Wanhoop die om reactie schreeuwt
MANFRED EWALD SMEEKT
OM VERTREK UIT DDR
Nederland kan iets doen
19
zaterdagkrant
Ti- i-n—fr|- -inftiii Tim li -g-f^n-wi rrr n wi ii I'Tyr irr M'i >1 lk>ffl||»^iTrf^jfl|?lfrl(l«klf'*riatV'ffHffflfrTitg(|<iii i1f |l
Als er- '-O3'5 ""langs n°K. bos- en heidebranden
woeden in het grensgebied tussen de Westduitse
Bondsrepubliek en de Duitse Democratische Repu
bliek. ontploffen in het niemandsland tussen beide
Duitslanden „spontaan" de landmijnen. Die waren
voor mensen bedoeld. Mensen, die in helse wanhoop
geen minder riskante uitweg meer zien op de vlucht
uit een land dat ze allang niet meer als hun vaderland
willen en kunnen beschouwen. De DDR is nog altijd
niet voor elke ingezetene de socialistische heilsstaat
die ze zo graag zegt te zijn. Wie dat heil niet meer ziel.
is staatsvijand.
Vroeger sprak de Berlijnse muur nog tot onze verbeel
ding. Vooral wanneer daar doden vielen. De dramati
sche foto's haalden wereldprijzen. Tegenwoordig heb
ben ook wij de DDR erkend. En tussen „bevriende
staten" worden al snel de allergrofste oneffenheden
gladgestreken Vanwege de goede relaties.
Maar ze zijn er nóg. De drama's In trieste menselijke
drama's. Ondanks de goede relaties en twee keurige
ambassadegebouwen, een in Den Haag, en een in
Oost-Berlijn
De DDR werd in 1973 lid van de Verenigde Naties.
Ondertekende bij die triomfantelijke gelegenheid het
Handvest De DDR tekende daarmee ook de Univer
sele Verklaring van de Rechten van de Mens. Ar tikel
13, sub 2 van 10 dec. 1948. „Ieder mens heeft het recht
elk land. inclusief zijn eigen land. te verlaten of erin
terug te keren": Artikel 15, sub 2: „Niemand mag zijn
staatsburgerschap willekeurig worden ontnomen,
noch hef recht worden ontzegd zijn staatsburgerschap
vrijwillig door een ander te vervangen).
De DDR was een van de 35 staten die In Helsinki de
akkoorden over Europese Veiligheid en Samenwer
king plechtig onderschreven.
iSlotakte. 1 augustus 1975). i deelnemende staten
zullenj verzoeken van personen behandelen die met
familieleden herenigd willen worden, en wel zo soepel
als mogelijk. Zo n verzoek zal de rechten en plichten
van de indiener of zijn familieleden niet nadelig beïn
vloeden i.
En de DDR reikte Willy Brandt de hand als sluitstuk
van diens levenswerk: de totstandkoming van de zo
genaamde „Ostvertraege". het pakket overeenkom
sten datde betrekkingen tussen beide gespleten Duil-
slanden voor de toekomst regelde en deze betrekkin
gen van het ordinaire niveau, van wat men bijna poli
tieke rassenhaat zou kunnen noemen, opvijzelde tot
iets minder ziekelijks
'Vorige maand, tijdens het negende Congres van de
communistische partij van de DDR. werd in nieuwe
...statuten" laconiek vastgesteld dat ..de Duitse kwes
tie voor eens en voor altijd was opgelosteen verwij
zing naar mogelijke hereniging bleef voor 'teerst com
pleet achterwege).
De DDR tekende kortom vrijwel alles wat er tc teke
nen viel om voortaan te kunnen meezingen in het koor
van de internationale gemeenschap van stalen. De
dissonanten zijn er nog steeds niet minder om. „Hel
sinki". het „Brandt-pakt". de VN-Charta. de
Mensenrechten-verklaring, de ongeschreven wetten
tussen bevriende mogendheden, dat alles lijkt een
dode letter wanneer om de zoveel tijd weer eens zo'n
typisch DDR-drama door het muur-beton of de grens-
loopgraven naar het Westen doorsijpelt).
