J ass Moll 25 jaar invlieger hij Fokker:
'Riskante klussen doe ik nog altijd zelf
Verzetsstrijder ds. Fr. Slomp
vecht nog altijd tegen dictatuur
PZC/zaterdagkrant 23
"De zoon
van Moll"
MILDAM - In de garage naast
zijn riante woning in Mildam
heeft Jas (Andreas) Moll zijn
middenklasse personenwagen
geparkeerd. Hij gebruikt deze
auto om er mee van huis naar
z'n werk in Amsterdam te rei
zen. Een onplezierige en ook
onveilige reis, vindt Moll.
Voor hem is het zo klaar als
een klontje, dat het in de
lucht veel veiliger is dan op
de begane grond. Al is die op
vatting vermoedelijk niet in
overeenstemming met die van
de doorsnee Nederlander, hij
weet wel degelijk wat hij zegt.
jas Moll zit namelijk al meer
dan 25 jaar in de lucht en hij
heeft daarbij nimmer een
schrammetje opgelopen. Toch
doet hij niet het eerste beste
werk, daar boven in hoger sfe-
Als chef-invlieger bij Fokker is hij
in de meeste gevallen de aangewezen
man om nieuwe vliegtuigen op hun
capaciteiten te testen. Een zwaar, n-
sicorijk, maar volgens MoU zeker ook
fascinerend beroep, dat hij nu precies
25 jaar bij de vliegtuigfabriek doet.
Een uniek jubileum, want het is niet
eerder in de luchtvaartgeschiedenis
van Nederland voorgekomen dat een
invlieger langer dan een kwart eeuw
in functie bleef.
„Ik heb geluk gehad", erkent Jas
MoU, die in de loop van zijn rijke
vliegbaan meer dan eens van nabij
heelt gezien aan welke gevaren een
invUeger bloot staat. Vier van zijn
s vonden in de loop van zijn
"aren de dood als gevolg van
jvallen. Eén van hen was de
:hten afkomstige Gerben
in. Deze stortte op 20 okto
ber 1955 in de Verenigde Staten van
Amerika neer.
..Zijn dood heeft wel de meeste in
druk gemaakt, vooral hier in Fries
land. Een paar maanden eerder wa
ren we nog met z'n drïeèn als invlie
ger bij Fokker. In de zomer van 1955
(ik was met mijn gezin met vakantie
in de buurt van Woudsend i veronge
lukte de eerste collega. Een paar
maanden later volgde Sonderman. Ik
bleef als enige over", aldus de heer
MoU. Sinds dat voor Fokker zo tragi
sche jaar 1955 is hij niet meer met
vakantie geweest. ..Ik heb altijd het
gevoel: als ik er nu geweest was. was
het misschien niet gebeurd. Daarom
heb ik later de echt riskante dingen
altijd zelf wiUen doen".
Veearts
De vijftig jaar geleden in Amster
dam geboren Andreas P. MoU had als
leerUng van de hbs aanvankelijk heel
andere ambities dan vliegenier te
worden. Veearts leek hem een
boeiend beroep. Maar in 1944. toen
hij met succes eindexamen deed. had
hij voor zichzelf al het besluit geno
men te proberen bij de luchtmacht te
komen. In het laatste oorlogsjaar was
Jas MoU actief in het ondergronds
verzet en daama gaf hij zich samen
met zijn broer op als kandidaat-
vüeger bij de nationale luchtmacht.
„In die dagen heerste er een andere
mentaliteit. Het was toen de gewoon
ste zaak van de wereld dat je in
dienst ging. Daar werd niet eens over
gesproken".
Jas' broer werd afgekeurd. ..Dat
was jammer, want hij had me juist
enthousiast gemaakt voor de lucht
macht", zegt de heer Moll. Na een op
leiding in Nederland kreeg hij z'n mi
litaire brevet. Voor de officiersoplei
ding werd hij ingedeeld bij het
Spitfire-squadron op de vliegbasis
Twenthe. „Dat vüegen met die Spit
fire was iets geweldigs. Ik ben toen
ook voor het eerst in Friesland ge
weest. We hadden onze schietoefe
ningen namelijk op de Vliehors op
VUeland", legt de heer MoU uit. Na de
legendarische Spitfire kwam MoU als
leerUng in het eerste straalvüegtuig,
de Meteor.
