HANS LOYEN, DE
3 STERREN-BEUL
VAN BOBRUISK
Een heel gewone man die onopvallend leefde'
ZATERDAG 20 NOVEMBER 1976
fiet begrip oorlogsmisdadiger is plotseling opnieuw volop in de belangstel
ling komen te staan.
Deze week verdween de van oorlogsmisdaden in Polen verdachte Blaricumse
miljonair Pieter Menten een dag voordat hij gearresteerd zou worden met
onbekende bestemming Maandag begint in Maastricht een proces tegen een
andere Nederlander die van oorlogsmisdrijven in Oost-Europa wordt ver
dacht: Hans Loyen.
Uitgaande van deze twee gevallen wordt in dit artikel geprobeerd te beschrij
ven hoe mensen ertoe tkunnenkomen om oorlogsmisdrijven te plegen Wat
oorlogsmisdaden zijn. staat omschreven in het vermaarde Londense Verdrag
van 8 augustus 1945 en vormde de basis voor de latere berechting van oor
logsmisdadigers. Hierin wordt als oorlogsmisdaad beschouwd: moord op
krijgsgevangenen en burgers, mishandelingen of deportatie voor dwangar
beid of een ander doel. het doden van gijzelaars, plundering en moedwillige
vernielingen.
In Nederland werd na afloop van de tweede wereldoorlog een bijzondere, op
grond van in 1942 en 1943 in Londen genomen besluiten, rechtspleging inge
voerd, waarbij bijzondere gerechtshoven, tribunalen en een bijzondere raad
van cassatie werden ingevoerd. In totaal zijn in het kader van deze bijzondere
rechtspraak zo'n 66.000 vonnissen uitgevoerd.
Dat mensen In slaat zijn om medemensen veel leed aan te doen. is onder meer
gebleken bij een Amerikaans experiment 'Gewone' mensen mochten bij dat
experiment van de hiermee beroemd geworden onderzoeker Stanley Mii-
gram proefpersonen voor elke vraag die ze fout beantwoordden een steeds
sterkere elektrische schok geven. Ruim 50procent van de deelnemers aan dc
proef ging uiteindelijk zo ver dat ze anderen 'dodelijke schokken toedienden
als st raf voor een fout antwoord, ondanks alle pleidooien van hun slachtof
fers' om te stoppen. Het was voor de helft van de toedteners van de schokken
voldoende te welen dat de leider van het experiment alle verantwoordelijk
heid voor event uele gevolgen op zich nam en dat de proef'in hel belang van de-
wetenschap' ivas.
Overigens waren de elektrische schokken niet dodelijk, maar dat wisten de
deelnemers aan het experiment niet. zodat hun reactie wel degelijk een
graadmeter is.
(Door Nie vanhLoopik)
Als verdacht van oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de mense
lijkheid staat voor de bijzondere strafkamer van de rechtbank te
Roermond terecht de 58-jarige oud-SS'er Hans Lambertus Jo
hannes) Loyen uit Hom. Verwacht wordt dat het proces, dat
maandagmorgen om tien uur begint, een week zal duren.
De rechtbank, met als president mr. H. J. te Strake, telt drie rech
ters met daarbij twee rechters als bijzitters. Twee tolken in de
Hebreeuwse taal en één tolk Duits zullen de verklaringen van de
vier uit Israël opgeroepen getuigen en de ene die in Duitsland
woont in het Nederlands vertalen.
Mede door de affaire-Menten is de belangstelling voor dit proces
bijzonder groot. Hierbij is de beschuldiging van klassejustitie
geuit. Het zijn twee massamoordenaars, zegt men, waarvan de een,
defabrieksarbeiber, vlot kon worden gearresteerd en de ander, de
multimiljonair, tijdig de benen kon nemen.
