. op
de een of andere wijze en te eniger tijd
in de historische beschrijving en uit
eraard dus ook in het historisch on
derzoek behoort te worden betrok
ken." Dat is een mondvol en Romein
voegde er dan ook droog aan toe:
„Gemakkelijker gezegd dan ge
daan." Met dat doen was hij niette
min op dat ogenblik druk bezig, al
thanshij zinspeelde er in het bewuste
essay op. Na zijn dood bleek waar
mee hij bezig was geweest, namelijk
met een poging tot integrale ge
schiedschrijving over de penode
rond de wisseling van de negentiende
en de twintigste eeuw. Het werk ver
scheen in 1967: twee dikke delen on
der de titel 'Op het breukvlak van
twee eeuwen, de westerse wereld
rond 1900'. Een indrukwekkend
boek. waarin de grote kennis en
vooral ook de eminente stilistische
gaven van Romein op briljante wijze
werden gedemonstreerd.
Ov
/verigens werd ook elders in deze
'geïntegreerde' sfeer gewerkt. Zo
schreven in de Verenigde Staten
J.Bronowski en Bmce Mazlish hun
sindsdien befaamd geworden werk
over 'The western intellectual tradi
tion'. in het voorwoord waarvan zij
een artikel uit 1958 citeerden van de
bekende Engelse auteur en weten
schapsman C. P. Snow. In die be
schouwing had Snow betoogd dat de
ontwikkeling van de wetenschappen
een plaats in de geschiedschrijving
diende te krijgen naast de politieke
en economische ontwikkelingen. De
stoommachine bijvoorbeeld heeft de
wereld minstens zo veranderd als
Napoleon of Adam Smith, maar he
laas erkennende meeste historici dit
feilslechtszelden, vond Snow. En hij
voegde er aan toe: „Erzijn weinig his
torici. die op deze manier geschiede
nis kunnen schrijven." Dat valt ech
ter wel mee Erzijn de afgelopen der
tig jaar indrukwekkende voorbeel
den van integrale geschiedschrijving
verschenen. In Frankrijk bijvoor
beeld. met name door de groep rond
het tijdschrift Annales. in welke
groèp vooral Ferdinand Braudel
naar voren kwam. Diens werk 'La
Méditerranëe et !e Monde Méditer-
ranéen a l'époque de Philippe ir uit
1949 is een subliem voorbeeld van
deze vorm van geschiedschrijving.
Braudel behandelt de meest uiteen
lopende onderwerpen onder één
noemer, zoals klimaat, de zee, de
kustvorm, het landschap, de pnjzen,
de handelsbetrekkingen, de oorlo
gen. de politieke ontwikkelingen, de
zeeroverij enz.
-L erug naar Jan Romein. Zijn
'Breukvlak' trok bij de verschijning
alle aandacht en kreeg een algemene
waardeqng. Er is thans reden om op
nieuw de aandacht op dit werk te
vestigen, omdat het thans ongewij
zigd is herdrukt, met dien verstande
dat het ditmaal werd geïllustreerd.
Een noodzakelijke aanvulling. Over
igens. tweeënzeventig illustraties op
ruim achthonderd pagina's tekst is
betrekkelijk weinig. De uitgever
meldtopdeflaptekstdathet-werk nu
evenals 'Erflaters van onze bescha
ving' en 'De lage landen bij dc zee'
„overvloedig imogen wij wel zeggen)
isgeïllustreerd." Wat ons betreft, mag
de uitgever dat echt wel zeggen,
maar het is wel nodig daarbij de
kanttekening te plaatsen dat deze
mededeling schromelijk overdreven
is. De 'Erflaters' - ongeveer even om
vangrijk als het 'Breukvlak' - telt
meer dan tweemaal zoveel afbeel
dingen (honderdachtennegentig) en
'De lage landen' - minder omvangrijk
heeft er honderddertig- Mogelijk
heeft deze zuinigheid te maken met
de omstandigheid dat de oorspron
kelijke typografische opzet van het
boek ongewijzigd moest blijven met
het oog op de reproductie-methode.
