30 jaar
bevrijding
VIERENDERTIG
MIDDELBARE
SCHOLIEREN ZAGEN
OOST- EN WEST-
DUITSLAND
]g PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT ZATHDAO 1
Dertig jaar bevrijding: wat
betekent dot voor de gene
ratie Nederlanders die tien
jaar later werd geboren en
nu in de bootste klassen
van de middelbare scholen
zit
Op de televisie zien ze da
gelijks beelden van het oor
logsgeweld in tal van delen
van de wereld: wat hebben
de 'ouderen eigenlijk met de
bevriidinö in 1945 gedaan?
Hoe kon het nationaal-socia-
lisme ooit ontstaan en hoe
groot is de kans dat zich ooit
nog weer zoiets zal voordoen?
Om te proberen op dergelijke
vragen een ontmoord te vin
den. nodigde Je Gemeen
schappelijke Pers Dienst
waar ooh dit dagblad in
dee7npemt )3^ zeventieniarige
middelbare scholieren uit heel
Nederland uif om een reis te
maken door de beide Duits-
landen.
De drie leerlingen uit Zeeland
die deze tocht meemaakten,
schriiven vandaag in deze
krant over h"n ervaringen.
Toni/ van der Meden, die ook
meereisde, beschrijft op deze
naviva ziin ervaringen met
deze groen ion op Nederlan
ders in Oost en Wesf.
Foto links boven- het bronzen beeld van een Sovjet
soldaat die treurt over zijn gevallen kameraden.
Foto rechts boven: de DDR gids Franz: ..Die mulr
staat er vanwege wat. moeilijkheden met het sta
tiegeld van bierflesjes
Foto links odder: de scholieren staan te luisteren
naar de explicatie van de gids in Buchenioald in
een kelder waar de gevangenen aan haken aan de
muur werden opgehangen.
muur, „ook hier mag u alles fotografe
ren". De muur was al herleid tot wat
gelazer rond statiegeld.
Even later werd onze fotograaf door
een Vopo aangehouden omdat hij een
onnozel brandje had gekiekt. Toen
werd rondleider Franz kwaad: .Ze den
ken dat het hele socialisme in elkaar
dondert als iemand een foto van een
brandje maakt".
Met wat voor Oostduitsers kwamen
óe scholieren nog meer in contact?
Bijvoorbeeld de rondleider van het
voormalige concentratiekamp Buchen-
wald. Volgens de aankondiging had hij
er zelf nog gevangen gezeten, De man
maakte indruk, want hoewel hij ver
moedelijk ettelijke malen per dag het
zelfde relaas moet afdraaien, lulde het
hem toch te praten op een wat aarze
lende toon alsof het gemoed hem ter
plekke weer volschoot en hij alles weer
opnieuw voor zijn ogen zag gebeuren.
Met hem deed zich een communicatie
probleem voor waar we in de DDR
vaker mee te maken kregen: in zijn
visie was het nazisme nu een Westduit-
se aangelegenheid: de DDR heeft zich
afdoende gewassen. De Buchenwaldfol-
der zegt letterlijk: „Het bloedspoor
leidt naar Bonn".
Staande bij de nauwlettend betegelde
snijtafel, waaraan nazi-artsen hun werk
deden, hield de rondleider een emotio
neel betoog waaruit bleek dat een Bu-
chenwald nog steeds mogelijk is. zolang
het imperialisme niet is bedwongen.
Nederlandse scholieren die zich toch
ook nog wel een paar niet-imperialisti-
sclie concentratiekampen herinnerden,
begonnen wat ongemakkelijk te schuife
len.
Het sneeuwde in Buchenwald, het
was er kaal, guur en koud, en toen de
rondleider één minuut stilte inlaste,
hoorde ik zelfs niet, de lijster zingen
die in Nederland op de vierde mei
altijd tussenbeide komt.