Beide gevallen zijn echter niet iden
tiek. Loyen heeft bij zijn aanhouding
direct bekend. Hij had al dertig jaar
gedacht dat eens zou uitkomen welke
wandaden hij heeft bedreven. Menten
is in reeksen processen zijn onschuld
blijven volhouden. Hij schildert zich af
als het slachtoffer dat in Duitse han
den viel en dan ook nog zowel in Polen
als in Nederland enkele malen beroofd
werd van zijn zo duidelijk in overmaat
aanwezige kunstschatten.
Genoegen
Vooral in de berichtgeving van de
laatste tijd wordt Menten beschreven
als de man die niet alleen figuurlijk,
zoals uit zijn zakelijke verwikkelin
gen in Nederland blijkt, maar ook let
terlijk, zoals in Polen gebeurd is, over
lijken gaat. Bij Menten ging het ken
nelijk om het gewin. Bij Loyen is er
sprake van het vermoorden uit ge
noegen. Hij zou het werkkamp Bro-
buisk in Wit-Rusland 'met stempel
des doods hebben gegeven'. Loyen
was de ergste, zeggen de getuigen. Hij
vermoordde honderden van de 1461
Poolse joden die vanaf het voorjaar
1942 tot september 1943 uit Warschau
naar het oostelijk, bij een uitgestrekt
moerassengebied gelegen Brobuisk
zijn gedeporteerd.
Bij de liquidatie van het kamp in sep
tember 1943 waren nog 42 gevangenen
in leven: twintig hiervan overleden in
andere kampen. Van de getuigen leven
er nog enkele, voornamelijk in Israël.
De meeste slachtoffers vielen bij de
syutematische executies 'wie Oelsar-
dines', dat is het Duitse eufemisme
voor het ruimtebesparend doden van
stakkers die rij aan rij naast elkaar
moesten liggen.
Wie naar de mening van de bewakers
te zwak was om te werken, mocht in
het bos een massagraf graven (veelal
met de handen) van zes meter lang.
vier meter diep en drie meter breed.
Het geheel werd voorzien van uitge
spaarde trapjes in de kuilen waarlangs
dc joden, die daarbij de zwaksten
moesten dragen, naar beneden daal
den waai- zij rij aan rij met het gezicht
naar beneden moesten liggen.
Vlektyphus'
Geweersalvo's maakten dan een eind
aan zo'n laag mensen. Hierna werden
ze bedekt met een volgende laag per
sonen, die op de lijken moesten gaan
liggen. Elke forse stapel werd over
dekt met ongebluste kalk. maar dat
bijtende materiaal werkt eerst inten
sief als er vocht bij komt. Dat was in
de winter van 1942-1943 niet het ge
val, zodat de bergplaatsen met ver
moorde Polen maandenlang te zien
SCHLOMO WAKSMAN
zijn geweest. „Er was vlektyphus uit
gebroken" zei de SS, die de soldaten
van de Wehrmacht verbood in de
buurt van het kamp te komen.
Loyen schijnt, ook persoonlijk bijzon
der actief te zijn geweest bij tal van
martelingen. „Het was bij hem altijd
trappen en slaan", zegt de 50-jarige
Schlomo Waksman uit Haifa (Israël),
die het betreurt zijn getuigenis niet
onder ede in Nederland te hoeven ver
halen. Met zijn vriend en stadgenoot
Chaim Sperling (48) heeft hij de laatste
tien jaar in West-Duitsland tijdens
processen in de getuigenbank gezeten.
„We hebben daar met opzet de naam
van Loyen genoemd: die vroegere
kampbewakers ontkenden dan niet
dat Loyen één van de hunnen is ge
weest. Nederlandse rechercheurs heb
ben ons in Israël verhoord, maar we
zijn helaas niet opgeroepen".
