Toerist in de Sovjet-Unie wordt nog strak geleid Toverspiegel van Escher IMPROVISATIE EN AFWIJKEN VAN VASTE SCHEMA IS ER NIET BIJ 19 ra het Rode ZATERDAG 21 AUGUSTUS 197b zaterdagkrant Kamervoorzitter Vondeling kan zich getroost weten. Hij is echt niet de enige die dit jaar geen toestemming kreeg de landbouw in de Sovjet-Unie van dichtbij bekijken. Toeristen die de USSR bezoeken maken hetzelfde mee.Met exact gelijke argumenten - "men heeft het te druk' en 'er is geen tijd om de gasten op gepaste wijze te ontvangen' - worden bezoeken aan kolchozen (de collec tieve staatsboerderijen) geweigerd. Het maakt sterk de indruk dat er iets verborgen moet worden. De Russische landbouw is tenslotte al decennia lang het zorgen kind van de communistische machtshebbers. Collectieve boer derijen, waar de boeren op hun privé-stukje land grotere resulta ten behalen, gekoppeld aan een ongelofelijke bureaucratie, ma ken de landbouw tot een achtergebleven gebied. „Als de Sahara gecollectiviseerd werd, zou er daar binnen de kortste keren zand ingevoerd moeten worden," luidt een stan daardgrapje. Het geeft weer hoe weinig succesvol het collectieve landbouwsysteem - althans in de Sovjet-Unie - werkt. Met zijn ovengens niet alleen de eer ste levensbehoeften die schahrs zijn. Ook kleding - althans enige modeme iser in beperkte mate. Veeljonge Rus sen zijn alleen al gebrand op een wes terse spijkerbroek. In iedere plaats word je herhaaldelijk aangeschoten met het verzoekje jeans te verkopen. Toch zijn de motieven waarmee Von deling en met hem vele anderen ge weerd worden, niet alleen gezocht. Het argument dat de tijd te kort is om met gepaste aandacht ontvangen, lijkt ze ker gemeend. Het behoort volkomen tot het Russische systeem, waar im provisatie en spontaan handelen ta boe zijn. Men is gewend dat alles gere geld. omlijnd en volgens vaste plannen verloopt De toerist merkt dat voort durend. .Als deelnemer aan een groepsreis werd ik er dagelijks mee geconfron teerd. Opgescheept met een gids van de staatsorganisatie voor toerisme In to urist-zij tradvanafde binnenkomst tot aan het vertrek uit het land als vaste begeleidster op - waren die erva ringen zeer sterk. Zo bracht een kwartier oponthoud op het vastgestelde schema haar tot on gekende vertwijfeling. Argumenten dat ze met toeristen te maken had, die ook voor hun plezier op reis waren, werden totaal niet begrepen. Het pro gramma luidde anders en daar hadden we ons maar aan te houden. Een derge lijke starheid maakte het wederzijdse begrip niet groter. Ander beeld Reizen door Rusland is een fascine rende ervaring. Hoe kort en opper vlakkig de reis ook is, het geeft je een ander beeld van land, volk en staat. Het land is groter dan je je voor kunt stellen - op één dag is het op de ene plaats 20 graden boven en op een an dere plaats 20 graden beneden nul - het volk vriendelijker dan je dacht en het systeem minder drukkend dan je in het westen vaak voorgehouden wordt. Een bezoek maakt je er zeker geen supporter van, maar wist wel de nodige vooroordelen weg. Contacten met de bevolking zijn zeker goed mogelijk. Alleen zijn ze spaar zaam doordat de Russische taal voor veel toeristen een natuurlijke barrière vormt en weinig Russen buitenlandse talen spreken. De weinige contacten die we hebben, zijn echter onver wachts spontaan en bepaald niet ge dwongen. Overigens is een verblijf in Rusland zeker gebonden aan strenge regels - afwijken van de geplande reisroute is er niet bij - maar als individuele toerist heb je een redelijke mate van vrijheid. Als je wilt lom je heel wat van het alle daagse leven zien. Verder lijkt de controle in zijn alge meen minder te worden. Bij de grens worden de koffers nauwelijks geopend, watje na moeizame en langdurige pas sages bij de Oostduitse en Poolse grens als onvoorstelbaar voorkomt. Men is in