Toerist in de Sovjet-Unie
wordt nog strak geleid
Toverspiegel
van Escher
IMPROVISATIE EN AFWIJKEN VAN
VASTE SCHEMA IS ER NIET BIJ
19
ra het Rode
ZATERDAG 21 AUGUSTUS 197b
zaterdagkrant
Kamervoorzitter Vondeling kan zich getroost weten. Hij is echt
niet de enige die dit jaar geen toestemming kreeg de landbouw
in de Sovjet-Unie van dichtbij bekijken. Toeristen die de USSR
bezoeken maken hetzelfde mee.Met exact gelijke argumenten -
"men heeft het te druk' en 'er is geen tijd om de gasten op gepaste
wijze te ontvangen' - worden bezoeken aan kolchozen (de collec
tieve staatsboerderijen) geweigerd.
Het maakt sterk de indruk dat er iets verborgen moet worden.
De Russische landbouw is tenslotte al decennia lang het zorgen
kind van de communistische machtshebbers. Collectieve boer
derijen, waar de boeren op hun privé-stukje land grotere resulta
ten behalen, gekoppeld aan een ongelofelijke bureaucratie, ma
ken de landbouw tot een achtergebleven gebied.
„Als de Sahara gecollectiviseerd werd, zou er daar binnen de
kortste keren zand ingevoerd moeten worden," luidt een stan
daardgrapje. Het geeft weer hoe weinig succesvol het collectieve
landbouwsysteem - althans in de Sovjet-Unie - werkt.
Met zijn ovengens niet alleen de eer
ste levensbehoeften die schahrs zijn.
Ook kleding - althans enige modeme
iser in beperkte mate. Veeljonge Rus
sen zijn alleen al gebrand op een wes
terse spijkerbroek. In iedere plaats
word je herhaaldelijk aangeschoten
met het verzoekje jeans te verkopen.
Toch zijn de motieven waarmee Von
deling en met hem vele anderen ge
weerd worden, niet alleen gezocht. Het
argument dat de tijd te kort is om met
gepaste aandacht ontvangen, lijkt ze
ker gemeend. Het behoort volkomen
tot het Russische systeem, waar im
provisatie en spontaan handelen ta
boe zijn. Men is gewend dat alles gere
geld. omlijnd en volgens vaste plannen
verloopt De toerist merkt dat voort
durend.
.Als deelnemer aan een groepsreis
werd ik er dagelijks mee geconfron
teerd. Opgescheept met een gids van
de staatsorganisatie voor toerisme In
to urist-zij tradvanafde binnenkomst
tot aan het vertrek uit het land als
vaste begeleidster op - waren die erva
ringen zeer sterk.
Zo bracht een kwartier oponthoud op
het vastgestelde schema haar tot on
gekende vertwijfeling. Argumenten
dat ze met toeristen te maken had, die
ook voor hun plezier op reis waren,
werden totaal niet begrepen. Het pro
gramma luidde anders en daar hadden
we ons maar aan te houden. Een derge
lijke starheid maakte het wederzijdse
begrip niet groter.
Ander beeld
Reizen door Rusland is een fascine
rende ervaring. Hoe kort en opper
vlakkig de reis ook is, het geeft je een
ander beeld van land, volk en staat.
Het land is groter dan je je voor kunt
stellen - op één dag is het op de ene
plaats 20 graden boven en op een an
dere plaats 20 graden beneden nul -
het volk vriendelijker dan je dacht en
het systeem minder drukkend dan je
in het westen vaak voorgehouden
wordt. Een bezoek maakt je er zeker
geen supporter van, maar wist wel de
nodige vooroordelen weg.
Contacten met de bevolking zijn zeker
goed mogelijk. Alleen zijn ze spaar
zaam doordat de Russische taal voor
veel toeristen een natuurlijke barrière
vormt en weinig Russen buitenlandse
talen spreken. De weinige contacten
die we hebben, zijn echter onver
wachts spontaan en bepaald niet ge
dwongen.
Overigens is een verblijf in Rusland
zeker gebonden aan strenge regels -
afwijken van de geplande reisroute is
er niet bij - maar als individuele toerist
heb je een redelijke mate van vrijheid.
Als je wilt lom je heel wat van het alle
daagse leven zien.
Verder lijkt de controle in zijn alge
meen minder te worden. Bij de grens
worden de koffers nauwelijks geopend,
watje na moeizame en langdurige pas
sages bij de Oostduitse en Poolse
grens als onvoorstelbaar voorkomt.
