Illegaliteit voerde in laatste
fase oorlog strijd om de macht
ZEELAND EERSTE PROVINCIE
SPITTEN VOOR DE MOFFEN'
In Zeeland minder
illegale werkers
r- 1
A 'mvkr M
m tiaT - wzfmÊÊSSÊR.
GEEN TRADITIE VAN ACTIEVE WEERBAARHEID
Veel bezwaren
van 'goede'
burgemeesters
WOENSDAG 27 OKTOBER 1976
Van onze speciale verslaggever
DEN HAAG - „De zestien maanden die verliepen tussen de grote
stakingen in april-mei 1943 en „dolle dinsdag", 5 september 1944,
zijn te beschouwen als de periode waarin de illegaliteit in bezet
Nederland misschien dan wel niet tot haar breedste, maar wel tot
haar zuiverste ontplooiing is gekomen". Dr. L. de Jong, rijkskro-
nikeur van de Tweede Wereldoorlog, constateert dat dit het werk
was van naar schatting vijfentwintigduizend actieve mannen en
vrouwen, van wie er tienduizend door de Duitsers zijn gegrepen
en zesduizend het leven hebben verloren voor vuurpelotons of in
concentratiekampen.
Bijna vijfhonderd pagina's wijdl hij in
het zevende deel van zijn geschiedenis
van de Tweede Wereldoorlog aan het fe
nomeen van het verzet en de illegaliteit.
Nederland was voor de oorlog een land
zonder noemenswaardige traditie op
het gebied van lijdzame of actieve weer
baarheid, van min of meer georgani
seerd verzet tegen de overheid was
nauwelijks sprake geweest. Die traditie
moest worden opgebouwd uit het niets
en het zou lang duren voordat landelijk
gezien op redelijke schaal georgani
seerd verzet geboden kon worden tegen
de bedoelingen van de bezetter
Onwilligheid
De geringste vorm van verzet is de on
willigheid" van de bevolking als geheel
bereid was iets te ondernemen tegen de
bezetter. Die kleine groep vond steun in
een groter aantal dat voornamelijk wel
iets wilde nalaten dal door de Duitser
geboden werd.
Geen maquis
geweest, zich te laten winnen door de
nationaal-socialistische doctrine
waardoor Nederland automatisch had
kunnen opgaan in hel. Groot-Duitse
Rijk. Daar voelde die bevolking niets
voor. de NSB van Musseri bleef een te
verwaarlozen minderheidspartij en
kreeg geen enkele greep op de samenle
ving Hoewel velen, vooral in het begin
van de oorlog, in een overwinning van de
oppermachtige Duitsers geloofden, was
men via de Nederlandse Unie wel tot een
zekere vorm van samenwerking met de
Duitsers bereid. Later kwam men daar
van terug, ons land was niet bereid om
nationaal-socialistisch te worden.
Vanuit die
kwam echter s
kleine groep n,
ilgehele onwilligheid
echts een betrekkelijk
ar voren die werkelijk
Hoewel hij de eigenlijke ontwikkeling
van het verzet., dat tot de grootste ont
plooiing kwam tijdens de hongerwintei
in Noord-Nederland, pas in een volgend
deel zal behandelen, loopt dr. De Jong er
thans reeds op vooruit, om aan te tonen
dat. hoewel laat. in die winter van 1944-
"45 bewezen werd dat ook in een hoog
ontwikkeld, gecompliceerd en dichtbe
volkt land vele vormen van verzet moge
lijk bleken Hier kon illegaal werk alleen
maar uitgevoerd worden op grondslag
van het maatschappelijk bestel - men
kon zich binnen die maatschappij ver
schuilen men kon zich er niet buiten
plaatsen. Daar ontbrak de ruimte voor.
Wie in de Tweede Wereldoorlog in Ne
derland guerrilla had willen voeren had
in de eerste plaats de ruimte nodig:
grote onherbergzame, moeilijk toegan
kelijke gebieden, waar partizanen zich
konden terugtrekken.
Een guerrilla zou in Nederland hoog
stens mogelijk zijn geweest in de aller
laatste fase van de oorlog, eerdei niet.