De afstand tussen Oost en West is
vele malen groter dan die ene dagreis
die je vanuit Nederland moet maken
om in de DDR te komen. Je merkte het
aan tal van situaties: in het Buchen-
waldbioscoopje zaten we samen met
een groep Russen. Een Nederlands
meisje naast me begon te giechelen bij
het idee dat ze zelf nog nooit een echte
Rus had gezien-
Heel correct werd die afstand tij
dens een discussie met Oostduitse mid
delbare scholieren. Rond een tafeltje
zaten jongens en meisjes van dezelfde
leeftijd, met ongeveer hetzelfde uiter
lijk (de Oostduitsers waren iets langha-
riger). met ongeveer dezelfde interes
ses. maar een uur lang praatten ze
eigenlijk volslagen langs elkaar heen:
het toernooi van de misverstandenDe
rellen in de Amsterdamse Nieuwmarkt
waren in de DDR overgekomen als: een
Nederlander die een beter huis wil
hebben, belandt in de gevangenis. Het
enige dat ik tijdens het verblijf in de
DDR over Nederland heb gelezen, was
vraag 64 horizontaal in de kruiswoord
puzzel in het soldatenblad: kaasstad in
Holland van vier letters (dus niet Alk
maar. maar Edam).
dictatuur
En wat wisten de Nederlandse scho
lieren van de DDR? Dat je er bepaalde
boeken niet mocht lezen. De Oostduitse
jongen lachte: hij mocht alles lezen. Ja,
een SoWzjenitsin was verboden, maar
dat is een volksvijand, en je bent zelf
van bedenkelijk allooi als je die smerig
heid überhaupt in je hbis wilt hebben.
„Maar jullie leven toch in een dicta
tuur", zei een Nederlands meisje ver
bouwereerd. „Nee", zei de vriendelijke
Oostduitse makker. Jullie leven in Ne
derland in de dictatuur van het burger
dom. Een rijke minderheid beheerst de
meerderheid. Mochten wij in de DDR
een dictatuur hebben, dan is dat in
ieder geval een dictatuur van een meer
derheid, het volk, over een minder
heid".
Er vielen stiltes, er moest voortdu
rend geschakeld worden. „Maar ben jij
ooit in West-Berlijn geweest?" probeer
de een Nederlands meisje nog eens.
Nee. zei de Oostduitse jongen, maar hij
hoefde er ook niet zo nodig heen. want
hij keek wel eens naar de Westduitse
televisie: .He mensen daar worden ge
manipuleerd door de weelde".
Toen kwam de Oostduitser sterk te
rug: „Zijn jullie in Nederland dan zo
gelukkig" vroeg hij met twee grote,
eerlijke ogen. Dat wist het Nederlandse
team nou zo een, twee, drie ook weer
niet. Het sleutelwoord „persoonlijke
vrijheid" viel, en daarmee was de kiel
gelegd voor een gedurige spraakverwar
ring.
De grote scheiding kwam tot een
climax tijdens de vertoning van een
DDR-speelfilm in een bioscoop in Oost-
Berlijn. De filmer was geïnspireerd
door het volgende probleem: in de
laatste dagen van de Tweede Wereld
oorlog vergeten zowel het Russische
als het Amerikaanse leger een bepaalde
stad in Duitsland te bezetten. De bewo
ners zien zich nu plotseling voor de
vraag gesteld wie hun gezag is, wie hun
burgemeester.
Het trauma van de Oostduitsers: op
een goeie dag is er geen gezag meer,
geen staat waar je je waarde aan kunt
ontlenen. De hele film die daar omheen
was gevlochten, spreekt je als Neder
lander nauwelijks aan. Voor de Neder
landse scholieren viel er op de een of
andere manier ook maar weinig te
genieten. Maar de officiële Oostduitse
reisleider naast me zat zich bij voort
during te bedoen. Regelmatig porde hij
me in mijn zij in een poging me in zijn
vrolijkheid mee te slepen: zelden voel
ie je zo onthand.
tegenstrijdigheden
Maar al met al voelde een aantal
Nederlandse zeventienjarigen zich zo
langzamerhand in een doosje vol ge
voelsmatige tegenstrijdigheden zitten.
