DE CORTES GAF
HET JA-WOORD
Berechting
van Menten
wettelijk
onmogelijk?
Toenadering Sovjets en Roemenen
I PZC/opinie en achtergrond
De zaak
Van Agt
GIRO 2914600 ?™"T'NG
tnv COMITE
HULPVERLENING
ZUID OOST-AZIË
Postbus IS27 Gmninqen
W( Door Nico Scheepmaker)
Wat een prachtige televisiedag! I
En al die arme mensen dan die over- I
dag moeten werken en het daardoor
niet konden zien? Kan de regering er
niet voor zorgen dat in de toekomst
bij soortgelijke gelegenheden ieder
een van staatsioege een video
apparaat krijgt uitgereikt? Ik heb
even een kleine rondvraagenquète
gehouden, maar iedereen was het er
over eens dat het kamerdebat-
Bemhard met straatlengtes werd
geklopt door het debat-Menten. Of
beter gezegd: het debat-Van Agt,
want het gênante was dus eigenlijk
dat iedereen heel omzichtig en met
verschuldigde eerbied en godsvrucht
over prins Bemhard sprak in de
Lockheed-affaire, maar dat niemand
een blad voor de mond wenste te ne
men in de zaak-Van Agt.
Ik had een beetje te doen met Van
Agt. Ten eerste zat hij daar zo in zijn
eentje, duidelijk bezig zijn memoires
te schrijven maar daarin voortdu
rend gestoord door mensen die 'me
neer de minister' zeiden zodat hij
even moest opkijken. En ten tweede
zat hij daar 'hulpeloos', wat door
Van Dale wordt omschreven als
'zonder hulp of steun, verlaten' Het
zou toch aardig zijn geweest als een
paar andere ministers hadden aan
geschoven achter de tafel, maar die i
waren blijkbaar allemaal naar koe
menie vertrokken.
Soms dacht ik even dat Van Agt I
gevlucht maar nog net op tijd gepakt
was om het kruisverhoor door de
tweede kamer te kunnen ondergaan
- die rol van 'plaatsbekleder' van
Menten werd hem als het ware opge
drongen. Maar ja, eigen schuld dikke
bult, hij had het er ook wel naar ge
maakt, en hij maakte het er met zijn
verklaring ook niet beter op: 'hulpe-
loos', de vicieuze cirkel met
paspoort-verhoor-bevel tot arresta
tie ivaarvoor mevrouw Koppeyne
van de VVD een open doekje van het
publiek kreeg, en zijn verhaal over
de Russische toestemming die er
niets toe deed, waren kluiven die h
zijn verslinders eigener beweging
had toegeworpen. Stel u voor dat
Menten niet gevlucht was, maar ge
woon gearresteerd, dan zouden we
deze tv-uitzending niet gezien hebben
en nog altijd denken dat de leden van
de tweede kamer geen behoorlijk
doortimmerd betoog kunnen afleve
ren! Ik troost me verder maar met de
gedachte dat Menten al 77 is, en nu
op zijn leeftijd nog in de sores zit en
weet dat zijn poging om als een
geacht man te sterven voorgoed en
eeuwig is mislukt.
Volgens mij zit hij ergens In Neder
land bij vrienden ondergedoken en I
heeft hij gisteren ook naar de televi-
sie zitten kijken, zich verbijtend om
dat hij op zoveel vragen zo n afdoend
antwoord zou kunnen geven.
Het verbaasde me wel dat nie
mand, inzake de paspoortkwestie,
erop wees dat lang geleden al eens
door mr. Hartsuiker, als ik mij niet
vergis, werd opgemerkt dat Menten
niets in de weg kon worden gelegd als
hij wilde vluchten. Dat leek toen al op
een invitatie te vertrekken. Het ge
kke is ook dat ik het gevoel heb veel
meer van de. zaak-Menten uf te weten
dan de minister, die op Schiphol zei
dat zijn eerste kennisname van de
zaak via een artikel in Vrij Neder
land was geweest. Dat is op zichzelf
al tekenend, want Vrij Nederland
herinnerde hoofdredacteur Rinus
Ferdinandusse zich) schreef voor het
eerst over Menten in augustus, toen
Igor Comelissen van vakantie was
teruggekeerd. Accent begon zijn pu-
blikaties echter al in de maanden
mei, juni.