Nederland is geen land voor een Maquis
of voor Joegoslavische pai tizanen. Men
moest hier voornamelijk van binnen uit
de overheidsadministratie werken. Ge
wapend verzet op enige schaal was on
mogelijk. het werd wei toegepast- in vele
vormen van sabotage- de consequentie
et van was dat het Nederlandse verzet
niet de Wehrmaeht het Duitse leger,
tegenovei zich vond maar de geheime
politie, de Sicherheitspolizei en dat
maakte de zaak alleen maar riskanter
en moeilijker.
Slim apparaat
De Duitse .Sicherheitspolizei is slim en
doeltreffend gebleken. Niet alleen in
het Englandspiel waren de Duitsers in
staat jarenlang letterlijk te spelen met
de Britse geheime dienst en de agenten
die op Nederlands gebied werden gepa
rachuteerd. Ook in kringen van de ille
galiteit wist dit apparaat, dat zich van
vele verraders bediende, door te drin
gen. Bijna alle verzetsorganisaties zijn
een of meerdere malen door verraad
opgerold en moesten opnieuw begin
nen. Naarmate de oorlog vorderde wa
ren er echter steeds meer die bereid
waren en capabel genoeg om dat werk
voort te zetten als de „voortrekkers"
waren gepakt.
Voel is er reeds over geschreven, dr. De
Jong val het allemaal samen, puttend
uit de grote stroom van verzetslitera-
Gedwongen inschakeling burgers bij
aanleg van de Atlantik-wall
VLISSINGE.N - In liet zevende deel
(tweede boeki van 'liet Koninkrijk
der Nederlanden in de tweede we
reldoorlog' schenkt di\. L. de Jong'
uitgebreide aandacht aan de ge
dwongen inschakeling van burgers
bij de aanleg van de zogenaamde
Atlanlik-vvall, het 'spitten voor de
mollen' zoals dat toen werd ge
noemd. Zeeland was de eerste pro
vincie waar zich grote problemen
voordeden. Die problemen betrof
fen vooral de centrale functie die de
gemeentebesturen in deze verorde-
ringsactie. zouden moeten uitoefe
nen, vandaar ook de naam
'Gcmeinde-Einsatz'.
Willekeurige burgers zouden gequi-
reerd moeten worden iii het kader
van vorderingsacties in grote delen
van heiland. Dr. De Jong „Wat aan
werkzaamheden verricht moest
worden, zou de Wehnnacht aange
ven; de Hauptabteilung Soziale Ver-
waltung'. organiserend centrum op
het gebied van de hele arbeidsinzet,
kreeg bij Christiansens stal'een apart
verbindingsbureau. Dat verbin
dingsbureau zou eerst trachten vol
doende arbeiders te vinden via de
GAB's (ook op de Nederlandse Hei
demaatschappij zou een beroep wor
den gedaan), maar leverde dat alles
niet voldoende op ital van GAB's
gingen met verdubbelde vinding
rijkheid tegenwerken), dan zouden
de burgemeesters aan de beurt ko
men. dal wil zeggen dat, zij burgers
zouden moeten vorderen om in of bij
de betrokken gemeente te gaan 'spit
ten voor de moffen', zoals men zei.
Die burgemeesters zouden daartoe
aanwijzingen ontvangen van Seyss-
Inquarts provinciale Beauttragten.
Gevorderd moesten dan worden cle
diensten van mannen tussen de 18 en
de 45 jaar, zulks voor een periode van
twee weken (in mei 1944 werd dat vier
weken en in juni werd de leeltijds-
grens 50 jaari - die mannen zouden
voor dal, werk betaling krijgen, met
veel evenwel, daar zij als onge
schoolde krachten werden be
schouwd (het grondtoon was ruim 2
kwartjes per uun, de gemeenten
zouden voor de uitbetalingen zor
gen". aldus dr. De Jong
Crisis
In Zeeland kwam lie( over deze
Gcmeinde-Einsatz in november l'J48
lot een crisis. De Jong: „In de loop
miber bad dc Beaul'lragtc
daar
n tal
?s let
op
dracht gegeve
werk cle diensten van burgers te
gemeesters hadden zich met de
commissaris van de provincie en
deze iiad zich met K rederiks
(secretaris-generaal binnenlandse
zaken, red.) in verbinding gesteld -
I'rederiks ging op 28 november sa
men met mr. Kan (Frederiks' hoofd
ambtenaar. red.) naar Zeeland en
voerde daar op de 23e en 24e bespre
kingen in Middelburgen Goes.