Waardering hebben voor de manier
waarop ze in de DDR hun door de
leeggehaalde land v*»1
ren te runnen, maar het 's tré
straat toch maar bar ongeze^Qt
In de boekhandel Lenin en üjin
maiten, maar ook wel elke d-i;"c.
die saaie kranten moeten «b
studenten zich verbroedert-, v
machinestiksters in een kt,
„We voeden onze jeugd oo v. yfJ
tische persoonlijkheden". srA
raar. „Lukt dat altijd", hocctej.
jongen mompelen. Toen re j pi
nog even met een groepje co
liepen, zat een aanial jona
sche persoonlijkheden eli&r
met pakken volle melk. Nxr_
heit hardop toe, maar het wa fa J
verademing na dagen ideologie,
Een paar Nederlandse jongea
het gelukt met tegenstanders
DDR-systeem aan de praat te fo_
ze werden er door de andere lï'.
ren uitvoerig over uitgehoord !en
fout van alle propag
kennelijk nog steeds,
loos een klein, op
tegenstandertje in he: inionriu^a
moffelen. Eén gesloten front mn
ders en sympathisanten: da: nevjj
bij de welwillendste Nederland*
lier argwaan op,
En dan ineens, bij de great
weer herleid tot een sr
ijzeren hek. „Daar lokt de rjz'
roept een jongen op een oltcSt n
riteiten-toon door de bus. losi i
lacherig. „Wie Neerlands Mac" e
Het blijft gokken hoeveel errs; u
toch stiekem achter rit.
Stempels, douanecontrole, ri-r p
hasj. Het meisje dat ns i~i
bijblijven als .Connie-mer-ce-élea'fa
moet nodig weer eren weg. M t
wel in „Het Vrije Westea'bcdè
bus er voor een paar uur m op, i>
groep scholieren reageert op Iw u
nieren. Eerst wordt er spana k
orkestje gevormd, waant: he r.c.
mentarium bestaat uit <re±jï-s
variërende hoeveelheden Soesje*
erin. zakkammetjes en s
vert een aanzwellend en 4: re. --
mend ritme op. dat Zeeïwinw
om hun vruchtbaarheid d le ixx*
regentijd te bezingen.
Op een gegeven nres ewr
de „sessie" en worde wc miH
bus allerlei passante
Dan pas blijkt, hoe weikfeti'sn
over „het Oosten" weiaisEttï
erg bitter zijn", verondetó 'i
..Dat zoiets vandaag c=g ui "t
kan komen", zegt een onÈtr.
minder 'spanned
Op zich is het voor
scholieren in Wesi-Duitslur, -
„spannend", omdat de maslsoïP.
veel gemeen heeft met de era 1
om frappeert het des te ros: W*
zo ongeveer dezelfde cotecfe stct
heden tegenkomen als in de LOT
zo moeizame woordkeus sis
beide Duitslanden geat.^ u s
staten vrij identiek. Zo-rel rz k
oudere Oost- als Wesiduësrsi J
binnen vijf minuten ore: «1®
Wereldoorlog. In de DD3
fascisme nauwelijks ter spros O
omdat het daar een westers o
genheid heet. In WewDuksaia
een onaangenaam ondenverp. ro
bloeddruk van de gesprekspunt
opjaagt.
Typerend voor dit alles nas
sprek in Bonn met een aanla. w
se parlementariërs, rets -sat t
Nederlandse middeltere s»z
maal niet zo snel
jonge critici uit de
eigenlijk alleen maar even
het nou zit met al die ex-nss»"
in de Bondsrepubliek f&'f'
veel kans ze in de toekomst w
ben.
De socialistische afgevMraP
Kratz sloeg op hoi. Zijn oma
toog kwam er op neer daior
landse pedagogen hun
eens wat objectiever m(>ts
ten, dat de DDR
kennelijk afdoende bad
men zicli in Nederlandjw*
maakte over dit soort zak»- f
ga, dr. Alfred Emmerllch.
handiger. Om te te?1®®.
uitvoerig de open Nederland
ring. om vervolgens
mening ook een paar dui»^
te scoren. De Nederlanden™^
verbaasd en fel. .Arcudo
Vlissingse jongen die de nw
niet kapot te krijgen was.
rood. omdat zijn 'TLiRi
verontwaardiging net me
den. „„„.-ttrf
„Wat wil jij women??