Zoals het drama van tandarts Manfred Ewald. zijn
vrouw Gisela en hun kinderen Ingo en Andi. Omdat
Manfred Ewald een pleegzuster in Maarsbergen heeft,
en omdat Manfred Ewald zelf geen enkele vrees meer
koestert dat publikatie van zijn tragische levensver
haal zijn zaak nog hopelozerzou kunnen maken dan ze
al is. gaven zijn Nederlandse zus en haar nun de tra
gedie - opgetekend lil tientallen brieve n en afschrif
ten van officiële documenten - vrij voor publikatie in
dit blad.
Het is de tragedie van een Jonge, ambitieuze West-
duitsc medicus die. idealistisch h goedgelovig, nog
vóór de bouw van de Berlijn.se muur en de aanleg van
de concentratiekamp-achtlgcgren.su fsclu-idlng tus> en
de DDR en de Bondsrepubliek, in Oost-Duitsland een
fraai ogende baan aannam op voorwaarde dal lilj ;-.:s
hij dat ooit zou willen, terug kon naar het Westen
En die dat nu niet meer kan Zeker niet naar Wr«1
Duitsland, maar waarschijnlijk ook niet naar Nedei
land. Alle desbetreffende verzoeken zijn tot nu tor-
gen die de DDR ondertekende, flagrant werden ge
schonden. HIJ wordt nu bijna letterlijk doodgepe-m
zijn woonplaats, Bad Berka bij Weimar. Alleen maar
omdat hij te kennen heeft gegeven weg te willen. Wat
neerkomt op zoiets als landverraad
Zijn Maarsberg.se familie is wanhopig Er is Immers
nauwelijks hoop. Ondanks hun smeekbeden bij Am
nesty International. Ondanks hun pogingen om via
buitenlandse zaken de Nederlandse ambassade in
van de verstrekking van een DDR-ultreisvuurn- in te
fred.Gisela. Ingo en Andlnu jarenlang steeds verder
zien vervagen In een geraffineerd, ontmoedigend en
onmenselijk tegenspel van DDR-burocratie. waarbij
onwil duidelijker naar voren komt dan onvermogen
Het is een verhaal dal schreeuwt om reactie. Van de
Nederlandse overheid, die ook Koerden. Chilenen.
Hongaren. Tsjechen en andere ontvluchten» van een
regime onderdak verschafte. Huisvesting en werk
voor dit gezin is er. Tandarts Fernand Mesu en zijn
vrouw Hrlga ide pleegzuster van Manfred Ewald en
als zodanig diens enige buitenlandse familieband)
hebben hij voorbaat elke belemmering voor een
overkomst al uit handen van de Nederlandse over
heid genomen, voor het geval die bezwaren zou kun
nen zien met betrekking tot vestigings- en werkver
gunningen in deze lijd van beperkte toelating van
buitenlandse arbeidskrachten. Zoals formeel «vol
gens alle door de DDR onderschreven verdragen) ook
elke belemmering voor vertrek van Ewald en de zij
nen uit handen van de DDR-overheid is genomen. Die
trekt zich er echter glashard niets van uan.
(Door Reinier van de Loo)
haterdag 12 augustus 1961. Tandarts Manfred Ewald, voormalig burger van de
Bondsrepubliek maar sedert 1954 vrijwillig werkzaam in de DDR in een praktijk
bij Weimar, staat met zijn gezin (vrouw Gisela en zoons Ingo en Andi) startklaar
vooreen vakantietrip naar het Westen. Maar er is iets mis met een van de wielen
van zijn auto. Reparatie op zaterdagmiddag was er niet meer bij. Dan maar
wachten tot maandagmorgen.
Manfred, Gesela en hun kinderen wachten nu, 15 jaar laternog. Want op die
verschrikkelijke zondag na die zaterdag-met-bandenpech begon de DDR haar
grens dicht te metselen. Van de ene dag op de andere. Zondag 13 augustus werd de
dag van de Muur. De weg naar het Westen ging dicht en bleef dat tot vandaag.