Bij de bespreking te Middelburg met
de burgemeesters van Walcheren
wees de commissaris van de provin
cie. mr. P. Dieleman ideze was in 1940
op grond van zijn pro-Duitse opval
lingen door de bezet,ter benoemd i. op
'de volkenrechtelijke bezwaren'. De
Duitsers benepen zich op "liet alge
meen belang', maar zo betoogde hij
volgens Kans verslag, „er ligt hier
geen enkel belang voor de bevol
king," Niettemin had Dieleman. om
de burgemeester ter wille te zijn. een
concept,-vorderingsbevel opgesteld
dat hij zo had geformuleerd. „dat de
aanwijzing niet door de burgemees
ter geschiedt." Die aanwijzing stond
dus blijkbaar op naam van een
Dui tse install tie, Het was slim ge
vonden. maar het bevredigde met.
„Door tal van burgemeesters werd",
aldus Kans verslag, „gewezen op de
moeilijkheden waarin zij aldus ko
men. Door hel bevel le geven dekken
zij dit meihun verantwoordelijkheid.
Bovendien moeten zij zeil selecteren
Zij drijven de eigen inwoners in cle
dood door hen aan te wijzen voor
werkzaamheden op gevaarlijke
plaatsen... Sommige burgemeesters
gaan er liever uit dan hieraan mede
werking te verlenen. Mr. Fredenks
weeso.m. op de moeilijkheid dat Op-
penheim. cle meest gezaghebbende
Engelse auteur, medewerking aan
'militaire voorbereiding' nietin strijd
met het volkenrecht acht. Persoon
lijk neigt hij tot de opvatting, dat in
dit geval cle grens overschreden
word l. Hij vreest, inmiddels dat hij cle
Duitse autoriteiten niet zo -ver kah
krijgen dat zij deze opdrachten te
rugnemen, Hij wil hiertoe echter
in elk geval eeen poging doen. Mede
wil hij trachten om deze drinkbeker
van de burgemeesters af te houden
en de gewestelijke arbeidsbureaus in
te schakelen. Dilheeflook tegenover
de bevolking een voordeel: geelt een
'goede' burgemeester het bevel door.
dan "meent cle bevolking dat de zaak
in orde is. Kan hij echter zeggen „ik
heb geweigerd", dan weet men dat er
een luchtje aan is en kan men zijn
handelingen daarop afstemmen."
Tot zover het verslag van mr. Kan
over het.gesprek in Middelburg.
Gevorderd
De eerste provincie waar de
Gemeinde-Einsatz tot uitvoering
kwam was opnieuw Zeeland. De
Jong; „Daar werden te Middelburg
op zondag 21 november 1943 ruim
honderd mannen opgeroepen om
twee weken lang voor de bezetter le
gaan graven: zij mosten een fiets en
een schop meebrengen. De lijst, van
gevorderden was op het Kjringhuis
van de NSB opgesteld, cle gemeente
secretaris (de burgemeester was
'font') protesteerde bij de commissa
ris van.de provincie, mr. Dieleman.
en dat protest zal er wel toe bijgedra
gen hebben dal secretaris-generaal
F rederiks op 23 en 24 november de
besprekingen voerde waarvan wij al
melding maakten.
Wij hebben geen denkbeeld van de
mate waarin de opgerocpenen te
Middelburg weigerden voor het
graafwerk op te komen - misschien
is het feil dal spoedig ook 'gesloten
groepen' opgeroepen werden, een
aanwijzing dat men via de indivi
duele aanzeggingen niet de aantal
len bijeen kreeg die men wenste. Al
op 25 november werden namelijk de
oudere leerlingen van de Ambachts
school als groep ged wongen, aan het
graafwerk deel te nemen. Begin 19-14
werden de directeuren en rectoren
van alle scholen voor voortgezet on
derwijs verplicht de namen van
hun mannelijke leerlingen boven cle
zeventien jaar en van hun manne
lijke leerkrachten tot vijgen-veertig
jaar op te geven. Dat werd door een
aantal directeuren en rectoren ge
weigerd (bij de instellingen voor
bijzonder onderwijs met steun van
de schoolbesturen) - gevolg was dat
die weigeraars persoon voor per
soon opgehaald werden en samen
met hun leerlingen en docenten aan
liet werk gezet; „Leraars en leerlin
gen staan naast elkaar te graven on
der toezicht van een paar mollen.
Zodra ze ecliler hun hielen lichten,
staat de arbeid stil!"