Hoe is het te verklaren dat Van Agt
pas maanden na de eerste publika-
ties over een zo opzienbarende zaak
er voor het eerst vanvernam? Omdat
hij, getuige zijn activiteiten in de
zaak van de Drie van Breda, pas in
actie komt als oorlogsmisdadigers
gevangen zitten? Die verklaring lijkt
me te simpel. Ferdinandusse had een
nog simpeler verklaring. In het stuk
in Vrij Nederland werd de naam van
Van Agt genoemd (daar was in Ac
cent nog geen reden voor geweest
en vermoedelijk heeft hij het VN-
artikel om die reden in zijn pers-
mapje gevonden. Zo komt een minis
ter nog wel eens iets te weten...
ZATERDAG 20 NOVEMBER 1976
Ëen van de grootste deskundigen op het gebied van het strafprocesrecht,
de Amsterdamse hoogleraar prof. mr. C. F. Rueter, is van oordeel, dat het
wettelijk onmogelijk is om de van oorlogsmisdaden verdachte kunstver
zamelaar Menten in Nederland te berechten. Prof. Rueter is hoogleraar in
het strafrecht en het strafprocesrecht aan de Amsterdamse universiteit.
Hij noemt het zo goed als zeker, dat Menten in Nederland niet kan worden
berecht wegens oorlogsmisdrijven, die hij in Polen zou hebben begaan, „om
dat Nederland voor die delicten rechtsmacht mist". Om dezelfde reden zou
ook de uitlevering van Menten aan Nederland, zo hij al ergens in de wereld
mocht worden opgepakt, niet mogelijk zijn.
Prof. Rueter wijt dit aan het feit, dat alle delicten, die Nederlanders zonder
hun nationaliteit te verliezen in de tweede wereldoorlog konden plegen, in
tussen zijn verjaard. „Het enige delict waarvoor nog kan worden vervolgd", zo
betoogt hij, „brengt met zich dat de dader zijn Nederlanderschap heeft verlo
ren".
Gevraagd op welk delicthij daarbij doelt, zegthij: „Op het in vreemde krijgs
dienst, b.v. bij de ss, treden".
In dat geval mist volgens hem Nederland rechtsmacht, omdat dader, slacht
offer en plaats van het delict geen van alle enig verband met Nederland
hebben. Zo'n verband eist de wet in art. 4 van het besluit buitengewoon
strafrecht echter om te kunnen veroordelen, aldus de hoogleraar.
Om nadere uitleg gevraagd, laat prof. Rueter met enige tegenzin blijken,
dat hij het probleem met juristen heeft besproken. Hij is er ook lang niet
zeker van dat de Limburgse verdachte Loyen, die maandag voor de recht
bank van Roermond wegens oorlogsmisdrijven in het buitenland terecht
zal staan, tot in hoogste instantie (de hoge raad) zal worden gestraft.
Wel heeft Nederland in 1969 bepaald, dat oorlogsmisdrijven in dit land nim
mer zullen verjaren, maar volgens hem slaat dat alleen op oorlogsmisdrijven,
die de vijand heeft gepleegd. „Onze eigen oorlogsmisdrijven zijn wel ver
jaard", zo zegt hij.
Hij weet niet, of althans hij liet zich daar niet over uit. of Menten ooit zijn
Nederlanderschap heeft verloren. Na de bevrijding zijn talloze Nederlanders,
die bij de ss waren ingelijfd en aan het Oostfront hadden gevochten, door de
bijzondere gerechtshofen tot zware straffen veroordeeld, veelal zelfs de dood
straf al is die niet ten uitvoer gelegd. Zij hadden hun activiteiten ook in het
buitenland bedreven. „Maar zij stonden daar niet voor terecht", aldus prof.
Rueter. „Zij moesten alleen verantwoorden voor het in vreemde krijgsdienst
treden".