sor Ben Sijes van w
voor Oorlogsdocument#» ..j
Keulen aan een Lmourpu"
dat wist ze nog met m
er was een aantal nwW i,
gende vraag: „Hou- W v®
je moeder?" Het jneisje
verbaasder. Prof. S'jest.ui
tionaal-socialisme kon e -
gen: Ik word .dit rf
ook zeggen: u< beo cj
Maar toen moest rp";*!
voor het belang van
O? die IaaUtf
groep van 34 Neder^
lucht, „dirbrrs
licht het vrije Nesten
Oostduitser vlucht, rJi-
Iiier is men veel vn/r,
heerst de terreur
Ze waren
toevallige caft-~-~-
militair, illustreerde
vrijheid toch °ok w ^pr»-
lpeperkinlcjes kent- RO -
derlandse Jongens. «>e
krukken ritmisch
waren, daaniiee op
ik het verbied".
nog niet
-J, li<
ustreorde n« e
icli ook ér
(Van onze speciale verslaggever Tony van der Meuten)
In keurige rijen van drie staat een Oostduits lagere-schoolklasje aangetreden voor het
beeld van een Sowjetsoldaat, die treurt over zijn gevallen kameraden. De in duurzaam
brons gegoten strijder zal bij de dienstkeuring op weinig problemen zijn gestuit: wils
krachtige kop, goed gebouwd lijf, zijn gespierde rechterhand laat het geweer geen
moment los. „Waarom", vraagt de juffrouw (in mantelpak) aan haar schoolklasje,
„waarom heeft de Sowjetvriend zijn geweer nog stevig vast terwijl hij zijn vrienden her
denkt?". Een meisje van een jaar of tien, Astrid, doet een stapje naar voren en ant
woordt even monotoon als Nederlandse schoolkinderen die hun huiswerk net wat té goed
hebben gedaan: „Omdat hij nog steeds over ons waakt".
Een eindje verderop staan 34 Nederlandse middelbare scholieren,
allemaal zo rond de zeventien. Allemaal minimaal tien jaar na de
bevrijding geboren, niet vervuld van herinneringen aan voedselbon
nen, Canadese sigaretten en de eerste stap van koningin Wilhelmina
op bevrijd Nederlands grondgebied, zelfs te laat geboren om nog
de geheime schuilplaats van hun vader in ongehavende staat te kun
nen bewonderen. Die bevrijding is voor hen geworden tot de vraag:
wat hebben jullie, ouderen, er eigenlijk mee gedaan? Het wérd erg
stil in de bus toen ze in Helmstedt via slagbomen, wachttorens, prik
keldraad en hekken-onder-hoogspanning Oost-Duitsland binnenreden.
Er zouden de komende dagen vaker
van die stiltes vallen: tijdens een dis
cussie met Oostduitse scholieren, waar
bij bleek hoe je, bepakt en bezakt met
misverstanden, volslagen langs elkaar
heenpraat omdat de een in Zaandam
en de ander in de DDR is geboren. Of
neem het debat met een aantal West
duitse parlementsleden 111 Bonn. waai1-
bi,i een opgewonden afgevaardigde uit
gleed over zijn eigen woorden, alleen
omdat de Nederlandse scholieren over
het neo-nazïsme begonnen.
De groep van 34 was door de Ge
meenschappelijke Pers Dienst (waar
ook dit dagblad in deelneemt) uit alle
delen van Nederland bij elkaar gehaald
en in een bus gezet om zich ter ere van
dertig jaar bevrijding in beide Duitslan
den bezig be houden met deze twee
vragen: ,Hoe ontstond het nationaal-
socialisme" en „Is een dergelijke ont
wikkeling tegenwoordig ook nog moge
lijk?".
Geen simpel reisdoel dus. Komen
middelbare scholieren daar uit? Want
voor de krant moesten ze een verslag
van hun ervaringen maken. Nu hadden
de deelnemende scholen niet hun onno
zelste pupillen afgevaardigd. Verder wa
ren ze vooraf door prof. Ben Sijes van
het Rijks Instituut voor Oorlogsdocu
mentatie en de Amsterdamse geschiede
nisleraar Douwe dfe Boer tot aan de
huig vol achtergrondinformatie gegoten.