tegendeel zeer soepel. Vol gens ervaren reisgenoten ging dat overigens een j aar geleden nog anders. Of dit een uitwerking is van de ak koorden van Helsinki of alleen 'inspe len' op de Olympische Spelen van 1980 - wanneer duizenden buitenlanders tegelijk het land binnenkomen - is nog een vraag. Het is in ieder geval wel vrijer dan we gedacht hadden. Een verblijf in de Sovjet-Unie drukt je voortdurend op de werkelijkheid dat je in een andere wereld bent. De meeste Russen zijn nooit buiten de landsgrenzen geweest, waardoor ze vreemd tegen buitenlanders aankij ken. Zelfs in Moskou word Je als toe rist - alleen al door je meer moderne kleding- nog voortdurend nagekeken. Eenmaal binnen moetje nog een onge looflijk geduld aan de dag leggen. Een uur wachten is niets, maar dat geldt ook voor de grote restaurants in Mos kou en Leningrad. Men kent niet dat haastige en jachtige en bovendien zien ze je niet als een bron van inkomsten. Meer publiek levert de obers wel meer werk, maar niet automatisch meer verdiensten. Wachten is overigens geen uitzonde ring in de SovjetrUnie. De schaarste aan eerste levensbehoeften weerspie gelt zich in rijen mensen bij winkels met vlees of brood. Verse groenten en fruit zijn helemaal schaars. Dat be perkt zich tot groene kool en tomaten. Af en toe zie je nog ergens sinaasap pels. Als westerling val je daarover, zelfs als toerist. Het kost tenminste velen moeite tijdelijk afstand te doen van de gewende luxe De Russen lijken er minder over te vallen. Ze weten veelal nog niet beter, hoewel ook dat snel minder wordt. Een opvallend kenmerk van de Russi sche samenleving - sterker nog dan in andere Oostbloklanden - is de vrou wenarbeid. Hoewel het aantal acade misch gevormde vrouwen groter is dan in veel westerse landen, verricht maar liefst 80 procent zware en onge schoolde arbeid Overal fungeren vrouwen - velen zijn vaak al op gevorderde leeftijd - als straatveger. Met een klein bakje en een grote veger houden ze iedere straat smetteloos schoon. Als westerling kijk je daar vreemd tegenaan. Het komt in ieder geval weinig verheffend voor. Sommige functies zijn domweg ook onthouden aan vrouwen. In Leningrad schilderen vrouwen het tsarenpaleis aan de Newa. De opzichter is geen vrouw, maar een man. Op weg naar het zomerpaleis aan de Finse Golf passe ren we een asfalteermachine. Vrouwen scheppen in de zwarte smurrie en op de comfortabele bestuurdersplaats kijkt een man op hen neer. Vandaag keert een par lementaire delegatie on der leiding van tweede kamervoorzitter Vonde ling terug uit de Sovjet- Unie. PZC-redacteur Kees van der Malen be zocht het land recentelijk als toerist en geeft hier van enkele impressies cadente' westerse samenleving. De Russen zijn er in ieder geval niet min der geïnteresseerd in. Als reisgezelschap werden we onge veer bij iedere stop bestormd door jongetjes die allerlei fraaie partij- en propagandaspeldjes gebruikten als ruil-object voor een begeerlijk pakje kauwgom. Deze vnje handel had niet direct de sympathie van onze staats- gids. Zij stuurden de 'kauwgom jongens' regelmatig met strenge hand weg. Als we haar zeiden dat niet te be grijpen, antwoordde ze dat hun op dringerig gedoe niet netjes was. De ware reden lag anders. Ideaal Men biedt er - naar hun maatstaven - zelfs hoge bedragen voor. Behalve jeans is ook kauwgom nog ta boe in de Sowjet-Unie. Beide produk- ten gelden waarschijnlijk nog als typi sche voortbrengselen van de door de machthebbers zo verafschuwde 'de- De gids was er alles aan gelegen het land zo ideaal mogelijk voor te stellen. Jongetjes die om kauwgom bedelden verstoorden dat ideale beeld. Ideolo gisch goed geschoold verhaalde ze ons liever - soms tot in de kleinste details - over de macht en kracht van haar land Kritische vragen ontweek ze of zweeg ze ronduit dood. Dat bracht haar dan