Het schijnt cial bij cle voortzetting'
van 'spitten' in Zeeland in cle eerste
drie maanden van '44 niet. zo heel veel
mensen opgeroepen werden, maar in
april ontstond een nieuwe situatie
toen de Beaullragte opdracht gaf,
met grote snelheid 'Rommel-
asperges' te plaatsen. Daartoe moes
ten niet alleen mannen opgeroepen
worden maar ook vrouwen, zulks
binnen nieuwe leeftijdsgrenzen, van
'en overblijfsel van de tankval op Walclter
de Alldnl.ik.-wa.lL.
vijftien Kot zestig jaar. Middelburg al
leen moest drieduizend" werkkrach
ten leveren. „De Zeeuwse burge
meesters". zo lekende een inwoner
van Middelburg op 1 mei in zijn dag
boek aan. „roepen op, cle ambtena
ren der secretarieën schrijven de
briefjes en cle brandweerlui moeten
ze rondbrengen. Denk echter niet dal
alles nu maar van een leien dakje
gaat. Velen komen niet op. negeren
straal cle hele oproep en wagen heter
op. weg le blijven. Anderen komen
met briefjes van doktoren dat ze door
deze ol'gene kwaal, dit ol'dal gebrek
ongeschikt zijn In Vlissingen moes
ten er de eerste maandag (dat is ver
leden week!) vijfhonderd opkomen:
er waren er nog geen honderd. Toen
hebben de mollen met behulp van cle,
Landwacht op straat razzia's gehou
den en werd iedereen clie in cle ter
men viel, gedwongen te gaan wer
ken."
Later in mei werden 111 Middelburg
ca. driehonderd personen voor liet
graafwerk opgeroepen, „niet meer
dan 10r/< verscheen. „Het complete
politiepersoneel, een groot aantal
marechaussees en ettelijke Land-
wachtcrs" werden ingezet om de
weigeraars op te halen, velen van
die weigeraars wist men toen te
vinden.
Minder verzet
Elders in. Zeeland was er. naar net
schijnt, veel minder verzet, waarbij
plaatselijk de 'lijdelijke' stromingen
binnen de Gereformeerde Bond en de
Christelijk Gereformeerde Kerk en
de overwegen! passieveliouding van
voorgangers en leden der Gerefor
meerde Gemeenten een rol gesjjeeid
kunnen hebben, In het di'strict-
Terneuzen van hel GAB zou slechts
één persoon in zijn weigering volhard
hebben, zeggend: „Ik werk slechts
voor God en de koningin", en in Goes
zou bij een steekproef gebleken zijn
dat 98'! van cle opgeroepenen uit
eindelijk verschenen was. Door cle
meesten van die Zeeuwse opgeroe
penen werd overigens stevig ïijngé-
t, rokken.
De waarnemend burgemeester van
Rilland, levens leider van cle Land
stand in Zeeland, bood op een gege
ven moment, aan, met eigen krach
ten 'Rommel-asperges' te plaatsen,
en toen dal aanbod door de YVelir-
machl aanvaard was, bleek, aldus
later Musserls gemachtigde in Zee
land. „dat in een dag evenveel bo
men konden worden 'geplant' als
voorheen in een week." Met dal al
slaagde de Wehrmaeht er in, vol
doende 'Rommel-asperges' ge
plaatst te krijgen; het werden er, ge
lijk al vermeld, in Zeeland meer dan
een miljoen.
Dat resultaat is bereikt ondanks het.
verzet dat door sommigen geboden
is. Wij nemen aan dal van diegenen
die in eerste instantie weigerden op
te komen (men denke aan de cijfers
met betrekking tot Vlissingen en
Middelburg'), velen toch aan hel werk
gingen, ook als zij nielcloorde politie,
de marechaussee ol' de Landwacht'
opgehaald werden Er waren er
evenwel ook die bleven weigeren:
doken zij niet ouder, clan werden zij
gearresteerd en vooreen periode van
'vier. later zes weken opgesloten in
een strafkamp bij Oost-Souburg op
Walcheren Daar zaten eind mei meer
clan veertig- 'strafgevallen', meest
Zeeuwen. Zij waren allen kaalgeknipt,
moesten overdag onder strikt toe
zicht werken, kregen naast hun werk
nog' urenlange stral'oeleningen te
doen en' ontvingen naast de mid
dagmaaltijd waar de Centrale Keu-
kén le Middelburg voor zorgde, in
het kamp nauwelijks iets te eten. Het
spreekt vanzelf dat van het bestaan
van dit strafkamp een intimiderende
werking uitging.