Herministerie van justitie kent de opvattingen van prof. Rueter en noemt
die 'volstrekt honorabel'. Maar het ministerie meent, dat er wel het een en
ander tegen in valt te brengen. Mevr. Toos Faber van de afdeling voorlich
ting deelde desgevraagd mede, dat over een juridisch vraagstuk als het
onderhavige dient te worden beslist, „in het kader van een concreet geval
ter zitting". Daarbij doelde zij op de rechtbankzitting van maandag in
Roermond, waar het probleem - voorzover zij kon verwachten - terstond
zou worden behandeld.
Meerderheid
Ingeval die niet door de senaat goedge
keurd worden, beslist de absolute
meerderheid van een gezamenlijke zit
ting van beide kamers; bij normale
wetten heeft de meerderheid van het
lagerhuis het laatste woord. De koning
moet alle grondwetshervormingen aan
een referendum voorleggen, en mag
naar eigen inzicht andere zaken on
derwerp aan een volksstemming.
Indien het parlement in andere zin heeft
gestemd dan het resultaat van het refe
rendum. worden beide kamers ontbon
den en komen er nieuwe verkiezingen;
de senaat wordt gekozen volgens een
meerderheidsstelsel per provincie. Het
lagerhuis wordt gekozen volgens een
evenredig stelsel, dat echter maatrege
len zal nemen om een buitensporig aan
tal partijfracties in de kamer tegen te
gaan (waarschijnlijk door middel van
een hoge kiesdrempel).
Dit laatste is de enige belangrijke toe
voeging aan haar tekst die de regering
heeft aanvaard. De Franco-getrouwen
eisten ook voor het lagerhuis een meer
derheidsstelsel omdat dit hen begun
stigt, iets wat voor de democratische
oppositie volkomen onaanvaardbaar
was. Correctiemaatregelen op een
evenredig stelsel kunnen daarentegen
wel gunstig zijn voor de oppositie, die
zelf niet al te gelukkig is met haar
uiterst-linkse splintergroepjes. Maar
dat hangt natuurlijk al lemaal af van de
onderhandelingen over de kieswet, die
premier Suarez nu na het 'parlements-
debat' met de democratische oppositie
zal gaan voeren.
(Van onze correspondent Robbert Bosscharti
In totaal 425 leden van het Spaanse schijnparlement
dat in 1942 werd opgericht hebben donderdagavond Franco tens
lotte een politieke begrafenis bezorgd. Nauwelijks 30 uren vóór
de eerste verjaardag van Franco's dood gaven zij het definitieve
jawoord voor de grondwetsherziening, die het bewind open
breekt voor echte democratische parlementsverkiezingen in het
begin van 1977.
Wat is er in Spanje veranderd, sinds de
'Caudillo van Spanje bij de gratie Gods'
in de vroege ochtenduren van 20 no
vember 1975 de laatste adem uitblies?
Hoe dichtbij - of hoe ver af - staat
Spanje nu nog van de Westeuropese
democratie (en dus van de NAVO en de
EEG)?
Om te beginnen gebeurde er in de eerste
zeven maanden weinig. Franco's laatste
premier. Arias Navarro, bleef aan en ai
stelde hij een nieuw kabinet samen uit
de meest liberale Franco-dienaars die
de koning kon vinden, zelf remde hy ie
dere wezenlyke democratisering af. Zo
zeer zelfs dat koning Juan Carlos wan
hopig dreigde de knoop door te hakken.
Het referendum dat volgende maand
plaatsvind, is nu bijna overbodig gewor
den en wordt by voorbaat reeds als ge
wonnen beschouwd.
Op 1 juli greep de koning tenslotte in en
werd Arias de laan uitgestuurd. De
democratisering kwam op gang met
een aanvankelijk teleurstellend kabi
net onder de bijna onbekende staat
spartijman Adolfo Suarez. Het vrien
delijkste dat men toen over hem hoorde
was: „Hij is net zo jong als de koning'!.
En dat bleek ook de oplossing van het
Farce
Arias weigerde de democratische op
positie een plaats onder de zon te gun
nen; de zogenaamde amnestie die hij
toestond gaf wel 5000 misdadigers,
maar slechts enkele politieke gevange-
nenhde vrijheid terug; zijn politie bleef
even hardhandig optreden als voor
heen, waarbij martelingen schering en
inslag waren; zijn voorstel tot grond
wetsherziening was een farce. Het
enige wat hij deed was het mandaat
van het Franco-parlement (dat de cau-
dillo al had verlengd) nogmaals uit te
breiden tot 30 juni 1977, omdat hij geen
'verkiezingen' volgens het oude sys
teem wilde organiseren.