regelmatig in conflict met haar gasten. Haar informatie over de godsdïenstr vrijheid in de Sovjet-Unie is er een klein voorbeeld van Keurig noemde ze alle religies die in het land beleden worden, maar over de aanwezigheid van de vele Joden en hun omstreden emigratie zweeg ze in alle talen. Toen Contrasten Als westers toerist word je in de Sovjet-Unie geconfronteerd met on gekende contrasten. Op één en de zelfde dag sta je in Moskou 's morgens nog in de rij vooreen simpel brood en zie je 's middags op een permanente tentoonstelling over 'de prestaties van het volk' de laatste ruimtevaart- capsules. Het Rode Plein i\ Moskou. Vv' Isolement Het isolement waarin men nog leeft, bezorgt je als toerist talrijke verras sende ervaringen. Bij een bezoek aan een restaurant op het platteland wor den we als reisgezelschap geweerd. Zo'n horde - bovendien luidruchtige - mensen is men niet gewend. Boven dien valt men over de korte broek van een aantal mannelijke rezigers In een ander geval weet de gids pas na lang durig onderhandelen de deur open te krijgen. ik haar er naar vroeg, reageerde ze ver rast In haar geboorteplaats kende ze wel een Joods vrouwtje, maar verder wist ze van hun bestaan niet at Sceptici in het gezelschap meenden dat ze wel de gelijk wist waar het om draaide. Zelf zag ik haar onbekendheid met de Jo den als een uitvloeisel van de staats controle op de informatievoorziening. Wat het volk niet mag weten wordt zo ook niet bekend. Dit kan omdat de Russische burger praktisch helemaal op de binnen landse berichtgeving is aangewezen. Ondanks de verruiming van de infor matievoorziening, die het land sinds vorig jaar open stelde voor buiten landse nieuwsbladen, waren deze ner gens waar ik kwam voorhanden. De enige niet-Russische kranten bleken Oostduitse. maar die boden nauwe lijks aanvulling. Als toerist zonder kennis van de Rus sische taal en het cyrillische schrift ben je aangewezen op Engelstalige uitgaven als het 'Moscow News'. In dergelijke bladen -'Moscow News' isVi uitgave van het staatsblad 'Izvestia' - blijft de informatie uit het westen be perkt tot waardevrije onderwerpen. De informatie over Russische actuali teiten is daarentegen sterk ideolo gisch gekleurd. Propaganda Tegenover het ontbreken van infor matie staat de vele propaganda die overal in het land nadrukkelijk aan wezig is. Iedere plaats- hoe klein ook - kent zijn kolossale propaganda- borden, zijn bombastische lenzen en vooral zijn Lenin-verering. Het standbeeld van de grondlegger van de Sovjet-staat kom je in veelvoud tegen Bloemen - een tamelijk schaars artikel m het land - sieren overal zijn beeld Bij zijn mausoleum aan het Rode Plein in Moskou worden voort durend boeketten neergelegd. Met Lenin wordt het oorlogsverleden m bijna gelijke mate levend gehouden. Als toerist word je in iedere plaats wel langs een eeuwige vlam of een gedenk teken geleid Monumenten ter herin nering aan de gevallenen zijn ontel baar. Door hun pompeuze afmetingen doen ze echter grotesk aan en schieten ze hun ware doel voorbij. De herinnering aan het oorlogsverle den dient echter duidelijk een ander doeL Het is een onmisbaar onderdeel van het systeem om het volk in de be staande staat te doen geloven. De ver schrikkingen van de nazi's - met en kele miljoenen Russische doden over igens onvoorstelbaar groot- dienen zo ruim 30 jaar later nog als een zorgvul dig in stand gehouden inspiratiebron voor het communisme. Dit gebruik van het oorlogsverleden brengt metzich mee dat kinderen in de leeftijd van 13,14 jaar in het tijdens de oorlog zwaar getroffen Smolensk op wacht staan bij de vlam voor de onbe kende soldaat. Ze staan er een kwar tier lang in de houding, sommige al met starre, verkilde gezichten. Als het kwartier om is. worden ze met militair ceremonieel afgelost, marcheren ze weg en nemen leeftijdgenootjes