(Hel kamp te Oost-Souburg is om
streeks 10 juni '44 opgeheven, cle
kampbewoners werden toen via en
kele tussenstations naar Bergen op
Zoom gebracht waar men hen vrij-
Wai het werk beirell dat in Zeeland
ui het kader van c(e Gemeincte-
Einsatz uitgevoerd moest worden:
uitgesproken zwaar was alleen de ar
beid bij de stranden. In Zc-euwsch-
Vlaancleren en op Walcheren
(Schouwen stond goeddeels onder
walen moesten bij eb palen in cle
zeebodem gedreven worden. De
mannen stonden cl aar dan toiaande
kniecn in hel zeewater om in gaten
die met brandspuiten in hel zand ge
spoten werden, palen te plaatsen
waartussen later lijnen gespannen
werclen waaraan explosieven kwa
men te bungelen Pér etmaal moes
ten zij tien tot twaalf uur werken,
maar doordat bij hoog water natuur
lijk niet gewerkt kon worden, ge
beurde hel wel dat men tot bij mid
dernacht in touw was - dan pas kon
men naar huis fietsen.
(Bij deze Gein ei mie-Iii ii sa tz nu, bad
zich bij de Zeeuwse burgemeesters,
d.w.z. bij de 'goeden' öiicler hen, ver»
irgeda:
i de
beperkt karakter
had, had een aantal hunner bij I're
deriks een verzoek om ontslag inge
diend. (le Beauftragte had toen op
dracht gegeven, zes burgemeesters
te arresteren en de 'SD' bad er vijf in
handen gekregen. Heeft dat feit an
deren weerhouden, hun ambt neer te
leggen? Dat moeien wij wel aanne-
n. Ei-
val, v
nzovei
bekend, tijdens de meer uitgebreide
Einsatz (het plaatsen van d
Hommel-asperges') slechts één bu
gemeester die medewerking we
gerde: hij dook onder." fol zover L
Jong.
tuur die na de oorlog is vei schenen: cle
Persoons Bewijzen Centrale, die ondei
leiding van Gerrit v d. Veen honderd
duizend valse persoonsbewijzen
verzorgde: de Falsificatie Centrale die
alle documenten en stempels van de
Duitsers wist na te maken, de Lande
lijke Organisatie voor hulp aan Onder
duikers. die op den duur 250 000 mensen
aan distributiebescheiden en met hulp
van hel Nationaal Steun Fonds aan geld
hielp: de Landelijke Knokploegen die
distributiekantoren overvielen om aan
bonkaarten te komen, de vele illegale
bladen: de actieve verzetsgroepen die
daadwerkelijk sabotage pleegden en
verraders liquideerde
Nu. 33 jaar later, haalt Lou de Jong die
voornamelijk door moed tegenover ver
raad gekenmerkte periode weer terug in
een boeiend relaas.
Om cle macht
Naarmate het in het voorjaar van 1944
duidelijker werd dat Duitsland de oor
log zou gaan verliezen, kwam in de ille
galiteit de altijd al latent aanwezige
strijd om cle macht na de bevrijding
sterk naar voren. Een strijd die gestre
den werd tussen de ondergrondse aan
hangers van her, vooroorlogse esta
blishment.. gebundeld in de Orde
Dienst, en degenen die na de oorlog een
vernieuwing wilden, de leiders van de
illegale bladen Het Parool en Vrij Neder
land. cle actieve illegalen uit cle Raad
.van Verzet en cle tot conservatisme ge
neigde regering in Londen.
De Orde Dienst, de grootste onder
grondse militaire organisatie in ons
land. onder leiding van jhr. Six. meende
de enige officiële representant van de
Nederlandse Strijdkrachten te zijn en
als zodanig in een gezagsvacuüm de
macht le moeten overnemen om rust en
orde te handhaven, maar vooral om er
voor te waken dat de communisten en
andere links radicalen, die het sterkst in
het verzet georganiseerd waren, de
touwtjes in handen zouden
Daartegen verzetten zich hevig de lei
ders van dc bladen Vrij Nederland en
Hel Parool. Van Randwijk en Van Heu-
ven Goedhart. Zij noemden de pogin
gen van de OD een aanzet tot hel slich
ten van een nieuwe militaire dictatuur.