Die typografische vormgeving van
de eerste druk was typerend voor een
boek zonder illustraties: een heldere
ruime tekstopzet, waarbij niet met
foto's behoefde te worden gerekend.
Nu in de tweede druk de foto's er als
nog zijn bijgezet werd er vooreen sys
teem gekozen, waarbij foto plus on
derschrift samen één pagina vormen.
Bovendien weid voorde onderschrif
ten dezelfde letter genomen als die
van de oorspronkelijke tekst, het
geen soms een verwarrende indruk
maakt (pagina's 302 en 303 bijvoor
beeld: het lijkt alsof de tekst in het
onderschrift doorloopt). Het totale
resultaat van deze illustratieve in
breng is niet indrukwekkend: de af
beeldingen maken de indruk alsof zij
buiten het boek vallen. En dat nu
geeft een merkwaardig, ja zelfs iro
nisch accent aan deze herdruk. Deze
proeve van een integrale geschied
schrijving is namelijk niet verder ge
komen dat een poging: het gaat~m
feite om een verzameling van veertig
indrukwekkende essays, die welis
waar allerlei facetten van een
boeiende periode behandelen, maar
die toch geen samenhangend en slui
tend geheel vormen. Het is alsof de
toevoeging van de illustraties deze
karakteristiek eerder versterkt dan
vermindert. Desondanks een schit
terend en wijs boek. maar het komt
op de lezer niet 'geïntegreerd' over.
Vreemd eigenlijk' een oppervlakki
ger en joumalistieker werk als 'The
Proud Tower' van Barbara Tuchman
dezelfde periode behandelend - geeft
een totaler beeld van het tijdvak
rond de eeuwwisseling dan dit
'Breukvlak'Deze herdruk werd uit
gegeven door Querido in Amster
dam.
Henk Voerman in het Markiezenhof (Begen op zoom).
Tome Moerbeek in het Markiezenhof tBergen op Zoomt
Helga Bartsch bij 't Groentje iMiddelburg).
kunst
In galerie Troutzaerte te Westdorpe
begint vandaag de eindejaarsexpositie
die ditmaal geheel is samengesteld uit
recent werk van Jacques Slegers.
Slegers (1937) heeft - in en buiten zijn
werk - nooit erg moeilijk gedaan over
zijn gaan en staan in deze tijd, in deze
wereld. Vrijwblijvendheid en de grote
slag om de arm zijn hem vreemd en er is
een zeer duidelijke stellingname tegen
over honger, onrecht, geweld en onder
drukking.
De vrijheidsdrang in zijn werk is onmis
kenbaar, zo goed als het gevoel voor hef
kleine. Datzelfde komt men tegen over
dat andere terrein van zijn 'maatschap
pelijke omgang', dat van de actie anti-
honger, anti-terreur en - positiever
klinkend wellicht - dat van de vrijheid
voor iedereen.
Die vrijheidsgedachte heeft bij Slegers
iets omvattends, iets universeels. Ze
breekt door in kleur en compositie en
ontdoet zijn - m vierkante centimeters
gesproken - meestal kleine werken van
hun kaders, zodat ze groter worden en
verder leven.
Het nieuwste werk van Slegers. zoals
dat nu te zien is bij Troutzaerte ('Neder
lands aardigste en wonderlijkste gale
rie, zomaar midden in de polders', zoals
Paul Citroen me onlangs zei) is in zo
verre extra-verrassend dat het in één
collectie zowel een 'verkleinende verin
nerlijking' als een prachtig verbredend
landschapsbeeld oplevert: de kleine,
kernachtige serie rond het theater en
zijn figuren aan de ene, de heersende
landschappen aan de andere kant Jac
ques Slegers bij 'Troutzaerte'staat voor
een treffend en alleszins interessant be
gin.
(Tot 22 januari 1977, dagelijks behalve
op maandagen. Singel, Westdorpe).
alerte 't Groentje te Middelburg
debuteert met werken van twee Dortr
munder, in Nederland niet geheel onbe
kende kunstenaressen.
Helga Bartsch-Schafers is er vertegen
woordigd meteen reeks olieverven, bla
den in gemengde techniek en enkele et
sen. Het werk doet in het algemeen zeer
literair, beschrijvend aan en geeft aldus
in - en doorkijkjes in 's mensen bestaan,
de levenscyclus en vooral het onvermij
delijke ervan.
Helga Bartsch werkt - compositorisch
knap - op afstand. Ze neemt kleme fi
guurtjes waar op de achtergrond die ze
vervolgens in het groter gebeuren van
db voorgrond opneemt zodat een zekere
beweging meespeelt Waar die boven
dien nog versterkt wordt door het (soms
wonderlijke) kleurenspel, kan licht een
vonkje van haar verhaal overspringen.
De plastieken van Liesel Bellmann. in
dit geval klemplastieken en maquettes,
laten geen twijfels over de monumenta
liteit van haar oveng werk. zozeer is
juist dat element uitgangspunt. Jam
mer dat de hoofdmoot hier gevormd
wordt door op zich wel aardige, maar
toch stnkt decoratieve plastieken, als
deurheften. De maquettes en wat foto's
geven het beeld van een geheel andere,
voor mij wat aansprekender Bellmann,
dynamisch werkzaam in architectuur
en omgeving.
Geen onaardig debuut overigens voor 't
Groentje waar Jacqueline Mqzure, na
enige tijd meegewerkt te hebben aan
manifestaties van en voor anderen, de
exposities nu zlef in huis haalt.
(Tot Oudjaarsdag, de Kerstdagen uit
gesloten. Groenmarkt 5, trap op, cave
canev.ii.
Het Markiezenhof te Bergen op Zoom
tenslotte heeft de tentoonstelling
'Nieuwe Figuratie' in huis.
De expositie omvat werken van dertien
kunstenaars, een nogal bont en op veler
lei manier uiteenlopend gezelschap.
Waar ze die gezamenlijke noemer
'Nieuwe Figuratie' aan ontlenen is niet
geheel duidelijk, zo weinig duidelijk als
hier is wat bedoeld wordt mee nieuw en -
in sommige gevallen - figuratie.
Men moet met dat,doort termen, dat al
geldt voor een groep aanzienlijk beter
bekende dames en heren en hun werk.
wat voorzichtigjes omspringen als men
niet per se aan begripsverwarring wil
doen.
De tentoonstelling in het Markiezenhof
heeft met het wat krachtiger werk van
bovenbedoelde groep niets of zeer
weinig van doen: het is slapjes, ver
schrikkelijk belegen en behangen,
déja-vu op het nare af. Zo er al iets figu
ratiefs te beleven valt. dan toch zeker
niets nieuws.
Mij staat nog het dichtst bij het tegen
het constructivisme leunende werk van
Wim Roose en Fred Sötebeer.
De rest: Jan de Bruin. Chns de Bueger.
Frank Daalder. Paul Gorter. Hennette
van 't Hoog. Toine Moerbeek. Peer van
Meer. Annette Ong. Bert Osinga, Henk
Voerman en Ramon van de Werken.
Er is een mapje met. drukken te koop en
er is een kataloog. waarin de exposan
ten mededelingen doen overleven, wer
ken en gedrevenheden. Behalve het
naarstig zoeken naar essenties en 'col
lectieve beeldtaal' vindt! men daar ook
toppunten van hersenloze humor als
deze'gebruiksaanwijzing.
wilt u er bij de schilderijen van Van de
Werken
altijd goed op letten dat de muur waar
tegen u
ze hangt volkomen vlak is. liefst ge
stuukt door
een italiaanse stukadoor.
(schrootjes mag ook)'
Dat is dan déja enlendu en pijnlijk te
kenend voor de grauwe afgrijselijkheid
die het vroeger zo smaakvol verzorgde
hof van de markies herbergt.
Tot 1 januari, dagelijks van 14-17 uur).
Jacques Slegers ronder en bovenbij Troutzaerte. Westdorpe.
15
l~Je Italiaanse dirigent Carlo Maria Giulini legde tien jaar
geledenhet Requiem van Verdi voorde plaat vast' één van de
documenten uit het platentijdperk. Die fameuze vertolking
van toen dreigt Giulini vandaag-de-dag te achtervolgen. Wie
namelijk de hemelbestormende uitvoering van het Verdi-
rcquiem kent. kan men moeilijk onbevooroordeeld pakken
naar een recente uitgave van een ander, zéér moeilijk uit te
voeren koorwerk, dat onder muzikale leiding werd opgeno
men- Beethovens 'Missa Solemnis'.