Loyen beschikte als 'Blockfuhrer' over
leven en dood van de groep gevange
nen waarover hij het toezicht had. Hij
doodde zonder bevel, zo zeggen de ge
tuigen. Bij de executies had hij als ver
vanger van de commandant. SS-
Unterscharfuhrer Kickhoff, meerma
len de leiding. Dat veranderde toen
Kickhoff met commando aan Bothe
moest overdragen. Er is daarna niet
meer geëxecuteerd en zieke joden
werden tot hun verbazing in het SS-
lazeret zelfs genezen.
Details
Met doodschieten van mensen is het
eerste punt van de tenlastelegging. De
overige zes punten vermelden gruwe
lijke details van Loyen's moordzucht.
Zo heeft hij onder meer iemand van
het leven beroofd door met een bijl
het geslachtsdeel van het licmaam
van de gevangene te kappen.
Het slavenkamp Brobuisk was een
complex paardestallen. Bij de drink
bakken van de paaiden hebben de
SS'ers veelvuldig gemarteld. Grote
hoeveelheden water werd In de gevan
genen gegoten. Daarna dansten de
heersers op de buiken zodat het water
"ALS FONTEINEN UIT DE MONDEN
SPOOT. Hieraan heeft Loyen meege
daan. Hij smeet de joden in de bassins
en trapte ze netzo lang terug het water
in totdat ze verdronken
De bij de SS zo geliefde laars was voor
Loyen het middel om ermee op de ke
len van de Polen te gaan staan totdat
zij stikten. De geschoeide voet werd
ook gericht op de moonden van levend
begravenenLoyen schopte net zo lang
tegen de hoofden die net boven de
grond uitstaken totdat de dood intrad.
Ook heeft Loyen mensen opgehangen,
waarbij het niet ongebruikelijk was
dat de slachtoffers zelf de strik om de
eigen hals moesten leggen.
Ziek
Mr. M. J. Bruigom, officier van justi
tie. meent kennelijk dat zijn inspec
teurs van de rijksrecherche in binnen-
en buitenland voldoende bewijsma
teriaal verzameld hebben. Het aantal
opgeroepen getuigen is niet groot.
Wel is Motel Sraga Sissholz opgeroe
pen. die dichtbij Haifa woont. Het
lijkt erop of mij het meest lijdt onder
de zenuwspanningen van het kamp
syndroom. „Ik kan er niet over spre
ken zonder dagenlang ziek te wor
den". „Laat hem met rust", vragen
zijn vrouw en kinberen met klem.
Motel, die In het kamp als doodgraver
heeft mogen fungeren, beaamt dat het
regime onder leiding van Bothe ver
anderde. ..De zieken mochten naar het
lazeret". Hij heeft zelf een gunstige
verklaring over Loyen. ..Die haalde mij
en mijn vriend Zucker eens uit een
massagraf voordat de executies be
gonnen", zegt hij over Loyen. die hij
zich als "een van de jongste bewakers'
(ongeveer 25 jaar) herinnert. Dat staat
tegenover zijn gruwelijke ervaringen
met Loyen en zijn makkers: „Wat ik te
vertellen heb. staat in veel politiedos
siers opgetekend De herinnering aan
die tijd sloopt mijn gezondheid".
Roes
2Bijzonder is dat de verdachte de Ne
derlandse nationaliteit heeft, maar
eerst na 1945 naai- ons land kwam. Hij
werd in 1918 bij Krefeld in Duitsland
geboren. Toen Hitiers hysterie de
Duitse massa in geestdrift bracht,
moet Loyen ook in die roes zijn mee
gesleept. Het is niet duidelijk hoe hij in
het werkkamp kwam en of hij al eerder
gruwelen bedreef.
Hij was lid van de Waffen-SS. Dat. is de
naam voor de parate troepen van
Himmler vanaf het begin van de oor
log. ..'AUg soorten van gedeclasseerden
voelden zich thuis bij deze revolver- en
knuppelactiviteiten", schrijft de ex-
concentratiekampgevangene Eugen
Kogen in zijn handboek: De SS-staat,
het systeem van de Duitse concentra
tiekampen'.