Vanuit Engeland werd Iaat gereageerd
met de mededeling dal er een Militair
Gczag zou komen, onder leiding van de
koningin, dat nieuwe verkiezingen zou
voorbereiden. De regering in Londen
wilde zo spoedig mogelijk de uitvoe
rende macht in Nederland weer in han
den krijgen.
.Spionage
De verschillende gioepen die in deze
discussie hun gezichtspunten aan de re
gering in Londen wilden doorgeven, wa
ren daartoe aangewezen op de zoge
naamde Zwitserse weg. Deze weg kon op
twee manieren worden gebruikt, een in
gewikkelde door koeriers en een onze
kere via de post - alleen wetenschappe
lijke uitgaven konden naar Bern worden
verzonden, in de band waarvan micro
films konden worden verstopt. Aan de
Zwitserse kant van die weg zorgde de
kerkelijke leider. Visser 't Hooft voor
doorzending naar Londen.
Over die Zwitserse weg heeft zich het
grootste conflict afgespeeld dat de ille
galiteit tijdens de oorlog te verwerken
heeft- gehad. Niet alles kon zomaar over
die weg worden verzonden, het aanbod
moest geselecteerd worden en daarvoor
was een Politieke Commissie ingesteld,
waarin cle illegale pers een belangrijke
stem had. De Orde Dienst- had die weg
echter opengelegd en meende als offi
cieel vertegenwoordiger van de strijd
krachten en dus ook van de geheime
dienst, het recht te hebben om te contro
leren wat langs die weg werd vei zonden.
Toen dat recht niet erkend werd. nam
jlir. Six zelf bet initiatief: de fotograaf
die de microfilms vervaardigde moest
hem een kopie daarvan afstaan. Nadat
dit aan liet licht kwam werd hij door
zijn tegenstanders van spionage be
schuldigd.
Parlementaire enquête
De Parlementaire Enquêtecommissie
heeft na de oorlog een harde uitspraak
gedaan overliet gedrag van jhr. Six. Zijn
handelwijze werd onjuist geacht. Zijn
controle van de Zwitserse Weg berustte
volgens deze commissie op geen enkele
bevoegdheid en viel op geen enkele
wijze te verdedigen. Dr. De Jong waagt
het deze uitspraak te betwijfelen.
Op grond van mededelingen van de Ne
derlandse minister van oorlog in het
Londénse kabinet en van geheime agen
ten die in dienst van Six opereerden,
mocht, hij aannemen dat de OD ook
door Londen als militaire organisatie in
dienst van de regering werd beschouwd
„Indien wij vermoeden dat. de regering
langs andere wegen niet juist of onvol
doende wordt voorgelicht is het ons vol
komen geoorloofd en is het zelfs onze
plicht, dit na te gaan".
De Jong verwijlde Politieke Commissie
van de Zwitserse Weg. met name Van
Randwijken Van Heuven Goedhart, dat
zij een monopoliepositie heeft proberen
in te nemen en het wilde doen voorko
men alsof zij het gehele ondergrondse
politieke leven in bezet gebied overzag.
Dat was niet het geval
Overigens constateert De Jong dat ook
het progressieve verzet duidelijke plan
nen had om. nog zonder voorkennis van
cle regering in Londen, een overgangs
regering te vormen, onder leiding van de
commissaris van de koningin in
Utrecht, mr. Louis Bosch Ridder van
Rosenthal. Visser 't Hooft heeft dat be
richt niet aan minister-president Ger-
brandy in Londen doorgegeven.
Volgens dr. De Jong is de enquêtecom
missie niet geheel vrij te pleiten van
een vooringenomen standpunt tegen
jhr. Six en voor de groep Vrij Neder
land en Het Parool. Wat zich rond de
spionage op de Zwitserse Weg heeft af
gespeeld is een politieke worsteling
geweest, die door de enquêtecommissie
niet voldoende is onderkend en waar
van de belangrijke aspecten haar vol
ledig zijn ontgaan.
Ais je geen groot
ONDER LANDELIJK GEMIDDELDE
DE SCHELDE
TRAINEERDE
LEVERING
DUITSERS
In het tweede boek van deel 7 haalt eli
de Jong een studie aan van drs. L. Ea
rners- over de geografische spreiding
van de illegale werkers in Nederland.