Wanhoop
Behalve voor de categorie
mensen die voor de „Arbeiter-
vind Bauernstaat" nutteloos
raen (grijsaards, die wel hun
aow moeten achterlaten, of
theologen, of mensen met an
dere „gebrekenWie echter
„onmisbaar" wordt verklaard
voor het socialisme en de
DDR-gemeenschap - zoals een
tandarts; vóór de muur werd
opgericht verdwenen de
meeste medici uit de DDR
naar het vrijere en lucratievere
Westen - kan fluiten naar zijn
rechten; zijn mensenrechten.
Op die beruchte zondag in 1961 begint
de lijdensweg van duizenden Oost-
dmlsers. En die van het gezin-Ewald.
rijn eerste fout maakte Manfred
Ewald - overigens te goeder trouw -
f n.et afgestudeerde tandheelkun
de in 1954. Hij woonde toen in Le-
verkusen in het Westen. Tijdens een
™oek aan de DDR, die toen nog geen
Wonnen erfafscheiding met haar
Dourlnnd had - en waaruit tiendui-
«nden dan ook vrijelijk naar het
"Wen vluchtten - boden DDR-
ranctionarissen hem een goede baan
au:tandarts in een ziekenhuis, in een
^sanatorium en in een kinder-tb-
oospilaal.
Huis, salaris en het staats
manen «lat bij zijn functie hoorde,
||J2® Hinder voor Ewald dan een
ras beroepsethiek: de meeste patiën-
®«ii genoemde instellingen hadden
oor hel grote tekort aan geschoolde
artsen in de DDR al maanden
:«"cnukcle gebitsverzorging meer
Idrad. Hij nam de baan aan.
jfrald maakte toen zijn tweede fout:
hj kreeg de „verzekering" dat hij op
gewenst moment natuurlijk weer
«urnet Westen terug kon, maar liet
«schriftelijk vastleggen. En een
'delout: hij leverde zijn Westduitse
spoort m. Nog steeds gedreven door
'lsme e" blind vertrouwen. Het
Wbem later opbreken,
ten de DDR in 1961 werd afgegren-
Jd.zag de in zijn woonplaats zeer ge-
;ie tandarts, die intussen met een
^P'eegster uit een der ziekenhuizen
'f. werkte was getrouwd, nog
^«sgeen wolken aan de horizon: hij
m 'Hmers ten allen tijde terug?
zijn vrouw na te vragen of er misschien
sprake was van een spoedige schei
ding... In dat geval zouden ze hem ze-
kernietlaten vertrekken, wantzelfs de
DDR-autoriteiten begrijpen wel dat
een zo beledigd mens, die ook nog gaat
scheiden, nooit meer terugkomt uit
Wirtschafswunderland als hij in de
DDR niets meer te verliezen heeft.
De grove belediging van mevrouw
Ewald was nog maar een kleinigheidje,
vergeleken met wat het gezin later nog
te wachten stond.
Ewald wilde nu voorgoed weg. Terug
naar WesUDuitsland. Op 4 december
1967 begon echter een ongelooflijke
lijdensweg. Zijn verzoek werd afgewe
zen. Motief: de DDR wordt internatio
naal niet erkend, en de DDR is niet
gebonden aan internationaal gel
dende wetten «wat toen nog waar
was).
Wachten
jjf schok, de herkenning van het cer-
«raad, kwam in 1967. Ewalds
K,„u °v®rlecd i" Leverkusén (bij
wrrto u DDR-autoriteiten wei-
"öen hem echter zonder opgave van
bw-Mf" !le laten vertrekken om de
bE®»" b'i lc wonen. Kennelijk
het hi.i»e C»en tandarts voorgoed naar
buitenland te zien verdwijnen.
dubbele s'ag kwam maar
ai„Sden'ater-Toen overleed ook
geslotenv«n 2 °Pnieuw bleef de grens
desüitonl0 de lntussen al totaal ge-
Sin w™ ltandarts- Toen hij
DöR-aumrit ,ldiende- geneerden de
autonteiten zich niet zelfs bij
Er volgden lange jaren van wachten.