hun plaats in. Het bezorgt je een lichte hui ver. Bruidsparen Bij het Rode Plein m Moskou worden de gevallenen op symbolischer wijze geérd. De vlam van de onbekende sol daat ligt hier omgeven met bloemen Die worden daar gedeponeerd door tientallen bruidsaren, die iedere dag in de miljoenenstad Moskou trouwen. Hun eerste daad na de huwelijksvol trekking is het herdenken van de ge vallenen. Een bezoek aan de Sovjet-Unie voert uiteraard langs de toeristische trek pleisters. De rijke geschiedenis van het land wordt je dan nauwgezet ge toond. Wat opvalt is de staat waarin veel monumenten verkeren. Met uit zondering van Leningrad - waar het oude Petersburg ondanks de oorlogs verwoestingen nog in volle pracht aanwezig is en het Kremlin in Moskou - vertonen veel beroemde monumen ten sporen van verval. In Novgorod - een oud cultuurcen trum uit het keizerlijke Rusland - is veel moois na het herstel van de oor logsschade alweer in verval. De res tanten van de oude tsarenresidentie Kolomenskoje bij Moskou lijken te verworden tot ruines. Je knjgt net idee datje ongeveer nog net op tijd bent om het allemaal te zien. Het heeft waarschijnlijk te ma ken met de opbouw van de Sovjet staat. Voor de machts hebbers zijn er andere zaken die ho gere pnonteir hebben Of het ont breekt aan vakmensen om het waar devolle uit het verleden te handhaven. Historisch gezien een jammerlijke zaak. Er nieuw boek verschenen over de beeldende kunstenaar Maurits Cornell's Escher. De titel luidt „De toverspiegel van M. C. Escher" en het is geschreven door Bruno Ernst, die vorig seizoen de grote Escher- tentoonstelling in de Middelburgse Vleeshal inleidde. Het plezierige van dit door Meulenhoff te Amsterdam uitgegeven boek is, dat we dit werk kunnen lezen met de wetenschap dat Escher zelfbij de totstandkoming ervan geholpen heeft en het ook eens is met hetgeen er in staat. Bruno Ernst heeft geen boek geschreven dat zal bijdragen tot eniger lei legendevorming rond de man. die thans wel een van Nederlands bekend ste grafici genoemd mag worden. BOEK VAN BRUNO ERNST Als jongen zag Bruno Emst voor het eerst een werk van Escher- de prent Onderen Boven. Hij schreef een brief naar de kunstenaar om hem te vra gen wat hy er precies mee bedoelde. Kom er maar over praten, luidde het antwoord. Ernst ging en dat werd het begin van een relatie, die begon als een tussen kunstenaar en bewonder aar en die zou uitgroeien tot vriend schap. Toen het duidelijk werd dat Escher niet lang meer zou leven - hij over leed in maart 1971 in het Rosa Spier- huis in Laren - stelde Bruno Emst hem voor in een reeks gesprekken alle werk. alle prenten, chronolo gisch met hem door te nemen en de resultaten van die gesprekken in boekvorm vast te leggen. Niet macaber Maurits Escher toonde, zich enthou siast over dit idee. Hij zag er niets macabers in, en zo ging de auteur van De Toverspiegel van M. Escher vele zondagen naar het Rosa Spier- huis. waar dan telkens een gesprek plaatsvond van zo'n drie uur lang. Escher sprak al veel over zijn dood. De gesprekken waren vaak zeer ver moeiend voor hem. maar hij wilde niet dat er ook maar één keer werd overgeslagen. De neerslag van deze vele uren praten heeft de wiskunde leraar nu in de openbaarheid ge bracht. Pas vijfjaar na het overlijden van Escher, maar ook hier geldt: be ter laat dan nooit. Uitgever Meulenhoff rekent op een grote belangstelling. De eerste druk bedraagt alleen voor Nederland al 15.000 stuks, naar de Verenigde Sta ten zijn voorlopig 90.000 exempla ren verscheept, ccn Franse editie is in voorbereiding. De Toverspiegel begint met twee hoofdstukken waarin een korte be schrijving van het leven van Escher wordt gegeven. Sober maar voldoen de: het vastleggen van de realiteit, van puur historische gegevens staat voorop. Maar de anekdotes ontbre ken niet. en ook