De dossiers van ruim 800.000 illegale
werkers zijn in de cijfers verwerkt.
Daaruit komt naar voren dat 1.39 pel
van deze (iOO.OOO illegalen in Zeeland
actief was. terwijl in Zeeland 2,84 pet
van de totale bevolking woonachtig'
was.
De Jong tekent bij de cijfers aan clat
men een duidelijke 'oververtegenwoor
diging' van Drente en Groningen kan
constateren en een duidelijke onder
vertegenwoordiging' van Limburg en
van vooral Noord-Brabant en Zeeland.
„Wat Limburg- en Noord-Brabant aan
gaat. dient men overigens te bedenken
dat de in illegaliteit omgekomen geeste
lijken niet in het materiaal van Lamers
voorkomen en dat Noord-Brabant en
een groot deel van Limburg eerder be
vrijd werden: dat laatste geldt ook voor
Zeeland. Wat Zeeland betreft., kan bo
vendien van belang geweest zijn dat
deze provincie tijdens de bezetting ex
tra afgesloten is geweest, dit heeft het
leggen van contacten in hoge mate be
moeilijkt. In de gegevens over
Zeeuwsch-Vlaanderen komt overigens
een opmerkelijke tegenspraak voor.
Volgens Touw, de geschiedschrijver van
het hervormd verzet, was er 'weinig pri-
cipieel verzet.en de predikanten die
weerstand boden, vond men 'knapstom'.
maar in Het Grote Gebod wordt
Zeeuwsch-Vlaanderen juist met ere
vermeld. Wij zijn geneigd aan het ge
schiedwerk van de LO/LKP (Het Grote
Gebod, red) in dit verband waarde toe le
kennen omdat het gebaseerd is op erva
ringen bij het illegale werk in het gehele
land", aldus dr. De Jong,
knokploegen betreft meldt De Jong: „In
de Zeeuwse KP (die hoofdzakelijk in
Zeeuwsch-Vlaanderen actief was) za
ten 'theologische, juridische, medische
en technische studenten, boeren, poli
tiemannen. winkeliers, handelsmen-
van een hbs, een leraar van een am
bachtsschool enz."
Wat de
istellir
De Schelde
In het eerste boek van deel 7 behandelt
De Jong de leveranties van de Neder
landse industrie aan de Duitsers. Wat de
scheepsbouw betreft meldt De Jong dat
de werf 'De Schelde' de Duitsers 'afge
zien van een trawieren een vrachtschip,
wel één. overigens nog niet geheel afge
bouwde torpedojager leverde maar zij
had er meer op stapel staan die door
allerlei tegênwerking nimmer gereed
kwamen; de betrokken order was door
de directie aanvaard in overleg met de
oud-minister van defensie dr J. J. C.van
Dijk. die president-commissaris van 'De
Schelde 'was. „De Jong meldt verder dat
'De Schelde' ruim 200 vleugels voor
Duitse watervliegtuigen maakte.
„In die vleugels werden uit Duitsland
afkomstige motoren gemonteerd en zij
werden vervolgens afgeleverd aan de
Maatschappij voor Vliegtuigbouw Avio-
landa N.V. te Papendrecht waar de per
soneelssterkte tijdens de bezetting
meer dan verviervoudigd werd. Avio-
landa (dat voorde bezetting met licen
ties van de Dornier-vliegtuigfabrieken
watervliegtuigen voor de Marinelucht
vaartdienst in Nederlands-Indië ge
bouwd had) vervaardigde vermoedelijk
in totaal ca. 90 driemotorige vliegboten
voor de Duitsers, zulks van het type
DO-24; het was een toestel dat in alle
zeeën bij en rondom Europa door de
Duitsers gebruikt werd als reddings
vliegtuig vooral ten behoeve van Luft
waffe en Kriegsmarine. Bij 'De Schelde'
en Aviolanda tezamen waren in de
herlsl van '42 ruim 3000 werkkrachten
aan dit project bezig".
-■ A. v'r~
li I
tflB
1
p' T-ï. :;"A,
I
wm'irvMm&atK)
onderduikers in hun duisler onderkomen.
De verzetst rijders waren vindingrijk; nagemaakte stempels van twaalf geweste
lijke arbeidsbureaus in de stempelca.lalogus van de J'alsificatie-cenirale van de
landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers.