Alléén met de vissen
Karei Bokhorst jaagt
op 'oude luchtjes'
DE SOLOTOCHT
VAN DE
'HESPERIA'
BESTUDERING
OZONLAAG
i
ZATERDAG 7 AUGUSTUS 1976
zaterdagkrant
19
Ontmoeting met de „Bartensteln".
Produktiestop
De toch wel geschrokken twintig
chemische industrieën verklaarden
dc produktie van FCC 11 en FCC 12 te
zullen stoppen als niet binnen een
verantwoorde periode de onschade
lijkheid hiervan zou zijn vastgesteld.
De zevenhonderd Europese fabrikan
ten van spuitbussen, waaronder 49
Nederlandse bedrijven. legden een
zelfde verklaring af.
Het. bewijs van de ozonaanlasting zou
moeten worden geleverd en daarom
werd hei onderzoek grootscheeps
aangepakt de NASA. de ruimtevaart
organisatie. stuurde ballonnen van
mee: dan honderd meter lengte, vol
gestouwd met meetapparatuur, naar
de hoogst bereikbare luchtlagen en
lanceerde eveneens een aantal satel
lieten.
De eerste uitkomsten sloegen de ge
leerden met stomheid: al miljoenen ja
ren blijkt de ozonlaag te worden be
stookt door aardse elementen, zoals
door verbindingen, die opstijgen bij
vulkaanerupties en bij de verdamping
van zeewater. Daar zijn de laatste de
cennia nog andere FCC producerende
elementen bijgekomen als supersoni
sche vliegtuigen, spuitbussen en
kunstmeststrooiers!
Bovendien werd ontdekt, dat In de ho
gere luchtlagen grote hoeveelheden
halogeen- en stikstofverbindingen
aanwezig zijn. In zulke hoeveelheden
zelfs dat het totaal de industriële pro
duktie vele malen overtreft en daar
dus nimmer alléén ten gevolge van in
dustriële activiteiten kan terecht zijn
gekomen.
Om dus tot exacte vergelijkende cij
fers te komen tussen hetgeen vroeger
langs natuurlijke weg het luchtruim
inging en nu via de weg van de chemie,
zou je oude lucht nodig hebben. Maar
hoe komt men nu aan antieke lucht?
Professor Rasmussen ging daarvoor
Anderhalf uur lang had Henk Jukkema gezelschap v
tot deze tekening inspireerde
u een walvis, hetgeen hem
Jukkema op volle zet
waardige collectie wapentuig
waarin zich absoluut afgesloten
ruimten met lucht bevonden: een
landmijn uit voormalig Nederlands-
Indië uit 1935. een handgranaat uit
hetzelfde land uit 1938. een munitie-
kist van omstreeks 1904 en een olie
busje uit het laatst van de jaren der
tig. Het luchtte Karei Bokhorst ten
zeerste op: het begin was er!
Zijn grote probleem was echter de
mensheid te overtuigen van het se
rieuze karakter van zijn onderzoek.
Dat hij geen grapje maakte als hij in
formeerde naar de aanwezigheid van
oude lucht Zoals te Amsterdam waar
hij een scheepswerf belde:
..Meneer, heeft u oude lucht?
..Of u oude lucht heeft?"
..Oh. ik dacht toch echt. dal u „lucht"
zei?"
„Dat zei ik ook!"
„Als u effe diep adem haalt, zal Ik m'n
maat Kees §ens vragen.
Maat Kees komt vervolgens aan de lijn
en deelt met diepe spijt mede. dat zo
juist de werf de oude lucht in de op
ruiming heeft gedaan.Bij een ander
gesprek ontvangt Karei Bokhorst het
advies eens bij de zuiderburen te gaan
kijken. Die luchten immers nooit hun
slaapkamer
Maar de voorraad bejaarde lucht
groeide Hij legde beslag op drijvers
gebruikt in de eerste wereldoorlog om
er mijnen aan op ie hangen en aan gla
zen bollen waaraan vissers enkele
tientallen jaren geleden nog hun net
ten bevestigden. Hij bemachtigde
kristallen karaffen en stokoude flessen
met wijn en luchtbellen en in het
scheepvaarmuseum te Amsterdam i's
Lands Zeemagazijn) stolpflessen
waarin knutselaars hun scheepjes
hadden geparkeerd In hetzelfde mu
seum werd hem een flesje uit 1831 ter
hand gesteld met een label volge
schreven door de chirurgijn van Ant
werpen. die verklaarde, dat hij in het
glazen omhulsel een .Jiuidgedeelte
des rechter arms van de onvergetelijke
zeeheld J. C. J. van Speijk" had opge
borgen. Helaas voor de luchtverzame-
laar ontbreekt, de zekerheid, dat het
flesje altijd afgesloten is geweest. In
het Aviodrome. het luchtvaartmu
seum op Schiphol, trof hij een Fokker
F 4 uit 1924 aan. Samengesteld uiteen
frame van afgesloten holle buizen. Hij
mag er van de directie een gaatje in
prikken'" indien professor Rasmus
sen dat wenst.
Sarcofaag
Karei Bokhorst heeft zo langzamer
hand een fijne neus vooroude luchtjes
gekregen. Als professor Rasmussen
het komende najaar naar Nederland
komt om het voorraadje van Karei
Bokhorst te bekijken, kan hij wel
enige tijd vooruit. Misschien gaan zij
samen naar 't Brouwershavense Gat
om de met lucht gevulde boei uit 1895
uit het water te vissen of naar Lim
burg waar zich in een kerk twee sar
cofagen met mummies bevinden en
ongetwijfeld met een hele hoop
stokoude lucht...
(Door Henk Jukkema)
De dagen wentelen voorbij zoals de geweldige barokke wolken
stoeten voorbijzeilen van de ene naar de andere horizon. Daar
tussen strooit de zon lichtbundels naar de zee. die fel schittert en
verder alle nuances van grijs tot helderblauw vertoont. Mijn
leven wordt bepaald door licht en donker, wind of geen wind. en
slechts drie keer per dag gebruik ik de tijd van de mensen, twee
keer om uit te rekenen waar ik ben en één keer om te horen wat
voor weer het wordt.
Met behulp van een sextant meet ik
twee keer de stand van de zon met een
tussenpoos van een aantal uren en no
teer de tijd van meting tot op de se
conde nauwkeurig. Deze twee metin
gen werk ik uit met behulp van een
almanak en tafels; dat is hooguit tien
minuten eenvoudig rekenwerk en je
weet waar je bent. Bij rustige zee is je
meting nauwkeurig, maar als je tegen
windkracht vijf instampt is de „Hes-
peria" een zeer onstabiel meetplat-
form. Voor dit zonnetje schieten ge
bruik ik een eenvoudige plastic
Davis-sextant en een kwartswek
kertje van amper honderd gulden.
Misschien zal een zeeman er van
schrikken, maar beide werken nauw
keurig.
We zijn nu echt onder invloed van het
hogedrukgebied bij de Azoren en dat
betekent mooi warm weer zonder veel
wind. Soms schiet ik in 24 uur niet
meer op dan 30 mijl. dat is de prijs die
je moet betalen als je niet noordelijk
wilt gaan. De kleur van het water is
veranderd, we kruisen de Azoren-
stroom, die van noordwest naar
noordoost loopt.
Op de 19e heb ik voor het eerst beet en
het is een heel getrek om de vis binnen
te halen Ik ben altijd opgewonden en
nieuwsgierig om te kijken wat er aan
de haak zit. Onder water schemert iets
zilverachtigs, dat zo af en toe naar
links en naar rechts schiet en flinke
rukken aan de lijn geeft. Het is een al-
bacore. een tonijn van een centimeter
of 80. Als ik hem bijna binnenboord
heb. valt de hevig spartelende vis weer
van de haak Hij heeft geluk gehad en
albacores zijn toch bijna te mooi om op
te eten, zo rouwig stemt het me niet.
Dolfijnen
's Avonds spelen er zes dolfijnen rond
de boeg; ze zijn het beste medicijn
tegen een slecht humeur. Hun ijle
piepstemmen zijn zelfs boven water
te horen, 's Nachts zijn de sterren van
de hemel gevallen en de „Hesperia"
trekt een lichtend spoor door de gol
ven. Ik voel me geweldig, er gaat een
vreugde door me heen die boven alles
uitstijgt. Wat een leven. Het land met
al zijn vragen heeft zijn invloed op me
verloren, hier gebeurt het. De wind
zingt door de stagen en dc „Hesperia"
ligt onder me. Zij die denken dat een
schip een dood ding is. hebben nog
nooit goed gevaren! Kijk hoe ze haar
flank in de golven legt, er ruisend
doorsnijdt, vast op koers. Haar grote.
witte vleugels steken nu zwart af
tegen het licht van de maan. Jammer
dat jullie niet even hier konden zijn
om het te zien, te voelen en in te ade
men. Misschien ook beter van niet:
jullie waren hier gekomen met al je
zorgen en je televisie-zintuigen en dan
voel je d'r niets van.