„De training gebeurde met één-
zitters. Om te wennen aan tweemoto-
rische vliegtuigen, gebruikte men een
oxford-lesvliegtuig. De „hoed" werd
er eerst afgezet. Daarna werden de
munitiebakken achter de stoel van
de piloot eruit gehaald In die ruimte
ging de instructeur staan en dan
maar de lucht in Dat lessen ging erg
summier, omdat niemand er eigenlijk
iets van af wist. De Meteor was wel
een goeiig vliegtuig, maar omdat er
zoveel onkunde was. zijn er veel ver
ongelukt. Maar ja. dat vond je niet
erg, dat hoorde er bij In die jaren heb
Ut veel geluk gehad", beseft de heer
MoU.
In 1949 verhuisde Jas MoU naar het
tweede Meteor-squadron in Leeu
warden Via een vriend kwam hij in
de kost bij het echtpaar Vermeulen,
dat later zijn schoonouders zou wor
den. toen hij met de dochter Ted
;rouwde. Ondertussen had de 24-
arige Jas contacten met de vliegtuig
fabrieken van Fokker. Daar was Ge
rben Sonderman chef van de vlieg-
dienst („Het toeval wilde dat Ge-
-bens vader directeur van het gas-
oedrijf in Drachten was en die van
nij directeur van het gasbedrijf in
Amsterdam"). Toch leek Jas Moll een
nUitaire toekomst tegemoet te gaan,
vant hij werd instructeur op een
üarvard.
In 1950 kwam hij (inmiddels ge
bouwd) terug op Twenthe als in
structeur op een tweezits Meteor.
.Drie maanden later kreeg ik een
relefoontje van Fokker met het ver-
soek invUeger bij dit bedrijf te wor
den. Fokker had de serie-produktie
onder licentie) van de Meteors ge-
Kregen en ik zou naast Sonderman en
Burgerhout de derde man worden.
Dat leek me geweldig en ik heb de
job dan ook aangenomen", legt de
heer Moll uit.
Waaghalzerij?
Zo belandde hij in de vreemde we
reld van het testvliegen. „We moes
ten bij Fokker erg veel types vliegen.
Behalve het invliegen van gerevi
seerde machines, bijvoorbeeld van de
types Meteor, Oxford en Beechcraft.
gingen we ook met het proto-type
van de F-14 de lucht in. In totaal vlo
gen we wel twaalf types. Uit de boek
jes leerden we hoe alles werkte en
dan ging je het maar proberen
Waaghalzerij? Misschien, maar je kon
niet anders. Ik heb altijd veel zelfver
trouwen gehad. Toen ik voor de eer
ste keer voor een testvlucht in een
vliegtuig stapte, vond ik dat alleen
maar fijn Het gaf me een zalig ge
voel". aldus de heer Moll
Hel echte invliegwerk is volgens
hem het Ln de lucht beproeven van
een proto-type „Fokker had name
lijk ook z'n eigen ontwerpen. Zo ging
in 1957 de eerste F-27 Friendship de
lucht in Daarmee heb ik niet de eer
ste testvlucht gemaakt. In de jaren
zestig ben ik wel als eerste met de
De naam Moll heeft in vlieg-
kringen een bekende klank. In
oktober 1934 stond deze naam
dagelijks in de kranten. Dat
was ten tijde van de beroemde
Londen-Melbourne-race On
der de tw intig deelnemers be
vond zich namelijk ook de
Douglas Dakota „De Uiver".
van wie Koen Parmentier de
gezagvoerder was. Tweede be
stuurder was Jan J. Moll. Sa
men met B. Prins en C. van
Brugge kwam deze equipe als
tweede in Australië aan.
Toen Jas Moll voor een de
monstratievlucht met een F-28
Fellowship naar Australië
vloog, stonden de kranten
daar vol over „de zoon van
Moll". Die informatie was ech
ter onjuist. „Ik ken meneer
Moll van De Uiver goed. maar
we zijn geen familie van el
kaar. ook al wordt onze naam
gelijk geschreven. Het ligt na
tuurlijk voor de hand dat deze
vergissing heel veel wordt
gemaakt", zegt Jas MoU, die
een kleine twee jaar in het
Friese Mildam woont.
F-28 Fellowship omhoog gegaan. Een
prachtig karwei. Je moet dan aanto
nen dat alles goed functioneert. Er
moest een vliegprogTamma van 1000
uren worden afgewerkt. Daama kreeg
de F-28 het bewijs van luchtvaardig-
heid"
InvUeger Jas MoU vergelijkt zo'n
testschema met een ei. Daarbinnen is
alles mogelijk. Maar buiten dat ei zit
een tweede ei. Dat vormt de limiet.
