a
Veteranen zien
elkaar
Bouwen om te verwoesten
SLAG ARNHEM
BARST WEER LOS
PZC
z FILM EEN BRUG TE VER
MAANDA G IN PRODUKTIE
8 ZATERDAG 24 APRIL 1976
zaterdagkrant
19
Reportage uit Arnhem, Twello
en Deventer door Dick Horst
IN BRONKHORST VERRIJST EEN STUKJE OOSTERBEEK
Timmeren, schuren, vijlen, beitelen,
schilderen aan een levensgrote Air
speed Horsa 1-transportglider, is
een karwei waaraan tientallen de
corbouwers de handen vol hebben.
Dat gebeurt in een tweetal grote fa
briekshallen in de koekstad. waar
de arbeiders 's morgens al The Sun
en The Daily Mirror van dezelfde
dag kunnen lezen. En dat speelt zich
af in hoge frequentie, want wat is
een Brit zonder zijn ochtend
blad
De man die camouüagezeilen in el
kaar zet, laat zijn Singer-
naaimachine (hoe kan het anders?»
voor wat-ie is en spelt de kolommen
van het thuisfront. De tien in aan
bouw zijnde Horsa-gliders en de Da
kota (eveneens op ware grootte»
moeten maar even wachten. Hij
leunt tegen de natuurgetrouwe (tri
plex) Duitse bunker, vouwt zijn „pa
per" open en leest de laatste verwik
kelingen rond Lord Snowdon, prin
ses Margaret en Jackie Kennedy.
Over enkele weken zal die Duitse
bunker een plaats krijgen op de De
venter IJsselbrug, die dan voor de
Arnhemse Rijnbrug moet doorgaan.
Het is de beruchte bunker, een mi-
traüleurnest, compleet met zoek-
lichtschijnwerper. waarmee de
Duitsers tijdens de slag om Arnhem
de Rijnoeververbinding onder schot
hielden.
Even buiten de grote fabriekshal is
een man bezig met een machine,
waarmee rookgordijnen kunnen
worden gelegd. Het ding draait proef.
Rookgolven waaieren de hal binnen,
en de kranteman komt juist op tijd
om de omstanders uit longverwoes-
tende hoestbuien te halen.
Verderop is een man bezig stalen
rupsbanden van Duitse Tigertanks
na te bootsen. Hij werkt met latex, en
alle schakels van de rupsbanden
worden van rubber gefabriceerd.
Maar dat zal straks op het celluloid
niet te zien zijn. Complete Sherman-
tanks worden nagebouwd van board,
triplex en fiberglas. Zo'n gevaarte
wordt gemonteerd op hetchassis van
een jeep en kan nog rijden ook. In
gips worden fraaie geveltjes, ge
beeldhouwde raamkozijnen, pilaren
en deuren uitgevoerd.
Stafkaarten
In de grote kaartenkamer liggen
originele stafkaarten; Engelse en
Duitse. Ook daarop wordt straks de
camera gericht. Alles wordt nauw
keurig nagebouwd aan de hand van
veel foto's uit het vroegere Arnhem.
Tussen al die bedrijvigheid door
scharrelt een bekende rond. Henry
MacAnelly uit Westervoort,
Airbome-man, oud-gliderplloot en
parachutist tijdens de slag om Arn
hem. totdat hU als sergeant'
commandant van een mortier
eenheid door een Duitse SS-tank
werd doorzeefd, en zijn arm werd af
geschoten. MacAnelly heeft speciaal
voor zijn bezoek aan Deventer zijn
rode para-baret opgezet
Hij draagt de herkenningstekens
van zijn vroegere legeronderdeel, en
ontmoet zowaar oude kameraden.
Oorlogsveteranen die dan weliswaar
niet bij Amhem vochten, maar wel
deel uitmaakten van Montgomery's
Tweede Britse leger, dat vanuit het
Zuiden naar de Rijnbrug in Amhem
oprukte om de luchtlandingstroepen
te hulp te schieten.