Men is in tegendeel zeer soepel. Vol
gens ervaren reisgenoten ging dat
overigens een j aar geleden nog anders.
Of dit een uitwerking is van de ak
koorden van Helsinki of alleen 'inspe
len' op de Olympische Spelen van 1980
- wanneer duizenden buitenlanders
tegelijk het land binnenkomen - is
nog een vraag. Het is in ieder geval wel
vrijer dan we gedacht hadden.
Een verblijf in de Sovjet-Unie drukt je
voortdurend op de werkelijkheid dat
je in een andere wereld bent. De
meeste Russen zijn nooit buiten de
landsgrenzen geweest, waardoor ze
vreemd tegen buitenlanders aankij
ken. Zelfs in Moskou word Je als toe
rist - alleen al door je meer moderne
kleding- nog voortdurend nagekeken.
Eenmaal binnen moetje nog een onge
looflijk geduld aan de dag leggen. Een
uur wachten is niets, maar dat geldt
ook voor de grote restaurants in Mos
kou en Leningrad. Men kent niet dat
haastige en jachtige en bovendien zien
ze je niet als een bron van inkomsten.
Meer publiek levert de obers wel meer
werk, maar niet automatisch meer
verdiensten.
Wachten is overigens geen uitzonde
ring in de SovjetrUnie. De schaarste
aan eerste levensbehoeften weerspie
gelt zich in rijen mensen bij winkels
met vlees of brood. Verse groenten en
fruit zijn helemaal schaars. Dat be
perkt zich tot groene kool en tomaten.
Af en toe zie je nog ergens sinaasap
pels.
Als westerling val je daarover, zelfs als
toerist. Het kost tenminste velen
moeite tijdelijk afstand te doen van de
gewende luxe De Russen lijken er
minder over te vallen. Ze weten veelal
nog niet beter, hoewel ook dat snel
minder wordt.
Een opvallend kenmerk van de Russi
sche samenleving - sterker nog dan in
andere Oostbloklanden - is de vrou
wenarbeid. Hoewel het aantal acade
misch gevormde vrouwen groter is dan
in veel westerse landen, verricht maar
liefst 80 procent zware en onge
schoolde arbeid
Overal fungeren vrouwen - velen zijn
vaak al op gevorderde leeftijd - als
straatveger. Met een klein bakje en
een grote veger houden ze iedere straat
smetteloos schoon. Als westerling kijk
je daar vreemd tegenaan. Het komt in
ieder geval weinig verheffend voor.
Sommige functies zijn domweg ook
onthouden aan vrouwen. In Leningrad
schilderen vrouwen het tsarenpaleis
aan de Newa. De opzichter is geen
vrouw, maar een man. Op weg naar het
zomerpaleis aan de Finse Golf passe
ren we een asfalteermachine. Vrouwen
scheppen in de zwarte smurrie en op
de comfortabele bestuurdersplaats
kijkt een man op hen neer.
Vandaag keert een par
lementaire delegatie on
der leiding van tweede
kamervoorzitter Vonde
ling terug uit de Sovjet-
Unie. PZC-redacteur
Kees van der Malen be
zocht het land recentelijk
als toerist en geeft hier
van enkele impressies
cadente' westerse samenleving. De
Russen zijn er in ieder geval niet min
der geïnteresseerd in.
Als reisgezelschap werden we onge
veer bij iedere stop bestormd door
jongetjes die allerlei fraaie partij- en
propagandaspeldjes gebruikten als
ruil-object voor een begeerlijk pakje
kauwgom. Deze vnje handel had niet
direct de sympathie van onze staats-
gids. Zij stuurden de 'kauwgom
jongens' regelmatig met strenge hand
weg. Als we haar zeiden dat niet te be
grijpen, antwoordde ze dat hun op
dringerig gedoe niet netjes was. De
ware reden lag anders.
Ideaal
Men biedt er - naar hun maatstaven -
zelfs hoge bedragen voor.
Behalve jeans is ook kauwgom nog ta
boe in de Sowjet-Unie. Beide produk-
ten gelden waarschijnlijk nog als typi
sche voortbrengselen van de door de
machthebbers zo verafschuwde 'de-
De gids was er alles aan gelegen het
land zo ideaal mogelijk voor te stellen.
Jongetjes die om kauwgom bedelden
verstoorden dat ideale beeld. Ideolo
gisch goed geschoold verhaalde ze ons
liever - soms tot in de kleinste details -
over de macht en kracht van haar
land Kritische vragen ontweek ze of
zweeg ze ronduit dood. Dat bracht
haar dan regelmatig in conflict met
haar gasten.