De volgende morgen kan ik een radio
peiling maken op drie eilanden van de
Azoren, Terceira, Graciosa en Flores.
namen die groene heuvels beloven,
witte huisjes, vriendelijke sobere men
sen en koele wijn. Maar we gaan door.
naar het westen, achter de zon aan.
hoe graag ik ook oude vrienden had
willen bezoeken op Faial. Daar onder
die wolkenbanken, ver achter de hori
zon in het zuiden, daar liggen ze. Maar
ik ben op weg naar ..Hesperiaofwel
het avondland, waar de zon ondergaat.
Ontmoeting
Een vrachtschip komt binnen de cir
kel van mijn horizon, onze koersem
zijn bijna tegengesteld. We varen vlak
langs elkaar. Op de brug slaan man
netjes in witte tropenuniformen met
kijkers, we zwaaien. Het is een Duits
schip, de „Bartenstein". Over de ma
rifoon - wat ben ik blij met dat kastje!
- hebben we een gesprek. Ze zijn zeer
belangstellend, ik krijg een positie op
en ze rapporteren me bij Lloyd's in
Londen. Zo moet het gaan, wat zullen
ze thuis blij zijn, want ze hebben na
tuurlijk van die zware stormen en al
die uitvallers gehoord en sinds die
ontmoeting met de „Holstendamm"
op 12 juni ben ik niet in de gelegen
heid geweest om iets van me te laten
horen.
's Middags heb ik weer beet en nu lukt
het me wel om de albacore binnen te
halen. Een klap op z'n kop en hij is er
geweest. Wat een prachtige glanzende
vis met z'n stalen flanken en donker
blauwe rug, gemaaktom te jagen op de
grote open zee. een driest, juweel. Z'n
dood is voor mij net zo natuurlijk als
die van zijn prooi: haringen en sardi
nes. Zo is het leven op zee: jagen en
gejaagd worden Z'n staai t hang ik aan
de achterstag om te drogen Het eerste
bewijsstuk voor de vissersmanstrofee.
Zijn maag zit vol garnalen en 's avonds
zit mijn maag vol met tonijn, gebak
ken in knoflook en olijfolie. Morgen
heb ik tonijnsalade en vissoep en 's
avonds nog een paar „steaks"
Na een avontuur met een walvis is het
draaien van de motor een gecompli
ceerde zaak geworden. De uitlaat, een
BüSSUM - Het ligt voor de hand. datje denkt, dat er 'n goeie"
onderweg is als iemand de vraag stelt: ..Meneer, heeft u oude
lucht?" Het kan alleen maar een Amsterdammer zijn. die ter
stond zijn antwoordje klaar heeft: ..Jazeker, moet u bij m'n opoe
wezen, die heeft in geen veertig jaar er één gelaten.
En toch is heteen hoogst ernstige zaak waarmee Karei Bokhorst
uit Bussum. industrieel marktonderzoeker bij AKZO Chemie.
Amersfoort, al vele maanden bezig is. Een zaak. die zelfs van
levensbelang kan zijn. Het zoeken naar ..antieke" lucht vormt
een belangrijk onderdeel van een groot internationaal, weten
schappelijk onderzoek naar de mogelijke aantasting van de
ozonlaag rond de aarde, door onder andere spuitbusgassen.
dikke gewapende rubber slang, is van
de motor afgerukt omdat ik er een
touw omheen gebonden had om te
voorkomen dat de schroefas zou gaan
draaien bij hoge snelheid en de verze
geling zou verbreken. Die is nu toch
kapot en misschien ben ik wel uit de
race. In elk geval laat ik de toestand
met uitlaat en touw zoals-ie is om het
wedstrijdcomïté aan te kunnen tonen
dat dc schroefas nauwelijks een om
wenteling gemaakt kan hebben voor
dat hij zichzelf vastdraaide. Door de
afgerukte uitlaat loopt al het koelwa
ter onder in het schip als de motor
draait en dat betekent pompen, één
uur per twee dagen Tevens moet het
reddingvlot uit de kuip om het motor
luik te kimnen openen, zodat de uit
laatgassen kunnen ontsnappen. Een
wat lastige situatie, maar 't kan niet
anders.