Hetgaat-zowel bij hetRequiem van Verdi als bij Beethovens
mis - om twee pieken van klinkend geloof en men is bij voor
baat geneigd die hemelbestormende aanpak van toen bij
voorbaat ook 'in te vullen'. Dat gaat niet op: devotie, eerbied
en gevoeligheid winnen het in deze recente EMI-uitgave verre
van de granieten benadering van bijvoorbeeld Klemperer
(EMU of de breed geborstelde aanpak van Von Karajan
(DGG). Giulini's milde visie leidt tot een helder musiceren,
zowel van het London Philharmonic Orchestra als het New
Pnilharmonia Chorus. Heather Harper. Janet Baker. Robert
Tear en Hans Sotin zijn de solisten en zij vormen individueel
en als team een groep, waarop Giulini zich bij zijn benadering
van Beethoven zéér wel verlaten kan. Maar wie met het
Verdi-requiem in gedachten, déze Beethoven op de draaitafel
ondergaat de eerste 'luistersessie' waarschijnlijk met ge
mengde gevoelens: men kan een gedreven musiceren missen.
Van en voor de draaitafel
sommige gedeelten - onder meer in het Gloria, de slotfuga en
in het Credo en Et Vitam - klinken te weinig geprofileerd.
Daar staan weergaloze passages in de rustiger delen van de
mis tegenover: hetSanctus, hetBenedictus en het Agnes Dei.
De meditatie wint het veelal van de hemelbestorming - maar
juistdaardoorbiedtdeze EMI-uitgave een alternatieve versie
van allure. Doorzichtig opnamebeeld, solisten (te) duidelijk
op de voorgrond. iêmi 5LS 989. siereoi.
V ia
ia DGG een nieuwe opname van het Mozart-requiem.
Herbert von Karajan dirigeert de Berliner Philhannoniker
en de Wiener Singverein, - adequate - solisten zijn Anna
Tomowa-Sintow isopraan). Agnes Baltsa (alti. Wemer Krcnn
(tenor) en José van Dam (basi.
Men kan zonder overdrijving signaleren, dat de vertolking
van door Mozart niet voltooide werk is doortrokken van een
romantische gloed. Gepassioneerd is deze versie ook. maar
het is een passie, die men eerder in de concertzaal dan in de
kerk zou situeren. Wie Mozart in een minder romantisch op
getrokken uitvoering wil horen kan onder meer terecht bij
Colin Davis (Philips). Wel heeft Karajan het voordeel van een
zeer fraaie balans tussen orkest, koor en solisten aan zijn kant
en superieure opname. Zijn koor zingt echter minder homo
geen dan hef, John Alldischoir op de Davis-opname,
<DGG 2530 705, stereo).
C.
Dstichting 'Het Wereldtijdschrift' zal
onder redaktie van Woody van Amen,
Rotterdam. Peter van Beveren. Middel
burg, Jan Brand. Ellecom en Peter Bul
thuis. Rotterdam het internationale pe
riodiek 'Het Wereldtijdschrift' uitbren
gen. dat geheel door kunstenaars wordt
verzorgd Het karakter van 'Het Wereld
tijdschrift." wordt bepaald door de me
dewerkers. die met de mogelijkheid tot
gebruikmaking van tekening en
fotografie- vnj zijn te schrijven over
voetbal, landbouw, kunst, koken, puzz
le. auto's, t.v., intervieuw. reportages,
enz. Iedere bijdrage zal onvertaald wor
den weergegeven. „Het Wereldtijd
schrift' zal zich niet programmatisch
bezighouden met. het benadrukken van
enigerlei nchting of ontwikkeling in de
kunst. Het formaat van 'Het Wereldtijd
schrift' bedraagt 13 x 18 cm en de inhoud
zal ongeveer 200 pagina's per nummer
beslaan 'Het Wereldtijdschrift' zal in
een eerste serie van 3 nummers en in een
oplage van 500 exemplaren verschijnen,
waarbij nummer 1 in de eerste helft van
1977 uitkomt De toekomstige abonnees
krijgen bij het nemen van een abonne
ment op "Het Wereldtijdschrift' een vast
nummer toegewezen dat zij de gehele
serie zullen behouden. Het nummer
wordt bepaald door het binnenkomen
van het abonnementsgeld a hfl.100-.