Maar toch is het verleidelijk om, wan
neer je voor het eerst in de DDR bent,
je in eerste instantie vast te grijpen
aan primaire ervaringen als: strenge
Volkspolizei, weinig auto's, eenvoudige
grauwe wikkels rond verfbussen. Terwijl
de eerste reactie in West-Duïtsland is:
een simpele verbazing over de protseri
ge vitrine die ze van een zo hoopvol
begonnen stad als Keulen hebben ge
maakt.
twijfels
Vee] middelbare scholieren hebben
kennelijk wat twijfels over al die luxe:
in het op zich saaie Oost-Berlijn von
den ze het helemaal niet zo onprettig
dat ze nu eens een paar dagen niet
werden nagezeten door De Grote Verge
ter en de wereld van Peter Stuyvesant.
Nog maar nauwelijks van de reis beko
men, ging de groep zic'n met een haast
onvoorstelbare energie volzuigen met
informatie. Er ontwikkelde zich een
vrij amusante papiergeilheid: overal
waar we kwamen, in scholen, in Bu
chenwald, later in het Westduitse parle
ment, werd in gesloten formatie een
aanval geopend op alle aanwezige boek
jes, foldertjes en vooral: stencils.
De tocht door Oost en West duurde
een week, en al die tijd is er ook
continu gepraat: als het niet over het
reisdoel gin?, de nazi's of het neo-
fascisme, dan was er nog een aanzien
lijke voorraad actualiteiten voorhan
den: dienstweigeren, Kalkar, sex, ou
ders. Als je deze groep middelbare
scholieren zou afzetten op een volsla
gen verlaten eiland, en je zou zede
zekerheid geven dat ze er ook nooit
meer af konden, dan zouden ze toch
nog jarenlang discussiëren over de NA
VO en de vervanging van de Starfigh-
ter.
Waren ze in beide Duitslanden vrese
lijk blij met dit dynamische gezel
schap? Voor de Westduitsers was het
in wezen aantrekkelijk dat de groep
jonge Nederlanders eerst de DDR had
bezocht. Nu kon een aantal parlementa
riërs in Bonn van de zo bruikbare
veronderstelling uitgaan dat de kriti
sche scholieren door de Oostduitse pro
paganda stevig te pakken waren geno
men. Je vraagt je af wat ze ervan
hadden moeten maken als de groep
rechtstreeks uit Nederland naar Bonn
was afgereisd.
De DDR had kennelijk ook liever een
stel handzame toeristen uit de bus zien
komen, die tijdig „oh" zeggen bij het
passeren van een hoog gfebouw en ver
der niet moeilijk doen. De afdeling
jeugdreizen van het Staaisre-isbureau
was er ondanks een duidelijke briefwis
seling toch maar van uitgegaan dat de
Nederlandse groep in de ddr kwam
bestuderen hoe het volk zich voorbe
reidde op de viering van het afwerpen
van het fascistische juk. Op de wel erg
grote Ailexanderallee werden inderdaad
tribunes gebouwd waar weinig op af
viel te dingen. Toch wilden de Neder
landers liever praten met Oostduitse
leeftijdgenoten.
probleem
Het werd een heel probleem. Door
het Staatsreisbureau was een lid van
de officiële jeugdorganisatie Freie Deut
sche Jugend uitverkoren om de DDR te
presenteren, De jongen was royaal in
de twintig. Hij had zes jaar in Moskou
gezeten, waar ze hem behoorlijk ideolo
gie-vast hadden gemaakt. Uren heb ik
met hem zitten praten, maar hoeveel
twijfels je ook over ons eigen Neder
landse systeem te berde bracht, hij
begon, als zijn eigen onzekerheid in
zicht kwam. getrouw Lenin te citeren.
Deze „Oostduitse EO'er" zag er knap
moe uit toen we hem na drie dagen bij
de grens weer inleverden. Hij was door
allerlei leden van de groep behoorlijk
onder vuur genomen.