Zijn „ongehoorde" verzoek bestem
pelde hem bijna automatisch tot
staatsvijand. Pas na dc opname van
de DDR in de Verenigde Naties (sep
tember 1973) kon hij zijn pogingen
hervatten. Vanaf 8 september 1974 -
Ewalds eerste officieel ingediende
verzoek - tot op de dag van vandaag
zijn er vijftien officiële verzoeken tot
het DDR-minister van binnenlandse
zaken en tot de „Kreisrat" van het dis
trict Weimar gericht. Alle zonder re
sultaat.
Op het 14e verzoek (18 februari 1976)
aan de minister van binnenlandse za
ken volgt een brief met deze laconieke
passage:Wij verzoeken u van ver
der geschrijf in deze zaak af te zien,
omdat er voor een hernieuwde behan
deling geen enkele reden bestaat".
Manfred Ewald had redenen genoeg.
Zijn nauwkeurige napluizing van alle
internationale overeenkomsten waar
aan de DDR is gebonden, en die hem in
veelvoud in het gelijk stellen, worden
afgedaan met opmerkingen als „De
wetten van de DDR worden voor ieder
geval apart getoetst" wat volkstrekte
willekeur betekent), en „Uw arbeids
kracht is de socialistische gemeen
schap van nut".
Ook een koerswending - niet langer
verzoeken om naar de Bondsrepubliek
terug te mogen keren, maar emigratie
naar Nederland aanvragen - haalt,
niets uit. De DDR erkent het recht op
zogenaamde Familienzusammen-
fuehrung, dat wil zeggen het recht op
hereniging van geografisch geschei
den families. Welnu. Manfred Ewald
heeft, in de DDR totaal geen familie
(ook al een grond tot vrije uitreis), en
sedert de dood van zijn ouders in
West-Duitsland ook niet meer. Zijn
enige levende familielid is Helga Mesu
in Maarsbergen. Zij is door de DDR-
autoriteiten ook als zodanig erkend.
Maar opnieuw weigert de DDR haar
eigen wetten na te leven.
uitresivisum. De soort antwoorden
die hij op zijn litanie van vertrek-
verzoeken krijgt» is typerend voor de
manier waarop de DDR „lastige"
burgers-behandelt: nooit nee zeggen,
maar tot Sint Juttemis laten wachten.
Lastig? Luister naar enkele van de
passages uit de vele brieven die Man
fred en Gisela hun Maarsbergse fami
lie stuurden (ze zijn allang zo wanho
pig dat de briefcensuur en zelfs publi
katie in deze krant hen geen enkele
angst voor represailles meer inboeze
men).
Om de DDR-autoriteiten echter geen
concrete „bewijzen van landverraad"
in handen te geven, heb ik geen letter
lijke citaten uit Manfreds en Gisela's
brieven gebruikt, maar ze „herschre
ven". Het Nederlandse ministerie van
buitenlandse zakan adviseerde dit.
omdat de DDR-ambassade „zeer
kien" is op dit soort publikaties, die ze
niet alleen onmiddellijk tot anti-
propaganda brandmerkt, maar tevens
zou kunnen gebruiken als gedrukte
bewijsstukken tegen Ewald. Op hoog
verraad staat daar langdurige gevan
genisstraf, Wat Ewald en de zijnen let
terlijk nog veel verder van huis zou
brengen.
Buitenlandse zaken: „Zulke wanho
pige mensen moet je. ook al zien ze
geen bezwaar meer tegen publikatie.
soms tegen zichzelf beschermen"
Hier enige wanhoopskreten:
- In Bad Berka laten ze Ewald en de
zijnen links liggen. Ze zijn ..besmet",
staatsvijanden. De mensen zijn bang
om met hen in contact te komen.
- Wanneer ze Ewald Kreiszahnarzt
maken ipromotie tot controlerend
districts-tandartswordt hij automa
tisch „Geheimnistraeger" ikenner van
staatsgeheimen), en die komen het
land nooit uit. l Dit speelde al jaren ge
ledenToen zijn ouders in het Westen
stierven, boden de DDR-autoriteiten
hem de kans om hun graven te bezoe
ken. echter op de chantagevoor-
waarde dat hij dan ..gepromoveerd"
zou worden. Wat moest hij andersDe
laatste kans grijpen om zijn ouders tc
..bezoeken", al waren ze al dood. Hij
nam het aanbod aan.