Daarna wordt overgegaan tot verkoop
van 200 ongenummerde abonnementen
a hfl.120.-. dan wel verkoop van losse
nummers a hfl.45,-. De 250 genummerde
exemplaren worden voorzien van ten
minste 1 gesigneerd origineel van een
medewerkend kunstenaar. De slui
tingsdatum voor abonnementsaanvra-
gen is 31-1-1977 (postbus 318, Middel
burg).
Medewerkers aan 'liet wereldtijdschrift'
zijn onder anderen: Vito Acconci. John
Armleder, Gabor Attalai. John Baldes-
sari. Anna Banana: Maarten Beks.
Christian Boltanski; Ulises Carrion.
Luciano Casteüi, Achille Cavellini. Pie-
ter Engels. Derek Faulkner: Ken Fein-
gold. Ken Friedman. Jolian van Gelu-
we. Michael Gibbes, Jorge Clusberg,
Wim Gijzen, Per Kireby, Yutaka Matsu-
zana, Salco Tromp Meesters, Anette
Messager, Maurizio Nannucci, Claes
Oldenburg, David Parsons. Geza Per-
neezky, Pierre Restany, Harald Szee-
mann, Tajiri, Timm Ulnchs en. Herman
de Vries.
*i ederlandse grafici hebben werk ini
gestuurd voor de tentoonstelling 'Gra*
fische technieken 1", die tot en met 29
december te zien is in het Terneuzense
Museum.
De expositie behandelt, aan de hand
van ondermeer dia's, ander materiaal en
voltooide kunstwerken, de technieken
hoog- en diepdruk en maakt deel uit van
een op het onderwijs gericht program
ma.
Er zijn etsen en lino's te zien van onder
anderen D. Oeghoede. Sees Vlag, Wim
Worm. Kees Buurman, Chr. Paul Dam-
sté. E. Adsera Riba. Frans de Haas, Jan
Hofman, Harry Huijsman, Albert Mas
tenbroek. Rita Geerts en Zoltin Peeter.
In deze educatieve tentoonstellings
reeks - die uiteraard - ook toegankelijk
is voor andere belangstellenden - vol
gen nog: 'Grafische technieken 2' (vlak
en zeefdruk, van3 toten met 15 januarii,
'Een andere kijk op de natuur" (van 18
tot en met 29 januari i. 'Samenleving be
keken' (van 1 tot en met 19 maart),
'Kunst op ver kunst' (va?i 8 toten met 19
november) en 'Kunstzonderschijn' (van
29 november tot en met 10 december).
De exposities gaan uit van de Neder
landse Kunststichting in Amsterdam.
'Een andere kijk op de natuur', 'Samen
leving bekeken', Kunst zonder schijn'
en 'Kunst over kunst' vormen samen
het project 'Mooi alleen hoeft niet'.
Deze titel dekt twee identieke series
van elk vier collecties, samengesteld,
samengesteld in overleg met de Pro
vinciale Culruele Raden van Zeeland,
Zuid-Holland, Noord-Holland en Fries
land.
De presentatie is in 5 a 6 plaatsen per
provincie. Daarbij viel de keus op ge
meenten die tevens dienst doen als on
derwijscentrum.
Door het aanbrengen van een zekere
.samenhang in de collecties die worden
getoond kan de begeleidende informa
tie indringender zijn dan het geval is bij
Incidentele presentatie.
'Grafische technieken 1' en de andere
exposities in het Terneuzens Museum
zijn toegankelijk van dinsdag toten mei.
zaterdag van 14 tot 17 uur. Bezoek bui
ten de openingsuren is mogelijk na tele
fonische afspraak met het bureau cultu
rele zaken van het stadhuis.