„Maar we kwamen te laat", zegt de
Britse decorbouwer. Alsof MacAnelly
dat ooit zou vergeten Maar hij is
niet haatdragend in deze dagen, nu
„zijn" geschiedenis - zij het dan in
Deventer - weer tot leven komt. Hij
geeft de decorbouwer het adres van
een KLM-relatie, waar bepaalde in
formaties over het instrumentenpa
neel van het dashboard van de Da
kota verkregen kunnen worden. De
man is er kennelijk blij mee, en legt
alle hoogtemeters, snelheidsmeters,
toerentellers bij de andere ingewik
kelde toestanden op de montageta
fel.
iijk i
tien
■■■llllllllllllllllllllllllll1IllIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIUilIIIlllllllllllllllIIIIIllIIHillII!IIIfllllIllHIIII!Ill
„Ik vind het hartstikke leuk werk
Ik moet wel de hele dag beschik
baar zijn om ze te rijden van hot
naar her. Maar ik vind het erg leuk.
Op die manier maak je de hele op
bouw van zo'n film mee,,
Dat zegt de taxichauffeur die volle
dig is ingezet voor het personenver
voer van de Britse decorbouwers
van de film Een brug te Ver. Wij
ontmoetten hem in Nederlands
kleinste stadje, het tegen de boor
den van de kronkelige IJssel aan
geklemde BrOrikhOrsL Hij zit juist
aan de Engelse tea, waar de decor
bouwers 's middags - geheel volgens
Engeise traditie - hun werk even
voor onderbreken.
In Bronkhorst wordt druk gebouwd.
Hier verrijst de Nederlandse Her
vormde Kerk uit Oosterbeek, zoals
die er tijdens de slag om Amhem
uitzag, in een weiland langs de ri
vier. Het landschap doet sterk den
ken aan de uitenoaarden bij Oos
terbeek. Geen wonder dat regisseur
Sir Richard Attenborough onmid
dellijk de gelijkenis zag en Bronk
horst als opname-lokatie uitkoos.
Hier verrijst ook de woning van de
Oosterbeekse mevrouw Kate ter
Horst, die tijdens de luchtlandingen
gewonde Britse Airbornes ver
zorgde in haar tot noodhospitaal
ingerichte woning in Oosterbeek-
Laag Zij speelt een belangrijke rol
in Cornelius Ryan's boek A bridge
too Far
Takke-takke-tak. Takke-takke-tak. De salvo's ratelen uit de
vol-automatische Vickers-machinegeweren. Vlammenflitsenuit
de vuurmonden en laten rookpluimen achter. De hel lijkt losge
barsten. de oorlog weer begonnen. Maar die nagebootste „reali
teit" is slechts schijn. De wapens worden proefgedraaid voordat
zij tegen het einde van deze maand bij de IJsselbrug in Deventer
mvolle actie zullen komen tijdens de opnamen voor de film „Een
brug te ver". Uit de lopen schiet geen moordend lood, want de
mitrailleurs ratelen zonder kogels. Er komt geen patroon aan te
pas...
Technici van de Produktie Maat
schappij „Een brng te ver" hebben op
vernuftige wijze, haast onzichtbaar,
ten bougie op de loop van de Vickers
femonteerd. Met een slangetje wordt
in de loop een mengsel van zuurstof en
«cethyleen gespoten, en via een accu
krijgt de bougie stroom. Bij elke vonk
volgen de explosie, het vuur en de
rook. Precies op de juiste snelheid ra
telt het wapen zijn vuurstoten uit!
Dat gebeurt allemaal in en bij de
voormalige DAVO- haardenfabriek op
het Industrieterrein in Deventer. De
fabriekshallen zijn omgetoverd in een
complete filmindustrie, waar van 's
morgens acht tot 's avonds zes uur
hard wordt gepeesd door zo'n hon
derdtwintig Britten, die hier werkwe
ken van ruim zestig uur maken.
De arbeid geschiedt onder hoog
spanning, want er moet nog enorm
veel gebeuren voordat volgende week
artiesten en cameralieden voor de eer
ste opnamen in actie zullen komen.
English style
Die hoogspanning verloopt over
igens in alle rust, want de Ieren. Schot
ten en Engelsen zijn niet van hun stuk
te brengen. Het zijn routiniers in de
filmindustrie, die weten wat werken,
maar ook wat rusten is. Op tijd wordt
er gepauzeerd: 's morgens om tien uur
voor de bacon and eggs, van één tot
twee uur voor de (warme) lunch en om
vier uur zo'n twintig minuten voor een
uitgebreide „tea", compleet met kren-
tebrood, vruchtencake's, kaneelbe-
schuitjes en allerlei andere zoetighe
den.
„That's English style", zegt de 58-
jarige Alec Hearn uit Middlesex.