Daarbuiten gaat het onherroepelijk
mis. Om dat binnenste ei te kunnen
aantonen, moeten wij eerst het bui
tenste beproeven. De risico's worden
groter naarmate je meer vliegt en de
buitenkant van het ei beproeft. Dat is
een heel proces. Stapje voor stapje
werk je zo'n programma af. Een fa
scinerend werk: je hebt namelijk met
alles te maken".
Het feitelijke invliegen is maar een
deel van het werk van Moll. Bij het
ontwerpen en ontwikkelen van
proto-types is hij namelijk ook nauw
betrokken. Vanaf het begin werkt een
team van uiteenlopende specialisten
aan zo'n nieuw type. Alles wordt ge
zamenlijk besproken Dat proces van
ontwerpen en ontwikkelen duurt
minstens vijf jaar. „En als je er dan
voor het eerst mee gaat vliegen, is het
toestel je niet vreemd. Je weet pre
cies. of nagenoeg precies wat je kunt
verwachten", legt de heer Moll uit.
Demostreren
Ten slotte heeft hij ook te maken
met de commerciële kanten van de
zaak. Een invlieger moet namelijk
potentiële kopers en toekomstige
vliegers de nieuwe toestellen demon
streren en hen wegwijs maken. Dat
werk verschilt van land tot land. Dit
facet van MoUs werk brengt met zich
mee. dat hij over vrijwel de hele we
reld vliegt. Met- name de F-28-types
zijn erg gewild in de ontwikkelings
landen. maar evenzeer in landen in
Zuid-Amerika. „Zo heb ik in Peru een
vliegveld op 4000 meter hoogte ge
test. Het spreekt voor zich dat een
vliegmachine in die ijle lucht tot heel
andere prestaties komt dan in bij
voorbeeld Nederland".
De vraag of een invlieger tijdens
dergelijke demonstraties door middel
van aantrekkelijke premies de zaken
ook mooier kan voorsteUen dan ze in
werkelijkheid zijn. wordt met grote
stelligheid ontkennend beantwoord.
Dat brengt het gesprek al spoedig bij
de Lockheed-affaire. De heer MoU
toont zich daarover zeer verbaasd.
„In bepaalde landen zijn steekpen
ningen een normale zaak. maar ik
vind het verbazend dat zoiets ook in
westerse landen gebeurt. Ik ken prins
Bemhard goed. Ik ben verschillende
keren met hem op reis geweest. Hij is
volgens mij een intelligent man, die
hard werkt en beslist geen interesse
voor geld heeft. Ik vind het een ver
drietige zaak", aldus de heer MoU.
Ondanks zijn relatief hoge leeftijd
denkt de heer Moll voorlopig nog
niet aan ophouden. De riskante klus
sen laat hij niet aan een van zijn
twaalf collega's over. „Ik ben van
mening dat ik zelf de meeste erva
ring en handigheid heb. Ik heb in die
25 jaar van alles geleerd. En met die
ervaringen heb je ook de beste moge
lijkheden om in onvoorziene situa
ties naar een ..way out" te zoeken. In
mijn loopbaan ben ik verscheidene
keren in die situaties terecht geko
men. En kijk. dan zie je maar weer
dat je in de lucht veiliger bent dan
in je auto op straat. Valt een motor
uit, dan heb je nog een andere. En
een klapband kan hij een aut» fataal
zijn. Als een vliegtuig bij de landing
een klapband krijgt, merk je dat niet
VAASSEN - Zodra ik de „Drie van Breda" ter sprake breng,
veert de voormalige verzetsheld ds. Frits Slomp (78), destijds
beter bekend als Frits de Zwerver, op. „Dit is geen recht meer",
zegt hij met stemverheffing. „Dit is haatAls een ervaren re
denaar laat hij die woorden even bezinken. Rustig vervolgt hij:
„Als argument om die drie oorlogsmisdadigers vast te houden
wordt het oorlogssyndroom, dat vele aan de nazi-terreur heb
ben overgehouden, gebruikt. Dan vraag ik me afwat voor
troost putten die mensen eruit dat de Drie van Breda vastzit
ten?"