Haar informatie over de godsdïenstr
vrijheid in de Sovjet-Unie is er een
klein voorbeeld van Keurig noemde
ze alle religies die in het land beleden
worden, maar over de aanwezigheid
van de vele Joden en hun omstreden
emigratie zweeg ze in alle talen. Toen
Contrasten
Als westers toerist word je in de
Sovjet-Unie geconfronteerd met on
gekende contrasten. Op één en de
zelfde dag sta je in Moskou 's morgens
nog in de rij vooreen simpel brood en
zie je 's middags op een permanente
tentoonstelling over 'de prestaties
van het volk' de laatste ruimtevaart-
capsules.
Het Rode Plein i\
Moskou.
Vv'
Isolement
Het isolement waarin men nog leeft,
bezorgt je als toerist talrijke verras
sende ervaringen. Bij een bezoek aan
een restaurant op het platteland wor
den we als reisgezelschap geweerd.
Zo'n horde - bovendien luidruchtige -
mensen is men niet gewend. Boven
dien valt men over de korte broek van
een aantal mannelijke rezigers In een
ander geval weet de gids pas na lang
durig onderhandelen de deur open te
krijgen.
ik haar er naar vroeg, reageerde ze ver
rast
In haar geboorteplaats kende ze wel
een Joods vrouwtje, maar verder wist
ze van hun bestaan niet at Sceptici in
het gezelschap meenden dat ze wel de
gelijk wist waar het om draaide. Zelf
zag ik haar onbekendheid met de Jo
den als een uitvloeisel van de staats
controle op de informatievoorziening.
Wat het volk niet mag weten wordt zo
ook niet bekend.
Dit kan omdat de Russische burger
praktisch helemaal op de binnen
landse berichtgeving is aangewezen.
Ondanks de verruiming van de infor
matievoorziening, die het land sinds
vorig jaar open stelde voor buiten
landse nieuwsbladen, waren deze ner
gens waar ik kwam voorhanden. De
enige niet-Russische kranten bleken
Oostduitse. maar die boden nauwe
lijks aanvulling.
Als toerist zonder kennis van de Rus
sische taal en het cyrillische schrift
ben je aangewezen op Engelstalige
uitgaven als het 'Moscow News'. In
dergelijke bladen -'Moscow News' isVi
uitgave van het staatsblad 'Izvestia' -
blijft de informatie uit het westen be
perkt tot waardevrije onderwerpen.
De informatie over Russische actuali
teiten is daarentegen sterk ideolo
gisch gekleurd.
Propaganda
Tegenover het ontbreken van infor
matie staat de vele propaganda die
overal in het land nadrukkelijk aan
wezig is. Iedere plaats- hoe klein ook
- kent zijn kolossale propaganda-
borden, zijn bombastische lenzen en
vooral zijn Lenin-verering.
Het standbeeld van de grondlegger
van de Sovjet-staat kom je in veelvoud
tegen Bloemen - een tamelijk schaars
artikel m het land - sieren overal zijn
beeld Bij zijn mausoleum aan het
Rode Plein in Moskou worden voort
durend boeketten neergelegd.
Met Lenin wordt het oorlogsverleden
m bijna gelijke mate levend gehouden.
Als toerist word je in iedere plaats wel
langs een eeuwige vlam of een gedenk
teken geleid Monumenten ter herin
nering aan de gevallenen zijn ontel
baar. Door hun pompeuze afmetingen
doen ze echter grotesk aan en schieten
ze hun ware doel voorbij.
De herinnering aan het oorlogsverle
den dient echter duidelijk een ander
doeL Het is een onmisbaar onderdeel
van het systeem om het volk in de be
staande staat te doen geloven. De ver
schrikkingen van de nazi's - met en
kele miljoenen Russische doden over
igens onvoorstelbaar groot- dienen zo
ruim 30 jaar later nog als een zorgvul
dig in stand gehouden inspiratiebron
voor het communisme.
Dit gebruik van het oorlogsverleden
brengt metzich mee dat kinderen in de
leeftijd van 13,14 jaar in het tijdens de
oorlog zwaar getroffen Smolensk op
wacht staan bij de vlam voor de onbe
kende soldaat. Ze staan er een kwar
tier lang in de houding, sommige al
met starre, verkilde gezichten. Als het
kwartier om is. worden ze met militair
ceremonieel afgelost, marcheren ze
weg en nemen leeftijdgenootjes hun
plaats in. Het bezorgt je een lichte hui
ver.