Op zich vonden ze hem best aardig,
op zich vonden ze het, ook best zielig
dat hij zo weinig speelruimte had (on
derweg moest hij op gezette tijden
belten, hij zei niet met wie), op' zich
vonden ze het ook knap dat de DDR
zichzelf zonder Amerikaans of Russisch
kapitaal weer helemaal aan het opbou
wen was. Maar daarnaast wilden de
Nederlandse scholieren wel even weten
waarom die muur en dat prikkeldraad
er nog steeds stond, waarom zoveel
mensen gevlucht waren, en waarom de
Vopo's vluchtelingen hadden doodge
schoten. De jonge Oostduitser groef
dan opgeruimd verder aan zijn eigen
valkuil, door zinnen te formuleren als:
,Er zijn nou eenmaal mensen die je in
de gaten moet houden", en „Als niijn
eigen kind mij zou bedriegen, zou ik
hem het huis uitgooien". Dat moet je
vooral tegen een Nederlandse 17-jarige
zeggen, want die reageert dan meteen
met: „Heb je zelf al kinderen?".
Op een avond zei de Oostduitse reis
leider plotseling: „Vertrouwen is goed,
controleren is beter".
In die paar dagen DDR kwamen de
Nederlandse scholieren natuurlijk maar
een beperkt aantal Oostduitsers tegen,
maar daar waren toch een paar type
rende persoonlijkheden bij. De zo onge
veer verplichte rondrit door Oost-Ber
lijn werd bijvoorbeeld verzorgd door
Franz, een goedlachse veertiger. Omdat
ze in de DDR doorkregen dat je die
groep Nederlanders toch wel, een beetje
serieus moest nemen, was 'Franz le
raar economie en sooiologie) onver
wacht in onze bus geplaatst. Met alle
andere rondleiders waar ook ter wereld
had hij één misverstand gemeen: ze
denken allemaal dat je exact- wilt we
ten hoeveel bedden een bepaald hotel
heeft.
politieke reclame
Franz bleek een handige man: met
een blijmoedige humor, die je kunt
vergelijken met het grappenpatroon
van de Mounties, verwerkte hij een
enorme hoeveelheid politieke reclame
in zijn verhaal. Boeiend was zijn ver
klaring van de muur. Die was er geko
men omdat het volgende probleem zich
voordeed: iemand koopt in Oost-Berlijn
een flesje bier (statiegeld 30 pfennig),
drinkt het leeg. levert het flesje in
West-Berlijn in, wisselt de zo ontvangen
30 Westduitse pfennig in tegen 120
Oostduitse (dat is het koersverschil),
met die één mark 20 stapt hij weer
naar Oost-Berlijn, koopt er twee pilsjes
voor, levert de twee flesjes in West-
Berlijn weer in, und so weiter. Franz:
„Aan het. eind van de avond was hij én
dronken, én had hij dik geld over". Op
zich kiene Hollandse jongens zaten
toch een tijdje te dubben wat ze nou
precies met die simplificatie aan moes
ten.
Heel wat overzichtelijker werd de
situatie weer toen Franz trots een nieu
we buitenwijk toonde, die er uitzag als
een soort Bijlmer, en waar de Neder
landse scholieren tot him deernis zagen
hoe er zojuist hele fraaie bomen waren
gesneuveld.
Maar ten slotte waren de jonge Ne
derlanders met een aantal duidelijke
vragen op zak in de bus gestapt. Toen
iemand al wandelend aan rondleider
Franz vroeg of hij een fascistische
ontwikkeling als in de jaren '30 op
nieuw in het verschiet zag. begon hij
spontaan over... de ontvoering van
CDU-leider Lorenz in West-Berlijn. Hij
moest lachen om twee aspecten: het
feit dat zoiets überhaupt mogelijk
was, en het feit. dat men er zo'n drukte
over maakte. ,Han vormen ze daar zo'n
crisisstaf. Maar bij ons zouden die
ontvoerders binnen het uur gepakt zijn;
ze zouden hier niet onder het volk
kunnen verdwijnen".
Dat was het moment dat zelfs de
fanatiekste Nederlandse scholier af
haakte, en Franz ging verder met zijn
rondleiding. We arriveerden bij de