Maar ook al deed zijn regering weinig of
niets om de democratisering te versnel
len, de volkswil was niet meer te hou
den. Her en der kwamen 'illegale' poli
tieke partijen en vakbonden openlijk
voor htm meningen uit. En omdat de
minister van voorlichting in het
kabinet-Arias een uitzondering op de
regel vormde, kon de pers daar bijna vrij
over berichten. Maar het bleef by een
tolerantie: de regering kon op elk ge
wenst ogenblik de open hand weer toe
knijpen, en deed dat ook meermaals.
Het Spaanse volk werd behandeld als
een politiek misdadiger die zich in voor
lopige vrijheid op borgsom bevond.
ner^l^ri^hehHerug^ijt^ioliti^jIeef
Militairen
Koning en leger vonden elkaar defini
tief op 23 september j.l. toen de liberale
generaal Gutierrez Mellado het daad
werkelijke opperbevel kreeg, als vice-
premier en defensieminister. Hij
spreekt - ten gunste van de democrati
sering -, en de verdere militairen zwij
gen: zowel de rechtse generaals die tot
dan toe aards-conservatieve meningen
op iedere straathoek ten beste gaven,
als de linkse kapiteins die een demo
cratische unie probeerden uit te bou
wen. Voor de democratisering is er ook
- nog-niet meer nodig dan een neutraal
leger. Gutierrez Mellabo was genoeg.
Terwijl de democratische oppositie
steebs meer inspanningen deed (maar
het ook steeds moeilijker kreeg) om een
gezamenlijk onderhandelingspro
gramma op te stellen voor de definitieve
touwtrekkerij met de regering, namen
koning en premier de Franco-
getrouwen op de keper. De politie werd
min of meer in toom gebracht; marte
lingen werden strafbare uitzonderingen
in plaats van ongestrafte regel, arresta
ties werden schaarser zolang de opposi
tie niet de straten optrok. En tenslotte
besloot men de grote gok te wagen: de
premier vroeg Franco's schijnparle
ment om politieke zelfmoord te ple
gen door vrjje verkiezingen toe te
staan.
De grondwetsherziening die de regering
voorlegde was geen model van demo
cratie, maar wel een sluis naar de demo
cratie. Wat zij inhoudt is het volgende:
democratische verkiezingen met alge
meen stemrecht voor het parlement dat
uit een senaat van 207 leden en een la
gerhuis van 350 leden bestaat; het la
gerhuis krijgt, evenals de regering, het
initiatief voor verdere grondwetsher
zieningen.
raadsel: bij Suarez praatte de koning
niet langer voor dovemansoren. En de
democratische oppositie evenmin: in
ijltempo belegde Adolfo Suarez in
huiskamers van wederzijdse vrienden
discrete bijeenkomsten met liberalen,
christen-democraten. sociaal
democraten en socialisten (enkele van
zijn ministers hadden nog discretere
contacten met communisten). Het wa
ren geen onderhandelingen, maar bij
eenkomsten om het terrein af te tasten,
zodat er later een aanvaardbare grond
wetsherziening kon worden opgesteld.
Om te beginnen kwam er een echte am
nestie. Nog altijd met beperkingen,
want de lange kringloop van onder
drukking en terreur had vooral in het
Baskenland de grens tussen politieke
actie en menselijk misdrijf uitgewist; er
waren nog te veel weduwen en wezen om
alle politieke veroordelingen ongedaan
te maken. Maar een amnestie was het.
De tolerantie voor de pers werd bijna
totaal. Zozeer ook, dat gewiekste por-
nocraten de markt vrij zagen en de
vrijheid gebruikten om de kiosken van
het land vol te hangen met blote tieten
en achterwerken. Na 40 jaar onthou
ding. ook op dat gebied, waren de frus
traties immers onmetelijk. Aan het
bloot op de voorpagina's werd tenslotte
perk gesteld - binnenin mag het wel -,
maar de politieke vrijheid bleef. Alleen
kritiek op koning en leger is nog taboe.