- Dc wet verbiedt je formeel niet zoveel.
Maar voor alles watje wilt een auto.
een school voor je kinderen, noem
maar opheb je een vergunning nodig.
En die krijg je nooit
- Op 10 décembèr 1974 wordt Maiïfréd
meepedeeld dat zijn zeer. begaafde
zoon' 'Andi I Andreas) ondanks' tóp
examencijfers geen al toegezegde stu
die voor tandarts mag beginnen, want
..de DDR is bezig haar medische stand
nieuw op te bouwen uit de gelederen
van arbeiders- en boerenkinderen".
Voorkinderen van de inlelligenlia zijn
slechts beschikbaar de studies in
landbouwtechniek, veeteelt, glasver
werking. marxisme-lenmisme, eco
nomie en wiskunde: tijdens het ne
gende congres van de CP van de DDR
wordt het accent gelegd op de commu
nistische - niet langer socialistische -
vorming van de jeugd, met inbegrip
van para-militaire oefening. Ewald
schrijft in een van zijn brieven over
zijn zoon. die met wapens op
manoeuvre-na-schooltijd moet. Na
veel moeite kon Andi in Jena uiteinde
lijk een studie theologie beginnen. Als
theoloog is hij waardeloos voor de
Ooslduitse staat, en kan hij later mis
schien ooit nog eens vertrekken. Een
tandarts laten ze niet gaan.
- Ze hebben Ewald zonder opgaaf van
redenen zijn functie van districtstan
darts weer ontnomen. Dat en een
langdurige ziekte hebben zijn maand
salaris teruggebracht tot 128,90 Oost
marken. Daarvoor kan hij vrijwel
niets kopen i vooropgesteld dat er in de
winkel iets te koop is. Wekenlange
rantsoeneringen van de gewoonste ar
tikelen zijn gewoon).
- Die ziekte: in 1975 werd Manfred
zwaar ziek. Geen ziekenhuisbed be
schikbaar. Een gerichte diagnose
werd niet gesteld. Hij werd met zeven
verschillende antibiotica volgepropt,
totdat hij vrijwel op sterven lag. Drie
weken lang in een ijskoude praktij
kruimte gelegen istookgelegenheid
ontnomen, een van de tientallen peste
rijen van de lokale autoriteiten in Bad
Berka i. Er volgde permanente tremor,
bijna-blindheid. bloed vergiftiging
wekenlange hoge koorts. Halfdood
werd hij uiteindelijk naar een zieken
huis gebracht, waar onmiddellijk twee
operaties moesten volgen teen aan de
prostaat) Vier dagen na zijn terug
keer in Bad Berka kwam de Veilig
heidspolitie over de vloer en schrok
zich kennelijk lam. want een meege
brachte zoveelsteafwijzing van een
uitreisverzoek durfden ze hem niet
eens te overhandigen, zo slecht was hij
eraan toe. Nu zijn gezondheid iets is
verbeterd, is het maandsalaris weer
opgevoerd naar het kapitale bedrag
van 320 mark. waarvan de studerende
zoon echter alleen al 200 mark nodig
heeft.
- Antwoorden op nieuwe uitreisver-
zoeken laten nu al laatste brief van
mei 1976) drie maanden op zich wach
ten. Vrienden van de Ewalds wordt
dringend aangeraden elk contact met
hen te vermijden. Ze raken eraan ge
wend.
- Een kleine kans voor Ewald is. zijn
hele praktijk opgeven en een in de
DDR nutteloos beroep kiezen koster
in een kerk bijvoorbeeld), maar dan
heeft hij helemaal geen inkomen meer.
Dit is je reinste moderne slavernij.
- De theologiestudie van de oudste
zoon is voor de autoriteiten reden om
de jongste van school weg te pesten.
Maar hij blijft. En Manfred blijft, en
Gisela en Andreas en Ingo. Tegen hun
wil. Ondanks hun recht. „Het contact
met jullie is het enige dat ons nog hoop
geeft en overeind houdt", schrijft Gi
sela naar Maarsbergen.