Bui
Op de 21e is de zee glad. maar de he
mel in het zuiden is grijs. Er komt een
dikke bui opzetten. Eerst begint het te
waaien en dan vallen de eerste re
gendruppels. Ik scharrel zeep en
shampoo op. Het wordt tijd dat ik
eens een douche neem. Weldra gutst
het de hemel uit. Het is een regel
rechte wolkbreuk en de zee is wit van
het opspetterende water. Heerlijk
verfrissend, de regen roffelt het zout
van m'n lijf en m'n haar zal voor het
eerst sinds lange lijd niet meer kle
verig zijn. Als de bui voorbij is. laat ik
me opdrogen in de zon. Helaas is de
wind weer gaan liggen.
Op dezelfde koers achter ons is een
tanker te voorschijn gekomen uit de
bui. De „Trade Endeavour" vaart vlak
langs zonder dat iemand zich op de
brug laat zien. Toeteren en oproepen
via de marifoon helpt mets Een grieze
lige gedachte dat zo n bakbeest blind
voorbij schuift.
De zee is nu spiegelglad en er staat
geen zuchtje wind. de zon brandt. Aan
bakboord duiken drie vinvissen op
met luid geblaas en even slaat me de
schrik om het hart, maar ze laten me
met rust en gaan hun eigen weg. Een
uur later komen ze weer langs, nu veel
dichterbij Drie grote dampkolom-
men. drie zwarte ruggen en vooral dat
enorme geblaas doen mij met ontzag
toekijken Gelukkig hebben ze wat
anders te doen
Er drijft iets bruins vlak voor de
..Hesperia". weer een oude kennis, zo
af en toe steekt hij zijn kop even bo
ven water. Het is een grote zeeschild
pad en hij wordt gevolgd door een
school kleine visjes. Ik heb nauwe
lijks een foto van hem gemaakt of
achter het schip tuft een driehoekige
vin heen en weer. een haai. Niet alle
maal tegelijk jongens. Snel loop ik
naar achteren. Hij zwemt vlak achter
de boot en is prachtig te zien. Hij is
ongeveer 2,5 meter lang en lichtgrijs
van kleur. Met een krachtige staart
slag verdwijnt hij weer. Vandaag
barst de zee van leven - ginds zwemt
een school dolfijnen.
Tegen de avond steekt een zachte
bries op. die me niet in de steek laat.
Weer knjgen we een dikke bui over ons
heen. Nog straalt de zon in een gat tus
sen de wolken en prachtig afstekend
tegen de donkergrijze lucht drijven
vier dampkolommen boven een glin
sterende zee. Weer vinvissen. Even la
ter zwemt er een voor me op „aanva-
ringskoers" en ik besluit overstag te
gaan. Ook hij vervolgt gewoon z'n weg.
De dagen daarop schieten we goed op.
Tot dusverre ben ik niet snel, maar
dat was te voorzien op de zuidelijke
route. Uiteindelijk moet de „Hespe
ria" zo nieuw mogelijk afgeleverd
worden in Amerika en in kalm weer
heeft een schip echt heel wat minder
te lijden dan in windkracht 10. Ik heb
niet de minste problemen met het al
leen zijn, alhoewel het feit dat je in
zo'n race zit toch wel invloed heeft op
je gemoedsrust als er geen wind is.
Op de 25e ben ik twintig dagen op zee.
Mijn positie is 41.00' noorderbreedte
en 35.30' westerlengte. Met een beetje
geluk ben ik op de helft.
m MMMtMMeM
-JSf'm
Het is enkele jaren geleden op gang
gekomen, nadat er een hevige discus
sie was ontbrand over de afbraak-
theorie van ozon in de stratosfeer. De
FCC's 11 en I2.de fluorchloorkoolwa-
terstoffen, gassen, die worden toege
past in brandblussers, ijskasten, sys
temen voor airconditioning en wor
den gebruikt bij de fabricage van
sehuimplastic of als drijfgas in spuit
bussen. zouden de ozonlaag afbreken.
Er zouden gaten vallen in die veilige
gordel, die als een paraplu boven de
aarde rust. waardoor gevaarlijke, het
leven aantastende zonnestralen, tot
de aardbodem zouden kunnen door
dringen.
Deze theorie leverde zoveel onheils
profeten op. dat de Verenigde Naties,
de Wereldgezondheidsorganisatie en
de gezamenlijke chemische indus
trieën erbij werden betrokken om te
komen tot een programma van onder
zoek De Amerikaanse regering stelde
zestig miljoen dollar ter beschikking
van de Academie voor Wetenschap
pen te Washington en de wetenschap
pelijke activiteiten konden worden
gestart.