„Dat kan alleen maar pure haat zijn. De mensen die daar
door worden getroost gaan aan hun eigen geestelijke instelling
kapot. Moet de regering met dergelijke gevoelens rekening
houden? Ik geloof het niet. Minister Van Agt, die ik hoog acht,
moet daar niet naar luisteren". Weer last de gereformeerde
emeritus-predikant een korte pauze in. Dwingt mij vervolgens
ook tot een stellingname. „Heb je wel eens nagedacht over de
vraag wat levenslang is?", vraagt hij, me dringend aankij
kend.
.Levenslang is iemand stukje voor
stukje lichamelijk en geestelijk ver
moorden. Het zijn geen mensen meer.
maar wrakken. AUeen de dood kan
nen uit de gevangenis halen. Zoiets
«ere niets meer met recht te maken.
Geef ze dan maar de kogel, dat is
menselijker".
Met tevredenheid constateert hij de
duidelijke stellingname van de Raad
van Kerken, die voor onmiddellijke
vrijlating van de beruchte drie heeft
gepleit Ook in de Tweede Kamer be
speurt hij een zekere wil om aan die
onhoudbare toestand een einde te
maken. „De christeUjke partijen en
de WD zijn, dacht ik. om en ook in
de PvdA zitten oprecht christelijke
mensen die voor vrijlating zijn", con
cludeert de voormalige ongekroonde
leider van het verzet in het noorden
en midden van ons land.
Testament
De journalist Jan Hof heeft de be-
levenlssen van de in Vaassen woon
achtige ds. Slomp op papier gezet
i ®uer de titel Frits de Zwerver,
1 twaalf jaar strijd tegen de nazi-
1 Zelf noemt de hoofdpersoon
«et boek „een testament voor de
neBh ,?een heldenroman, geen oor-
bom06 maar waar mogelijk een
mlv g van het -waarom", het
jgjj naar de diepere achtergron-
Ds. Slomp zag als een der weinigen
al snel de dreiging van het opko
mende nationaal-socialisme in Duits
land. Als dorpsdominee in het op vier
kilometer van de grens liggende
Heemse. dichtbij Hardenberg
„vocht" hij reeds in de jaren dertig
tegen het fascisme, dat zich als een
bacil verspreidde. De jonge predikant
kon zich een goed oordeel vormen
over de situatie bij onze oosterburen,
omdat de gereformeerde kerk nauw
samenwerkte met de Alt Reformierte
Kirche van het graafschap Bentheim.
Voordat Hitler in 1933 aan de
macht kwam bestond de grens in
feite niet. De gereformeerden bezoch
ten de kerk die het dichtst in de
buurt lag. Ook de predikanten in het
grensgebied stonden regelmatig bij
elkaar op de kansel. Ds, Frits Slomp
zag van nabij dat mensen onder in
vloed van het nationaal-socialisme
totaal veranderden. Met afschuw
nam hij kennis van „Mein Kampfen
de „Mythe van de twintigste eeuw"
van Alfred Rosenberg en andere lite
ratuur die opgeld deed in nationaal-
socialistische kringen. Toen al wist
hij: dit loopt fout. Hij kreeg gelijk.
Ook tijdens de bezetting bleef hij
echter onverdroten preken tegen het
Duitse bewind, totdat hij uiteindelijk
moest vluchten voor de bezetters die
hem wilden arresteren wegens zijn
anti-Duitse gezindheid.
De druppel die bij de nazi's de em
mer over deed lopen was een preek in
de Zuiderkerk te Zwolle met als mot
to: „Sabotage is geoorloofd en gebo
den, sabotage is gezegend, sabotage
is christenplicht". Op het nippertje
wist ds. Slomp te ontkomen. In het
begin hield de idealistische predikant
zich vrij rustig tot hij in november
1942 in aanraking kwam met mevr.
Helena Th. Kuipers-Rietberg, hoofd
bestuurslid van de landelijke bond
van gereformeerde vrouwen, in Win
terswijk. Mevr. Kuipers, in verzets
kringen beter bekend als tante Riek,
wist de op de vlucht gejaagde domi
nee. die toentertijd als ouderling Van
Zanten uit Dordrecht door het leven
ging, te bewegen om een landelijke
verzetsorganisatie op poten te zetten,
Vanuit Winterswijk begon een ge
vaarlijke tocht, die voerde onder
meer naar de Achterhoek. Zeist.