Zy zijn immers ook het enige houvast
totdat er verkiezingen gehouden zyn.
want Franco's staatsinstellingen lagen
even zielloos als zijn stoffelijk overschot,
en de oppositiepartijen konden het niet
met elkaar eens worden wie wat verte
genwoordigde. Logisch, na 40 jaar ver
geefse samenzweringen in kelders.
Na zijn inhoudelijk belangwekkende
Jjezoek aan Joegoslavië wordt Leonid
Srezjnev maandag in de Roemeense
hoofdstad Boekarest verwacht. Afge
zien van enkele informele bezoeken
halverwege de jaren zestig wordt dit
de eerste officiële reis van de Russi
sche leider naar het naburige Balkan-
land. Roemenië is weliswaar lidstaat
van Oostblok-organisaties als het
Warschau-pact en de Comecon, maar
het heeft zich al sinds lange tijd verzet
tegen de door Moskou gehuldigde op
vattingen een Sovjet-satilliet te zijn
die ideologisch wordt gestuurd van
uit het Kremlin. Boekarest onder
houdt bovendien hartelijke betrek
kingen met de door de Sovjet-Unie
vermaledijde Chinese Volksrepu
bliek^
Brezjnev zal de Roemenen mogelij
kerwijs, zoals tevoren de Joegoslaven,
trachten te overtuigen daar voor hen
in het geheel geen sprake is van een
Russische bedreiging. Het wordt zeker
geacht dat hij publiekelijk zyn steun
zal uitspreken aan de principes van
soevereiniteit, gelijkberechting en
metonemnging die de Roemenen zo
dierbaar zijn. Op de vastlegging van
een 'keuzevrijheid van verschillende
wegen naar het socialisme en kame
raadschappelijke internationalisti
sche: vrijwillige samenwerking", zoals
Brezjnev begin deze week aan Tito
toestond, lijkt de Roemeense leider
Nicolae Ceausescu niet te hoeven re
kenen. Daarvoor is het verschil in be
wegingsvrijheid ten opzichte van het
Kremlin tussen Joegoslavië en Roe
menië te groot.
EFïs de laatste maanden een aanzien
lijke toenadering geconstateerd tus
sen Boekarest en Moskou. Bepaalde
diplomaten in de Roemeense hoofd
stad zien deze ontwikkeling als een,
mogelijk logisch, gevolg van de vei
ligheidsconferentie van Helsinki en
de bijeenkomst van Europese com
munistische partijen, afgelopen zo
mer in Oost-Berlijn.
In andere gezaghebbende kringen
toonde men zich echter oprecht ver
rast. Gesproken werd van een 'politiek
raadsel', al durfde men in deze kringen
ttoch ook niet geloven'dat het zo na
drukkelijk onafhankelij denkende
Roemenië plotseling de belangrijkste
standpunten zou hebben opgegeven
die Ceausescu jarenlang bij verschil
lende gelegenheden zo gloedvol ver
dedigde. In Roemenië heeft lange tijd
de vrees bestaan in een kritieke situa
tie via een Russische interventie een
zelfde lot te moeten ondergaan als
Tsjechoslowakije en Hongarije. Hel
sinki lijkt de Roemenen echter het ge
voel te hebben gegeven, althans voor
lopig gewaarborgd te zijn tegen in
menging van buitenaf. OostrBerlijn
schonk de Roemeense communisten
daarnaast de voldoening dat hun par
tij Moskou niet meer als het ideolo
gisch communistische centrum be
hoefde te erkennen Brezjnev zal on
der deze omstandigheden wel worden
ontvangen als een gelijkwaardige
partner, niet echter als de almachtige
grote broer.
Verrassing
De Russische partijleider heeft Roe
menië lange tijd gemeden. De laatste
keer dat hij in Boekarest verbleef,
was in 1966 ter gelegenheid van een
topconferentie van het Warschau
pact. Ook Ceausescu negeerde veel
ontmoetingen van leiders uit het
Oostblok. Met hun voortdurend ha
meren op nationale soevereiniteit
verstoorden de Roemenen vaak ge
noeg de leiders van het socialistisch
bondgenootschap.