Zelfs de niet zo zachtmoedige gene
raals van het Duitse leger schaamden
zich over het gedrag van Himmler's
"beroepssoldaten'. Na de veldslag in
Polen zond de weermacht aan Adolf
Hit-Ier een boek met documenten over
de gruwelen van de SS in het bezette
gebied. Het was gebruikelijk dat de
kampbewaking werd gevormd door
gestrafte of gehandicapte SS'ers. Mo
gelijk dat Loyen eerst aan de strijd
tegen 'met communistische gevaar',
zoals dat toen werd genoemd, heeft
deelgenomen en daarna op het zijs
poor van de kampbewaker is terecht
gekomen
Drie sterren
Kampcommandant Wilhelm Eickhoft
(54) is in maart 1976 door een speciale
rechtbank in Hamburg veroordeeld.
Hij kreeg slechts twaalf jaar gevan
genis „omdat hij als pas 21-jarige al de
verantwoordelijkheid van kamp
commandant heeft moeten dragen".
Twaalf oud-kampbewoners vertel
den tijdens dat proces dat Loyen zich
het meest weerzinwekkend had ge
dragen. Getuige A. B. R. Tugman. spe
ciaal overgekomen uit Amerika, ver
telde de Duitse rechters dat hij met
zijn ervaring in diverse concentratie
kampen een viersterrensysteem voor
de SS-heulen had gemaakt. De mild
ste gaf hi j één ster en de wreedste vier.
Loyen werd door hem als 'dric-
sterrenbeul' gekwalificeerd.
„Die anderen waren sadisten, maar
Loyen was een beest"zei toen de War-
schauer Wasserstein. Dat gedrag heeft
hij dertig jaar lang kunnen verzwijgen,
hoewel hij kennelijk niet rustig heeft
geleefd. De geallieerden zonden hem
na het einde van de tweede wereldoor
log naar Nederland omdat hij de Ne
derlandse nationaliteit had. Het bij
zonder tribunaal stelde mem in 1947
buiten vervolging omdat het er toen
op leek dat hij één van die vele duizen
den Oostfrontstrijders was waarvoor
Nederlanb relatief met hoogste per
centage SS'ers uit de bezette landen
leverde.
Opa
Hij is enkele malen getrouwd ge
weest. woonde in Amsterdam. Hey-
thuizen ea tenslotte in Hom in Lim
burg. Hij is grootvader. Van zijn vijf
kinderen woont er nog één thuis. Zijn
huidige vrouw, met wie hij vanaf 1967
samenleeft en met wie hij vier jaar
geleden trouwde, gelooft niet dat hij
misdrijven heeft gepleegd. Ze weet
dat hij in vreemde krijgsdienst is ge
weest, maar: „Hans is tot zoiets niet in
staat. Hij heeft een litteken van vijf
tig centimeter op de rug. Dat is het
enige wat hij van de oorlog heeft
overgehouden".
De kinderen in zijn dorp. waar hij te
ruggetrokken leefde, noemden hem
'Ome Hans'. Bij het bedrijf waar hij
werkte, was men bijzonder tevreden
over de harde en kundige werker. Hij
kende het hele bedrijf, leidde nieuw
personeel op. Wel kon hij ook grof en
ruw zijn. „Een rauwe bonk, echt 'ne
Pruus". zeggen zijn collega's.
„Eerst in Nederland heb ik mij gereali
seerd welke vreselijke dingen in dat
kamp gebeurd zijn. Ik heb er erg veel
over nagedacht al die jaren. Mijn ar
restatie kwam niet als een verrassing",
zegt Loyen. een verdachte die volgens
hoofdofficier mr. M. J. Bruigom 'wel
wil praten, duidelijk wil afrekenen met
zijn verleden'. Voor zijn verdediging'
zal Loyen worden bijgestaan door de
advocaten mr. H. Schouten uit Venlo
en mr M. C. van der Poel uit Roer
mond.