Driebergen. Zwolle. Kampen. Gro
ningen en Leeuwarden. Door zijn ac
tiviteiten werd de grootste verzetsor
ganisatie die Nederland in de Tweede
Wereldoorlog kende, de LO-LKP. de
landelijke organisatie voor Hulp aan
Onderduikers en de Landelijke
Knokploegen, opgericht. Honder
dduizenden Nederlanders werden
door het werk van die organisatie ge
red. Frits de Zwerver bleef als door
een wonder steeds uit handen van de
Duitsers. Pas op 1 mei 1944 werd hij
gearresteerd en opgesloten in „De
Koepel" m Arnhem, nadat hij betrapt
werd op het dragen van een vals per
soonsbewijs. Zijn ware identiteit
kwam men evenwel niet te weten.
Juist voor het mis dreigde te gaan.
werd „Ome Frits", zo luidde zijn ere
naam in het verzet, door een knok
ploeg bevrijd. Bijna vier jaar leefde
Frits de Zwerver op de rand van de
dood. Duizenden verzetsmensen, on
der wie zijn broer Tieme en tante
Riek. kwamen om door oorlogsge
weld.
Ds. Slomp zijn de ontberingen niet
aan te zien. Je zou hem in ieder geval
geen 78 jaar geven. Hij is nog in het
bezit van een volle, weliswaar grijze,
haardos en een vrijwel rimpelloos ge
zicht. waarin twee helderblauwe ogen
veel levensplezier uitstralen. Je moet
alleen wat hard praten, omdat zijn
gehoor, mede door een verkoudheid,
wat achteruit is gegaan. Vrijwel ie
dere week klautert hij nog ergens in
het land op de preekstoel. Dat wil hij
zo lang mogelijk blijven volhouden.
„Ik ben nog gezond. Ik mankeer
niets", meldt de dominee met ge
paste trots.
Aan de integriteit van ds. Slomp
hoeft niet te worden getwijfeld. Een
principiële, goudeerlijke zielzorger,
wars van grootspraak, mooie woor
den en overdreven poespas, Calvinist
in hart en nieren, zonder daarbij ge
hinderd te worden door allerlei dog
ma's. Haat tegen de Duitse bezetters
heeft hij niet. Hij analyseert de ge
schiedenis soms pijnlijk objectief,
zonder te vervallen in een zwart-wit
tekening. Oorlogsfilms met aan de
ene kant de goeie geallieerden en aan
de andere kant de slechte moffen, zijn
aan hem niet besteed.
Rassendiscriminatie
Op dicteersnelheid zegt hij in de
zonnige studeerkamer van zijn bun
galow in Vaassen. „Velen vragen zich
af: hoe is het mogelijk dat zoiets heeft
kunnen gebeuren. Wanneer men dit
wil toeschrijven aan het Duitse volk,
aan de Duitse aard. dan heeft men
het radicaal mis De Duitsers deden
aan rassendiscriminatie. Er was maar
één ras Als je gaat stellen dat de
Duitsers, omdat ze dit „gepresteerd"
hebben slecht zijn doe je ook aan ras
sendiscriminatie. Het ligt niet aan
het Duitse volk. maar aan het totali
taire systeem met de heidense in
vloed. De leer van het nationaal-
socialisme was zo verfijnd opgesteld
dat het miljoenen heeft gegrepen. Je
werd als het ware geinjecteerd. Ik
heb jonge mensen gekend - beste,
brave mensen - die onder invloed
kwamen van het nationaal-
socialisme. en in een minimum van
tijd andere mensen werden'
- Waarom heeft de kerk zich zo
weinig verzet tegen de opkomst en de
gevaren van het nationaal-
socialisme?
Ds Slomp: „Na 1918 was in Duits
land de democratie zoek. Het land
was niet meer regeerbaar. Toen ver
wachtte men iets van de grote man.
Hitier. Zelfs overtuigde christenen
zagen in Hitier een gave Gods. De
evangelische kerken in Duitsland
hanteerden de twee werelden-leer
Kerk en politiek werden streng van
elkaar gescheiden Men geloofde niet
in christelijke politiek. Dat was een
heel ander terrein. Daardoor kon de
kerk geen enkele tegenstand bieden
aan het nationaal-socialisme. Hitier
wist het bovendien mooi te verkopen.
Hij had het steeds over de voorzie
nigheid. maar hij zei ook: „God re
geert in de hemel, ik regeer op aar
de". Veel christenen konden met deze
man meegaan".