In augustus van dit jaar echter, vlak
na de communistische conferentie in
OostrBerlijn, bracht Nicolae Ceause
scu verrassende bezoeken aan enkele
Sovjetrepublieken en had hij op de
Krim een ontmoeting met Brezjnev
De reeks bezoeken werd geopend met
een verblijf m de republiek Moldavië,
het eens tot Roemenië behorende Be-
ssarabië. nadat Ceausescu tevoren
had verzekerd dat Boekarest geen en
kele gebiedsaanspraak koesterde.
Daarme was de onderdrempel-
gevoerde discussie over de kwestie
Bessarabië beëindigd
Begin oktober vond in Boekarest een
bijeenkomst plaats van hooggeplaat
ste legerofficieren. In zijn hoedanig
heid van opperbevelhebber van de
strijdkrachten zei Ceausecu daar dat
Roemenië zyn verplichtingen zal na
komen. vastgelegd in bilaterale en in
ternationale akkoorden, als er sprake
is van 'agressie gericht teven onze
vrienden'. Ceausescu bevestigde dat
Roemeense troepen hadden deelge
nomen aan 'militaire activitei van sa
menwerking en gezamenlijke oefe
ning' met andere legers van het
Warschau-pact, en dat deze gezamen
lijke inspanningen zouden worden
voortgezet Het Roemeense leger zou
tevens vriendschappelijke betrekkin
gen handhaven met de strijdkrachten
van 'alle socialistische landen'. De
opmerkingen van het Roemeense
staatshoofd werden met enig opzien
geregistreerd, met name in het licht
van de weigering van Boekarest oefe
ningen van het Warschau-pact op
Roemeens grondgebied toe te staan.
Van verschillende politieke kanten in
het westen werden ze minder gezien
als een loyaliteitsbetuiging aan het
Warschau-pact dan wel, over dit mili
taire pact heen, als een nieuw gebaar
van Ceausescu de spanning in zijn re
latie tot Moskou te verminderen.
Diplomatieke kringen in Boekarest
zijn de mening toegedaan dat de re
cente ontwikkelingen beslist niet
duiven op een spectaculaire koers
wijziging van Roemenië. Veleerachte
zij het waarschijnlijk dat er sprake is
van een ietwat gewijzigd tactisch
concept dat voornamelijk is ingege
ven door paragmatisme. Na het drie
daags officiële bezoek van Brezjnev
vindt in Boekarest een topconferentie
plaats van het Warschau-pact, de eer
ste sinds tien jaar. De verzekering van
Ceausescu aan de lidstaten van het
Warschau-pact dat Roemenië zijn
plichten zal nakomen als zij worden
aangevallen zou bedoeld zijn als ant
woord aan de critici binnen het
Sovjet-blok die binnenskamers Roe-
menië's betrouwbaarheid als bond
genoot ter discussie hebben gesteld.
Van groter gewicht voor een betere
verstandhouding met het Kremlin zou
een tweede pragmatische overweging
Roemenië heeft belang bij een grotere
economische overweging met de
Sovjet-Unie. Het land kampt met een
chromsch tekort aan deviezen en heeft
daarom de invoer vanuit het westen,
ten dele rigoureus, teruggeschroefd.
Verder is Roemenië in grote mate af
hankelijk van Russische grondstoffen,
zoals olie, kolen en ijzererts.
In Boekarest wordt niet uitgesloten
dat een van de moeilijkste onderwer
pen van de besprekingen tussen
Brezjnev en Ceausescu de volksre
publiek China zal zijn. Na de dood van
Mao Tse-Toeng, een van de grootste
vijanden van de communisten in het
Kremlin, werd de Roemeense bevol
king gemobiliseerd voor massale
rouwplechtigheden. Mocht de ver
houding tussen Moskou en Peking in
de toekomst niet verbeteren, dan zul
len de Roemenen vermoedelijk toch
vrienden van China blijven. Bij de
voorzichtige Russische toenader
ingspogingen tot Peking zou Roeme
nië zelfs een bepaalde taak kunnen
toevallen: Ceausescu ambieert de rol
van politiek bemiddelaar.