„Maar we krijgen zoveel cake 't
hangt me zachtjes aan de strot uit
Hij vertelt: „Ik heb in een paar dagen
tijds 250 paar overgordijnen moeten
maken. Die zijn bestemd voor de hui
zen bij de brug En als ze er straks han
gen. zullen ze allemaal in vlammen
opgaan, want de hele zaak wordt in
elkaar geschoten. Het moet realistisch
lijken Allemaal werk voor niets? Och.
ik ben dat wel gewend 't Is mijn vak
Ik weet niet beter"
In zijn atelier toont hij hoe zijn col
lega bezig is met het opstikken van
enorm grote rode-kruistekens op oude
legertenten. In het vertrek hangt aan
de muur een complete bouwtekening
van de woning van mevrouw Kate ter
Horst uit Oosterbeek, die tijdens de
slag om Amhem een belangrijke rol
speelde, toen zij haar huis als nood
hospitaal had ingericht voor gewonde
Britse Airbornes Ook dat huis moet
gestoffeerd worden, en zal deel uitma
ken van de gigantische filmproduktie,
een spektakelstuk dat de grootste en
duurste film aller tijden moet worden.
Freelance
De verfilming van Cornelius Ryan's
boek „A bridge too far" (Een brug te
ver) mag dan een Amerikaanse onder
neming zijn, voorlopig is het in Deven
ter nog steeds een puur Britse aange
legenheid De ploeg van 120 Britten
bestaat uit allemaal free-lance-
werkers, die niet anders doen dan van
filmproduktie tot filmproduktie werk
op zoeken.
..All over the world", vertelt Ai<-
Heam. die kort geleden een aanbie
ding kreeg voor een film die op Maltr:
opgenomen zou worden. Maar .Een
brug te ver" was voor hem interessan
ter „Ook financieel", zegt hij. Al die
free-lance decorbouwers, timmerlie
den, metaalbewerkers, smeden, las
sers. polyesterbewerkers, gipsgieters.
schilders en noem maar op, zijn in De
venter en wijde omgeving „ingekwar
tierd" bij particulieren, in pensions,
kleine hotelletjes en in eigen afge
huurde appartementen.
Er komt bij die decorbouwerij heel
wat kijken. In twee grote hallen
wordt op het ogenblik druk gewerkt
aan de bouw van de gigantische gli
ders (zweegvliegtuigen), zoals die tij
dens de droppings bij Wolfheze en op
de Ginkelse heide destijds werden in
gezet.
Het wordt allemaal gebouwd op
ware grootte; nauwkeurig nage
bootst. Het is zelfs de bedoeling dat
één van die „nep-gliders" tijdens de
opnamen met een lier tien meter in de
hoogte wordt getrokken om vervol
gens een landing uit te voeren.
Dc mannen van de Produktie Maat
schappij Een Brug Te Ver hebben in
Twello, tussen Apeldoorn en Deven
ter, hun intrek genomen in het lege
fabriekspand van de firma Veldhoen,
welk bedrijf is verhuisd naar Raalte.
De grote ballen zijn ingericht als op
slagplaats voor legeruniformen, bur
gerkleding, schoenen, patroontassen,
helmen, gasmaskers, sokken, ransels,
veldflessen en allerlei andere attribu
ten die bij oorlogvoeren te pas komen.
Er zal wel een fikse brandverzeke-
róg afgesloten zijn, want er hangt voor
vele honderdduizenden guldens aan
authentieke kleding op de onafzien
bare rijen rekken. Kleding en uniform-
tbukken uit de tijd van de slag om
Arohem. Het doet wat vreemd aan als
jtttn uniform van een SS'er of van de
ft'dgendarmerie ziet, waarin een eti-
frije is genaaid van een firma uit het
™gelse Leicester.
Hier wordt gezorgd vooralle kleding
die straks nodig is bij de opnamen van
de film Een brug te Ver. En dat zijn er
nogal wat, zo vertelt de „fourier". zelf
«n oorlogsveteraan, die bij het Britse
Joffer in Italië vocht Er hangen 700
Duitse, 400 Britse en enkele honder-
_en.Amerikaanse uniformen. „Maar
we komen nog een 300 Duitse unifor
men te kort", vertelt hij.
Gesorteerd
Al die legerspullen, Duits, Ameri
kaans en Brits, zijn afkomstig uit le-
h!?Umps' en het EnSelse verhuur
bedrijf uit Leicester zorgde voor de le
ering, nadat alle pakken waren ge
reinigd, hersteld en van etiketjes voor
zien.