de illustraties zijn hier goed gekozen: een paar gewone reiskiekjes. gemaakt op een tocht door Italië ergens in de jaren '30. ver tellen ons meer dan de meest zwaar wichtige en degelijke biografie zou kunnen doen Ellende Bruno Emst geeft toe dat het werk van Escher cerebraal is. Maar hij ziet dat niet als een belediging; ce- MAUR1TS Escher op 15-jarige leeftijd. rebraal werk behoeft zijns inziens, en daarin kunnen we bet met hem eens zijn. geen anti-kunst te zijn. Emst is echter van mening dat Eschers werk nog veel meer is: het is ook geinspireerd. En hij citeert Escher: „Als je eens wist wat ik "s nachts zag in het pikkedonker... En ik ben soms waanzinnig van ellende geweest, omdat ik dat niet kon uit beelden. Elke prent is daarbij verge leken een mislukking, die nog geen fractie weergeeft van wat het had moeten zijn". In het boek van Bruno Emst wordt duidelijk dat Escher leeft bij de gra tie van de tegenstellingen - in de gra fiek: zwart-wit -. maar ook blijkt dat de tegenspraak en de paradox een rol in zijn leven spelen. Hij betreurt enerzijds dat hij zich niet kan verdie pen in het wel en wee van de mensen familie. en hij verklaarde dan ook wel dat het leed van anderen hem niet aanging. Maar soms trekt hij zich wel degelijk het lot van anderen aan. en dan verleent hij daadwerkelijke hulp. aldus Emst Op ccn zeer exacte manier volgt de auteur de ontstaansgeschiedenis van het oeuvre van Escher. Hij laat de lezer zien welke structuren zich voordoen in het werk; die van de ruimte, van het platte vlak en dan de relatie tussen deze twee. Dit alles dan weer met onderverdelingen. Het aardige ervan is. dat dit speuren naar thema's, naar onderlinge ver banden en ontwikkelingen, nergens echt moeilijk wordt om te volgen. Dat is vooral te danken aan de logi sche manier waarop Emst het werk van Maurits Escher benadert en de vlotte wijze van schrijven. Het een gaat bijzonder harmonieus met het ander samen, iets wat lang nift het geval is. Het is een vreugde om de analyses te lezen die Emst van een groot aantal van Eschers werken geeft. Een vreugde vooral, omdat de auteur steeds met twee benen op de grond blijft staan en in plaats van „mooi" en „prachtig" uit te roepen, uitlegt welke (wiskundige) principes aan het werk ten grondslag liggen. Overigens stelt de wiskundeleraar Ernst, dat Escher eigenlijk helemaal niet zo'n groot wiskundige was. .„Al thans niet in deze tijd. Had hij drie eeuwen geleden geleefd, ja dan. Dan was hij misschien wel een beroemd mathematicus geworden". Escher is echter een beroemd kun stenaar geworden, en hij heeft al tal loze bewonderaars van zijn werk aan het denken gezet over meer of minder eenvoudige mathematische vraag stukken. Over het algemeen verliezen goo cheltrucs hun aardigheid als men de oplossing kent. Dat is met de trucs die Escher gebruikt niet het geval. Ze winnen daarentegen aan attractivi teit wanneer eenmaal is uitgelegd hoe en waarom Escher een tekening maakte zoals hij hem maakte. Het respect van de kijker voor de kunste naar groeit in zo'n geval. Laconiek Natuurlijk is ook hel werk van Mau rits Escher niet ontkomen aan aller lei op zich staande interpretaties. Escher bleef echter, als hem weer zoiets ter ore kwam, nogal laconiek., Maar je kunt met meer recht natuur lijk wel filosoferen over Eschers creaties. Waarom is zijn werk zo ge liefd? Niet vanwege de schoonheid ervan, de estetiek. Het puur-wiskundige element? Wellicht., maar dan, omdat het de beschouwer leert te relative ren: boven behoeft niet altijd boven te zijn en onder niet altijd onder. De wiskunde zelf. de onaantastbare lo gica. wordt gerelativeerd, en de kij ker ziet verbanden en constructies die hij eigenlijk alleen maar dromen kan En dal vergroot zijn besef voor de realiteit.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1976 | | pagina 19