Menten
Prof. dr. Lou de Jong. directeur van
het rijksinstituut voor oorlogsdocu
mentatie meent dat de politie in de
zaak-Loyen goed is opgetreden. „Di
rect na het bekend worden van zijn
daden via het proces in Hamburg is
Loyen begin augustus op zijn werk
gearresteerd".
„Op dezelfde wijze had ook tegen Men
ten moeten worden opgetredenzegt
De Jong. ..Veel mensen vragen zich nu
af waarom in het geval van de fabriek
sarbeider wel en in het geval van de
schatrijke kunsthandelaar niet direct
tot arrestatie werd overgegaan.
(Door Roel Schut)
„Een heel gewone man die on
opvallend leefde". Zo schet
sen kennissen in zijn woon
plaats Horn Hans Loyen, die
maandag in Maastricht te
recht staat wegens het plegen
van oorlogsmisdrijven.
Getuigen uit de tijd - nu bijna
35 jaar geleden - dat Hans
Loyen als SS'er dienst deed in
het concentratiekamp Bo
bruisk geven een heel ander
beeld van hem. Volgens hen is
hij aansprakelijk voor het
martelen en doden van de -
merendeels joodse - kampbe
woners.
Is er een verklaging voor zo'n -
op het eerste gezicht tegen
strijdig - gedrag? Hoe komt
het dat iemand, die zich eerst
zo extreem-agressief uit, zich
naderhand bijna 30 jaar lang
'normaal'gedraagt?
Een stukje van de mogelijke verkla
ring ligt in de neiging van mensen om
psychische zekerheid te verwerven
door zoveel mogelijk op te gaan in de
groep waar ze deel van uitmaken, een
Waffen-SS
Zo'n groep was voor Loyen tijdens de
tweede wereldoorlog de Waffen-SS.
„Als je eenmaal in zo'n groep zit,
wordt het merendeel van je beslissin
gen door de groep voor jou gemaakt.
Maar hoe je in de eerste plaats in zo'n
groep terecht komt is wel degelijk je
eigen keuze, hoewel natuurlijk heel
vaak de consequenties van de keuze
niet worden overzien", aldus de Rot
terdamse hoogleraar sociale psycho
logie dr. R. Wentholt.
Een aantal vormende invloeden spe
len volgens hem een belangrijke rol bij
de keuze van iemand voor een groep
als de SS. „Jongens op de leeftijd van
zo'n 17 tot 20 jaar zijn geneigd idealis
tisch te zijn. Komt er een propagan
damachine op gang die van dat idea
lisme gebruik maakt, dan hangt het
onder meer af van de ideologie die je
van thuis hebt meegekregen of je erin
trapt of niet", aldus dr. Wentholt.
Zo zou bijvoorbeeld bij iemand uit een
milieu waar communisten als onmen
sen werden beschouwd het anti
communistische element in de Duitse
propaganda meer aanspreken dan bij
iemand die uit een omgeving kwam
waar dit niet speelde.
Avonturendrang, idealisme en al be
staande opvattingen of vooroordelen
waai- de propagandamachine bij aan
sluit helpen verklaren waarom zo'n
jongen mee gaat doen. maar verklaren
met de excessen waaraan hij zich
schuldig maakt.
Bij de verklaring van het gedrag van
kampbeulen speelt verder nog een be
langrijke factor mee: de macht die ze
over anderen kunnen uitoefenen. Ze
kunnen beslissen over leven en dood
van de gevangenen, waarbij er geen
grenzen aan hun macht gesteld zijn
zoals in een normale samenleving.
„Dan moet je het helemaal hebben
van je innerlijke beheersing", aldus
prof. Wentholt.