En daar hangen ze dan, gesorteerd
op maat en op legeronderdeel. Uni-
jonnen van het Britse garderegiment
Dchte infanterie, kortom van alle
troepen die vochten tussen Nijmegen
en Amhem. Een kleine opsomming:
wnformen van Irish Guard, Grenadier
fuard. Royal ArtUlery, Dorset Regi
ment, para's, Luftwaffe, Panzergrena-
dier, Waffen SS. Panzer SS (zwarte uni
formen), FaUschirmjaeger. Kriegsma-
rine, Nederlandse SS, Feldgendarme-
rie, en rijen vol kledingstukken zoals
de Nederlandse burgers die in de oor
logsjaren droegen
Op aparte stellingen liggen de petr
ten, helmen in vele variëteiten, baret
ten, patroontassen, vuurwapens, enz.
Op de zakken vol rode para-baretten
ontbreken echter de emblemen. Die
zuUen nog moeten worden aange
maakt. omdat ze nergens meer te koop
waren. Dat zelfde geldt voor de borst
schilden van de Duitse Feldgendar-
merie.
Bouwen
Het feit dat de IJsselbrug in Deven
ter een treffende vergelijking vertoont
met de Arnhemse Rijnbrug, zal Deven
ter geen windeieren leggen. De .film
fabriek" van „Een brug te ver" is er
neergestreken met alles wat er aan en
vast zit. Dat betekent tot en met sep
tember verhoogde omzetten in Deven
ter. waar nu de decors worden ge
bouwd: complete huizen met inte
rieurs, die tijdens de opname - zo rea
listisch mogelijk - weer in puin worden
geschoten.
Die extra drukte brengt vertier en
bedrijvigheid in de stad. De nering
doenden zijn er blij mee. Dat alles ging
Arnhems' neus voorbij, omdat er bij de
Rijnbrug geen ruimte meer is om de
situatie van vroeger op te bouwen, en
bij de Deventer IJsselbrug was ruimte
genoeg. Bovendien zou die toestand
het verkeer in Arnhem belangrijke
noord-zuid-verbinding over de rivier
maandenlang lam leggen
Hoofdkwar tier
De 46-jarige Brit Ted Tastor staat in
de Deventer „filmfabriek" achter zijn
tekentafel, schuift met een stapel fo
to's, die dienen als voorbeeld voor de
natuurgetrouwe nabootsing van de
Arnhemse Rijnoever en -brug, en
veegt het zweet van zijn voorhoofd.
„Een hele klus, en de tijd dringt",
schijn hij te denken. Hij maakt deel uit
van de decorbouwersploeg die in De
venter en omgeving dagelijks overu
ren maakt. Zoals bijvoorbeeld bij het
landgoed Het Schol, even buiten de
stad, waar het gelijknamige landhuis,
dat op de nominatie stond om ge
sloopt te worden, een andere bestem
ming heeft gekregen.
De decormannen herbouwen het
landhuis, dat nu de gedaante krijgt
van het Oosterbeekse hotel Harten-
stein, dat in de septemberdagen van
1944 was ingericht als hoofdkwartier
van generaal-majoor Urquhart, die de
acties en de luchtlandingen leidde.
Hier verrijst minitieus nagebouwd het
hoofdkwartier; zowel het exterieur als
het interieur.
Personeel van de Nachtveiligheïds-
dienst en scholieren bewaken de zaak,
evenals de reeds opgebouwde decor-
huizen langs de IJsselbrug. Straks, als
de opnamen aan de gang zijn. mag de
zaak de vernieling in gaan. maar geen
minuut eerder Nieuwsgierigen, foto
grafen. journalisten en baldadige
jeugd worden op een afstand gehou
den door mannen die rondlopen met
een armband met het woord „securi
ty". dat de nodige indruk moet maken.
Deel van een grote maquette van de
Arnhemse Rijnbrug en de toevoerwe
gen. zoals de situatie nog was vóór de
slag om Arnhem. De maquette staat
opgesteld in een kantoor in de .filmfa
briek" m Deventer. Op de brug Duitse
voertuigen. Links en rechts op dee
voorgrond de tijdens de veldslag plat
geschoten gebouwen. Een deel van die
gebouwen is als decor reeds nage
bouwd.
In de grote montagehallen van de
voormalige DAVO-haardenfabriek in en Dakota's, zoals die bij de geab
Deventer wordt op het ogenblik hard lieerde luchtlandingen in september
gebouwd aan een aantal Horsagliders 1944 werden gebruikt.