- Hoe was de houding van uw
collega-dominees?
Ds. Slomp onomwonden: „Eerst
slecht, later kwam daar verandering
in Aanvankelijk werd ik verguisd.
Mijn optreden werd provocerend ge
noemd. Ik zou een reactie van de
Duitsers oproepen. Ze waren bang
voor wraakoefeningen. Zelfs de AR-
fractie zag het gevaar in het begin
niet. Alleen Jan Schouten was goed.
Ik heb heel wat op mijn kop gehad.
De kerkeraad had ook kritiek op mijn
preken. Ze hebben diverse keren ge
zegd: je mag zo niet preken. Ik weet
nog goed. dat tijdens een kerke-
raadsvergadering ouderling Hekke.
een beste vent trouwens, in plat dia
lect zei: ik heb nooit heurd dat toen
Danil in de leeuw'kuul zat. hij de
ieeuwe aan de starte troekk'n hef. Hij
wilde daarmee zeggen, moet je nu de
vijand wel uitdagen? Kun je niet be
ter je gemak houden"
- Waarom hebt u dat niet gedaan?
Ds. Slomp: „Waarom ben ik in het
verzet gegaan? Dat is niet in een paar
woorden te zeggen. Ik heb de op
komst van het nationaal-socialisme
van dichtbij meegemaakt. Ik zag het
gevaar De mensen meenden dat het
een politieke beschouwing was. Dat
is met juist. Het is een totalitair sys
teem. Het nationaal-socialisme grijpt
in het hele leven in. Je bent
nationaal-socialist in de politiek, in
de cultuur, in de kunst, in de zang. in
de godsdienst. Er is geen enkel stukje
leven waar 't nationaal-socialisme
zijn stempel niet op wil drukken. De
macht hoort bij de staat, gepersoni
fieerd door Hitler De kerk mocht al
leen maar spreken over ziel en zalig
heid Wij zeggen, de bijbel heeft be
trekking op je hele leven. Je bent een
volgeling van Jezus Christus. Dat is
dus een heel andere benadering. Het
was. zoals ik eens tijdens een forum
discussie in de Buitensociteit te
Zwolle heb gezegd, geen militaire,
maar een geestelijke strijd. Een ge
vecht tegen de verderfelijke invloed
van bet nationaal-socialisme".
Conservatisme
De emeritus-predikant staat nog in
het volle leven. Strijdbaar waar
schuwt hij tegen de gevaren die de
westerse democratie volgens hem
bedreigen. Het communisme is in zijn
ogen wel degelijk een reël gevaar.
Ook in dit geval gaat het immers om
een totalitair systeem, waarin het in
dividu niets meer te vertellen heeft.
„Het communisme en het fascisme
zijn broertje en zusje, alleen de kleur
is anders. Beide systemen zijn dicta
toriaal- Het marxisme als wereldbe
schouwing dringt snel op. zelfs in be
paalde stromingen in de theologie.
Men ziet de geweldige antithese niet
tussen het christendom en het marx
isme. De mensen die zich niet aan het
regime onderwerpen zitten in het ge
kkenhuis of in Siberië. De westerse
wereld zit vanwege de commercie te
vrijen met het communisme Men
vergeet echter dat daar de onder
drukking het allerergst is".
- Hoe ziet u de toekomst?
Ds. Slomp: „Als je geen vreemde in
Jeru7alem bent zie je dat het fa
scisme overal optreedt. Italië.
Spanje was fascistisch, de oude
NSB'ers zijn nog gegroepeerd. Je
merkt overal de voorliefde voor de
dictatuur. Je ziet in sterke mate dat
politieke bewegingen steeds meer
macht aan de staat willen geven.
Men verwacht alles van vadertje
staat Dat is een gevaarlijke ontwik
keling. Een volk kan alleen sterk
blijven als het persoonlijk initiatief
blijft floreren. Alleen in uiterste
noodzaak mag de staat zich ermee
bemoeien".
„Neem nu de scheepsbouw waar de
staat een bepaalde vinger in de pap
krijgt Nu "zijn hel scheepswerven,
straks is het iets ander*. Gloeiend
gevaarlijk. Als je het zilveren koord
aanvaardt, ben je je vrijheid kwijt.
Ik vrees dat vadertje staat langza
merhand te veel in de melk te brok
kelen krijgt".