Aan de ene kant laat de groep waar hij
bij hoort hem weten dat hij tot het uit
erste kan gaan en wordt hem zelfs ver
teld dat wat hij doet goed werk is. Aan
de andere kant staan alleen overge
bleven gevoelens van algemene men
selijkheid en wat hij nog heeft aan
ethische overtuigingen dat bepaalde
dingen niet, nooit kunnen. Natuurlijk
laat de menselijke ellende waarmee hij
direct wordt geconfronteerd en waar
hij - dat weet hij - directe verantwoor
delijkheid voor deelt, hem niet onbe
roerd.
.Prof. Wentholt: ..Zo'n bewaker komt in
een conflictsituatie die de nodige
stress oproept. Een oplossing is dan
om de slachtoffers niet langer als me
demensen te beschouwen. Door hen
anders te definiëren raakt hij zijn con
flict kwijt. In die houding werden be
wakers in concentratiekampen nog
gesterkt door de Nazi-houding ten op
zichte van joden, die als 'Untermen-
schen' werden beschouwd, van wie je
je zo snel mogelijk moest ontdoen.
Soms gingen bewakers dan nog eens
extra hard trappen om zichzelf te be
wijzen dat de gevangenen 'ongedierte'
zijn.
Vlucht
Bij de verklaring van hoe iemand er
toe komt om oorlogsmisdaden te ple
gen zoals die in Duitsland en de be
zette gebieden voorkwamen, speelt
altijd mee dat men nog kon vluchten
in het systeem. Mensen hadden de
mogelijkheid om binnen het - onmen
selijke - systeem zich van hun eigen
verantwoordelijkheden te ontdoen.
Ze konden het zo interpreteren dat ze
gewoon hun taken binnen de organi
satie zo goed mogelijk vervulden,
zoals bijvoorbeeld iemand als Eich-
mann deed. Het daarbij later naar vo
ren gebracht principe was: bevel is
bevel. En dan was er altijd wel een
hoger geplaatst figuur waarop de
verantwoordelijkheid voor de mis
daden kon worden afgeschoven.
Prof. Wentholt: „Op deze manier kun
je eigen verantwoordelijkheid ophan
gen in het systeem waar je in zit. Dan
ben je je eigen directe beslissing voor
de directe keuze kwijt. Dit geldt vooral
voor de zogenaamde 'kleine' oorlogs
misdadigers, die overigens natuurlijk
toch wel heel veel gedaan kunnen
hebben".
Volgens prof. Wentholt zijn het eerder
de groepen en instituties geweest -
zoals bijvoorbeeld de SS - die patholo
gisch waren dan de mensen die er deel
van uitmaakten, hoewel er natuurlijk
ook andere typen oorlogsmisdadigers
zijn.
De meeste mensen zijn in eerste in
stantie al conformistisch. Er zijn ech
ter ook sterk geïndividualiseerde
mensend it wil zeggen mensen die zich
elke keer dat ze voor een keuze komen
te staan wel degelijk afvragen: Wat be
tekent dit voor mij, hoe zal ik mij op
stellen.
Bij dit soort individualistische oor
logsmisdadiger is er geen sprake van
dat hij zich aan zijn verantwoorde
lijkheid voor een keuze onttrekt. Hij
maakt wel degelijk heel uitgekiende
keuzen. Het bijzondere van zijn keu
zen is dat hij zich alleen laat leiden
door eigenbelang - hoe word ik er be
ter van - en door niets anders. Zo ie
mand kan in een onbeperkte macht
spositie, niet geremd door bindende
regels van buitenaf opgelegd, leven
sgevaarlijk worden, ook al omdat hij
het heel slim zal kunneu speien.
Kun je nu omdat gebleken is dat oor
logsmisdadigers vaak heel 'gewone'
mensen zjjn, concluderen dat iedereen
die in een zelfde omstandigheid wordt
geplaatst dezelfde misdaden zal be
gaan? Prof. Wentholt: „Nee. sommige
mensen geven niet toe als ze onder
druk worden gezet."