Bruidsparen
Bij het Rode Plein m Moskou worden
de gevallenen op symbolischer wijze
geérd. De vlam van de onbekende sol
daat ligt hier omgeven met bloemen
Die worden daar gedeponeerd door
tientallen bruidsaren, die iedere dag in
de miljoenenstad Moskou trouwen.
Hun eerste daad na de huwelijksvol
trekking is het herdenken van de ge
vallenen.
Een bezoek aan de Sovjet-Unie voert
uiteraard langs de toeristische trek
pleisters. De rijke geschiedenis van
het land wordt je dan nauwgezet ge
toond. Wat opvalt is de staat waarin
veel monumenten verkeren. Met uit
zondering van Leningrad - waar het
oude Petersburg ondanks de oorlogs
verwoestingen nog in volle pracht
aanwezig is en het Kremlin in Moskou
- vertonen veel beroemde monumen
ten sporen van verval.
In Novgorod - een oud cultuurcen
trum uit het keizerlijke Rusland - is
veel moois na het herstel van de oor
logsschade alweer in verval. De res
tanten van de oude tsarenresidentie
Kolomenskoje bij Moskou lijken te
verworden tot ruines.
Je knjgt net idee datje ongeveer nog
net op tijd bent om het allemaal te
zien. Het heeft waarschijnlijk te ma
ken met de opbouw van de Sovjet
staat. Voor de machts
hebbers zijn er andere zaken die ho
gere pnonteir hebben Of het ont
breekt aan vakmensen om het waar
devolle uit het verleden te handhaven.
Historisch gezien een jammerlijke
zaak.
Er
nieuw boek verschenen over de beeldende kunstenaar Maurits
Cornell's Escher. De titel luidt „De toverspiegel van M. C. Escher" en het is
geschreven door Bruno Ernst, die vorig seizoen de grote Escher-
tentoonstelling in de Middelburgse Vleeshal inleidde.
Het plezierige van dit door Meulenhoff te Amsterdam uitgegeven boek is,
dat we dit werk kunnen lezen met de wetenschap dat Escher zelfbij de
totstandkoming ervan geholpen heeft en het ook eens is met hetgeen er in
staat. Bruno Ernst heeft geen boek geschreven dat zal bijdragen tot eniger
lei legendevorming rond de man. die thans wel een van Nederlands bekend
ste grafici genoemd mag worden.
BOEK VAN
BRUNO ERNST
Als jongen zag Bruno Emst voor het
eerst een werk van Escher- de prent
Onderen Boven. Hij schreef een brief
naar de kunstenaar om hem te vra
gen wat hy er precies mee bedoelde.
Kom er maar over praten, luidde het
antwoord. Ernst ging en dat werd het
begin van een relatie, die begon als
een tussen kunstenaar en bewonder
aar en die zou uitgroeien tot vriend
schap.
Toen het duidelijk werd dat Escher
niet lang meer zou leven - hij over
leed in maart 1971 in het Rosa Spier-
huis in Laren - stelde Bruno Emst
hem voor in een reeks gesprekken
alle werk. alle prenten, chronolo
gisch met hem door te nemen en de
resultaten van die gesprekken in
boekvorm vast te leggen.
Niet macaber
Maurits Escher toonde, zich enthou
siast over dit idee. Hij zag er niets
macabers in, en zo ging de auteur
van De Toverspiegel van M. Escher
vele zondagen naar het Rosa Spier-
huis. waar dan telkens een gesprek
plaatsvond van zo'n drie uur lang.
Escher sprak al veel over zijn dood.
De gesprekken waren vaak zeer ver
moeiend voor hem. maar hij wilde
niet dat er ook maar één keer werd
overgeslagen. De neerslag van deze
vele uren praten heeft de wiskunde
leraar nu in de openbaarheid ge
bracht. Pas vijfjaar na het overlijden
van Escher, maar ook hier geldt: be
ter laat dan nooit.
Uitgever Meulenhoff rekent op een
grote belangstelling. De eerste druk
bedraagt alleen voor Nederland al
15.000 stuks, naar de Verenigde Sta
ten zijn voorlopig 90.000 exempla
ren verscheept, ccn Franse editie is
in voorbereiding.