Een deel van de wetenschappelijke
opdracht ging naar professor Rhein-
gold A Rasmussen, die naar gelang de
studie vorderde, steeds meer behoefte
kreeg aan vergelijkbaar materiaal uit
het verleden Aan oude lucht! Tiental
len. honderden of miljoenen jaren oud.
Dat werd het Nederlands aandeel in
het mondiaal onderzoek AKZO Che
mie nam het verzamelen van oude
luchtjes voor zijn rekening en „lever
de Karei Bokhorst, de man. die door
het land trekt mei de vraag. „Heeft u
ook oude lucht?"
Computer
Twee Amerikaanse onderzoekers
Rowland en Molina, hadden in 1974
door een artikel in het blad „Nature",
de ozon-affaire veroorzaakt. In hun
publicatie beschreven zij hoe zij hun
ozon-afbraakvermoedens aan een
computer hadden toevertrouwd. Zij
hadden het rekenvemuft volgestopt
met gegevens over de tot op vijftig
kilometer hoogte voorkomende ozon
laag en over de FCC's. Hun vraag
luidde ten slotte: „Kunnen deze FCC's
de ozonlaag afbreken?" En het ant
woord van de computer luidde: „Nou
en of!"
Het zou kunnen betekenen, dat de
vrijkomende en omhoog spuitende
drijfgassen. langzamerhand de be
schermende laag in de stratosfeer slo
pen. De computerconstatering, bracht
daarom heel wat teweeg. Weten
schappelijke en onwetenschappelijke
polemieken, uitspraken van deskun
digen en ondeskundigen. het geheel
gemixed met de weinig opwekkende
voorspelling van sterrewichelaars en
kaartleggers over de toekomst van de
aarde Stijgende temperaturen en
smeltend poolijs zouden het klimaat
compleet veranderen. Vreselijke ziek
ten zouden daaraan inherent zijn zoals
huidkanker. Bovendien zou de mens
heid te maken krijgen met- afschuwe
lijke plagen door lomgedierte. zoals
door monstrueuze vormen aanne
mende insecten
De walvis die de Hesperia 1.5 uur volgde
naar de Zuidpool Hij verzamelde er
grote brokken ijs goed gevuld met
lucht Hij vertrok met de hele 'handel'
naar Amerika om aan de grens tot de
ontdekking te komen, dat de douane
het zaakje niet vertrouwde. Er zat voor
de douane een luchtje aan: een man.
die naar de Zuidpool was gegaan om
klompen ijs te halen.. Professor Ras
mussen bereikte tenslotte na een zeer
lange wacht bij de grens, zijn laborato
rium. Maar hij had meer lucht nodig
Nog wat versere Van enkele eeuwen
en enkele tientallen jaren terug.
Vliegtuigbrand
Daar stapt dan de door AKZO Chemie
aangewezen Bussumer Karei Bok
horst in zijn spoor. Om het voorraadje
van de professor aan te vullen. Hij
ontdekte, dat er nog heel wat te „ha
len" valt. Zoals bij het inmiddels be
faamd geworden wrak van de Libera
tor, die op 22 december 1943 terugko
mend van een bombardementsvlucht
boven Duitsland, in het IJsselmeer
stortte.
Enkele maanden geleden werd het on
der aanwezigheid van de enige overle
dene van de crash, de tweede piloot
Jack Taylor, boven water gehaald.
Met een band. nog behoorlijk gevuld
met lucht* Karei Bokhorst mocht van
defensie in Gilze-Rijen waar de restan
ten van het vliegtuig waren gedepo
neerd. best over de inhoud van de
band beschikken. Op zijn verzoek
haalde het TNO de lucht eruit door het
„gewoon in glazen flessen geplaatste
plastic zakken te laten lopen. Een bij
zonder luchtje want de AKZO-man
werd meegedeeld, dat de band was op
gepompt in Amerika er. was bijgevuld
in Engeland!
Collectie
„Dat was m'n eerste zootje lucht", al
dus de marktonderzoeker, die na de
gestaagde operatie voorzichtig bij de
fensie informeerde of er misschien
nog meer goed opgeborgen oude lucht
jes te vinden zouden zijn. Het resul
teerde in de opbouw van een merk-
Het flesje met het huidgedeelte van Van Speyk s rechterarm.
KARELBOKHORST