-1 juni 1976 Helga Mesu in Maarsber
gen: ..We komen nu in de fase van to
tale isolering: telefonisch hoorde ik
van Manfred dat hij de laatste zes we
ken geen brieven meer kreeg: ik
stuurde er drie. En ons telefoonge
sprek werd na twee zinnen plotseling
zwaar gestoord, wat nog nooit eerder
was voorgekomen. Dat de brieven uil
de DDR nog wél doorkomen, is een ge
volg van het feit dat die niet in Ewalds
woonplaats worden gepost. Ik ben
De Berlijnse Muur. symbool van wanhoop
Onwil
Pogingen van Ewald via dc Neder
landse ambassade in de DDR om naar
ons land te mogen vertrekken, stuiten
op dezelfde nadrukkelijke onwil. De
ambassade heeft geen bezwaar (huis
vesting en werk zijn in Maarsbergen
geregeld), maar de DDR weigert een
Manfred Ewald. vrouw cn kinderen.
bang dat de „gevangenschap" van dit
gezin nu definitief, het isolement totaal
gaat worden".
Kan Nederland daar nog iets tegen
doen? „Deze publiciteit is uitstekend.
De DDR gaat door voor het hardste
anti-land voor wat betreft de nale
ving van de mensenrechten-passages
uil de Helsinki-overeenkomst. Dit
geval-Ewald is opnieuw een bewijs
van de flagrante manier waarop de
DDR internationale overeenkomsten,
en met name die van Helsinki,
schendt", zo verklaart hel ministerie
van buitenlandse zaken in Den Haag.
Staatssecretaris Kooymans wees nog
onlangs, in een ongekend scherpe rede
tijdens de jaarvergadering van de Ne
derlandse Dagbladpers te Amster
dam. op deze houding van het Oost
blok in het algemeen en die van de
DDR in het bijzonder jegens de nale
ving van „Helsinki". Ook minister Van
der Stoel heeft zijn teleurstelling hier
over al publiekelijk geuit.
"Maar ambassadeur Reinink kan in
OostrBeriijn weinig druk uitoefenen",
zegt buitenlandse zaken. „Ewald is
geen Nederlander, en bovendien was
hij jarenlang „Geheimnistraeger".
Op het ministerie geeft men openlijk
toe dat de DDR-autoriteiten de hand
lichten met internationale verdragen:
naar het hen uitkomt passen ze ver
dragsclausules domweg toe naar de
marxistiseh-leninïstische interpreta
tie ervan. Dat wil zeggen dat ze in elk
voorkomend geval een wetsartikel
naar eigen goeddunken kunnen
krompraten, zonder dat ze volken
rechtelijk „te grijpen" zijn.
En het feit dat mevrouw Mesu een in
Nederland wonend familielid is,
maakt Ewalds kans op emigratie niet
groter. „Het gaat om de nationaliteit
van de betrekkende zelf. In dit geval,
waar Ewald dus geen Nederlander is,
hebben we geen poot om op te staan",
aldus buitenlandse zaken.
„Als een actie van dit blad via kamer
leden (dit artikel is inmiddels naar
een aantal buitenland-specialisten
van de Tweede Kamer gezonden met
het verzoek via kamervragen tot ver
dere publiciteit te komen i tot officiële
verklaringen van de ministeries van
buitenlandse zaken en van justitie
zou leiden, is dat wellicht al een
winstpunt voor Ewald", aldus BZ,
„en bovendien kan het nooit kwaad
via dit soort publiciteit de praktijken
van de DDR weer eens aan de kaak te
stellen".
as in het uiterste geval zal Nederland
in de Verenigde Naties (via het thema
Rechten van de Mens) kunnen protes
teren. „Maar daarvan hebben we zelfs
in het geval-Aronson met betrekking
tot Irak afgezien, om het leven van de
betrokkene zoveel mogelijk te be
schermen", zo zegt buitenlandse za
ken. De DDR is net als Irak uiterst
gevoelig voor dit soort publiciteit en
beschouwt elke kritiek op haar beleid
onmiddellijk als anti-DDR-
propaganda.