De Toverspiegel begint met twee
hoofdstukken waarin een korte be
schrijving van het leven van Escher
wordt gegeven. Sober maar voldoen
de: het vastleggen van de realiteit,
van puur historische gegevens staat
voorop. Maar de anekdotes ontbre
ken niet. en ook de illustraties zijn
hier goed gekozen: een paar gewone
reiskiekjes. gemaakt op een tocht
door Italië ergens in de jaren '30. ver
tellen ons meer dan de meest zwaar
wichtige en degelijke biografie zou
kunnen doen
Ellende
Bruno Emst geeft toe dat het werk
van Escher cerebraal is. Maar hij
ziet dat niet als een belediging; ce-
MAUR1TS Escher op 15-jarige leeftijd.
rebraal werk behoeft zijns inziens,
en daarin kunnen we bet met hem
eens zijn. geen anti-kunst te zijn.
Emst is echter van mening dat
Eschers werk nog veel meer is: het is
ook geinspireerd. En hij citeert
Escher: „Als je eens wist wat ik "s
nachts zag in het pikkedonker... En
ik ben soms waanzinnig van ellende
geweest, omdat ik dat niet kon uit
beelden. Elke prent is daarbij verge
leken een mislukking, die nog geen
fractie weergeeft van wat het had
moeten zijn".
In het boek van Bruno Emst wordt
duidelijk dat Escher leeft bij de gra
tie van de tegenstellingen - in de gra
fiek: zwart-wit -. maar ook blijkt dat
de tegenspraak en de paradox een rol
in zijn leven spelen. Hij betreurt
enerzijds dat hij zich niet kan verdie
pen in het wel en wee van de mensen
familie. en hij verklaarde dan ook wel
dat het leed van anderen hem niet
aanging. Maar soms trekt hij zich wel
degelijk het lot van anderen aan. en
dan verleent hij daadwerkelijke
hulp. aldus Emst
Op ccn zeer exacte manier volgt de
auteur de ontstaansgeschiedenis
van het oeuvre van Escher. Hij laat
de lezer zien welke structuren zich
voordoen in het werk; die van de
ruimte, van het platte vlak en dan de
relatie tussen deze twee. Dit alles
dan weer met onderverdelingen.
Het aardige ervan is. dat dit speuren
naar thema's, naar onderlinge ver
banden en ontwikkelingen, nergens
echt moeilijk wordt om te volgen.
Dat is vooral te danken aan de logi
sche manier waarop Emst het werk
van Maurits Escher benadert en de
vlotte wijze van schrijven. Het een
gaat bijzonder harmonieus met het
ander samen, iets wat lang nift
het geval is.
Het is een vreugde om de analyses te
lezen die Emst van een groot aantal
van Eschers werken geeft. Een
vreugde vooral, omdat de auteur
steeds met twee benen op de grond
blijft staan en in plaats van „mooi"
en „prachtig" uit te roepen, uitlegt
welke (wiskundige) principes aan het
werk ten grondslag liggen.
Overigens stelt de wiskundeleraar
Ernst, dat Escher eigenlijk helemaal
niet zo'n groot wiskundige was. .„Al
thans niet in deze tijd. Had hij drie
eeuwen geleden geleefd, ja dan. Dan
was hij misschien wel een beroemd
mathematicus geworden".
Escher is echter een beroemd kun
stenaar geworden, en hij heeft al tal
loze bewonderaars van zijn werk aan
het denken gezet over meer of minder
eenvoudige mathematische vraag
stukken.
Over het algemeen verliezen goo
cheltrucs hun aardigheid als men de
oplossing kent. Dat is met de trucs
die Escher gebruikt niet het geval. Ze
winnen daarentegen aan attractivi
teit wanneer eenmaal is uitgelegd
hoe en waarom Escher een tekening
maakte zoals hij hem maakte. Het
respect van de kijker voor de kunste
naar groeit in zo'n geval.
Laconiek
Natuurlijk is ook hel werk van Mau
rits Escher niet ontkomen aan aller
lei op zich staande interpretaties.
Escher bleef echter, als hem weer
zoiets ter ore kwam, nogal laconiek.,
Maar je kunt met meer recht natuur
lijk wel filosoferen over Eschers
creaties. Waarom is zijn werk zo ge
liefd?
Niet vanwege de schoonheid ervan,
de estetiek. Het puur-wiskundige
element? Wellicht., maar dan, omdat
het de beschouwer leert te relative
ren: boven behoeft niet altijd boven
te zijn en onder niet altijd onder. De
wiskunde zelf. de onaantastbare lo
gica. wordt gerelativeerd, en de kij
ker ziet verbanden en constructies
die hij eigenlijk alleen maar dromen
kan En dal vergroot zijn besef voor
de realiteit.