Vorsters 'verligtheid' waarschijnlijk te laat
KENTERING OF CONFRONTATIE
AAN DE ZAMBESI?
21
'GEHEIM'
RHODESIË
BOEMAN
EERLIJK?
BORDJES WEG
ANDERE KANT
VIJF VOOR
TWAALF
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
Is John Vorster een kandidaat voor de Nobelprijs voor de Vrede
of draait Zuid-Afrika's 'ontspannings-premier' zijn volk, zwart
Afrika en de rest van de wereld een fantastisch rad voor de ogen?
Staat zuidelijk Afrika aan de vooravond van een tweede Kongo
of een nieuw Vietnam? Of bestaat er werkelijk een kans dat Zuid-
Afrika en Rhodesië de weg verlaten die zij zolang in volstrekte
eenzaamheid gingen, terwijl de hele wereld de andere kant op
liep, dat zij een eind maken aan de meest onmenselijke selectie
die de maatschappij kent die tussen verschil in huidskleur?
GPD-medewerker Reinier van de Loo reisde een maand lang dui
zenden kilometers van Kaapstad tot Rhodesië, van Zoeloeland
tot Zambia, en van de armste neger-reservaten tot de rijkste
praalbastions van blanke welvaart, om antwoorden te vinden op
die vragen. Vanaf vandaag publiceren wij in een serie afleverin
gen zijn indrukken en ervaringen, opgedaan in gesprekken en ont
moetingen met zwarte verzetsleiders en blanke 'regenten', met
'Verligtes' en 'Verkramptes', met radicalen en gematigden. Met
de mensen van zuidelijk Afrika. Eerst een politieke beschouwing.
Afrikaanse kinderen hebben nog weinig reden tot lachen,
kloof tussen blank en zwart niet snel verkleinen.
De onderwijsachterstand zal de ontwikkeling
ICTS
(Door Reinier van de Loo)
„Ik zeg u, geef Zuid-Afrika zes maanden de tijd; geef ons een
kans; maak de weg niet nog moeilijker dan ie al is en u zult
verbaasd zijn te zien waar we dan zullen staan". (John Baltha-
sar Vorster, minister-president van Zuid-Afrika 4 november
1974).
Hilgard Muller, minister van buitenlandse zaken, en 'Pik' Botha,
ambassadeur bij de Verenigde Naties, gingen nog een stap ver
der: „Ik beloof u in de komende maanden drastische verande
ringen in het Zuidafrikaanse systeem van gescheiden ontwikke
ling (apartheid), voorzover dat op rassendiscriminatie is geba
seerd; zelfs spoedige onafhankelijkheid van een of meerdere
Afrikaanse 'thuislanden' (Bantoestans) behoort tot de reële mo
gelijkheden', zeiden zij in verschillende bewoordingen en op ver
schillende tijdstippen.
Er ging een lichte schok door de wereld. De hoogste gezagsdra
gers uit misschien wel het meest gewantrouwde en gecritiseer-
de regime op deze planeet op de ontspannings-toer? Wantrou
wen en schamperend schouderophalen alom. Verbazing en onge
loof. Een grammetje hoop en tonnen cynisme.
Blank Zuid-Afrika had immers al zo vaak onder druk van buiten
af zijn beproefde meesterschap getoond in het verkopen van
mooie woorden en het 'vergeten' van de daden die erbij hoorden.
name de kolonisten-hater Kaoenda
heeft een reputatie als anti-apart
heidskampioen. Tot voor enige
maanden gold hij als de onverzoen-
lijkste tegenstander van Vorster en
diens Rhodesische „vazal" lan
Smith. Als „K. K.'\ zoals zijn Zambi-
anen Kenneth Kaoenda liefkozend
noemen, al die dialoog aandurft met
Vorster, is er werkelijk wat aan de
hand dit keer, redeneerden ve
len.
Maar Vorster ging door en bracht
zijn critici met alle in verle
genheid. Met de molensteen van zijn
eigen alom verachte binnenlandse
apartheids-systeem om de nek, ging
hij op politieke safari. Vanuit zijn
welvaartsparadijs, waar de bordjes
„slegs vir blankes" 15 miljoen ne
gers buitensluiten, naar „donker" Af
rika benoorden de zwart-wit-grens
van de Zambesi.
President Kaoenda van Zambia en
president Tolbert van Liberia namen
de toegeworpen handschoen op. En
terwijl de radicalen in zwart-Afrika
van „verraad" spraken en de anti
apartheidsbewegingen in Europa van
„bluf, ongst, truc en hypocriet ge
scharrel", begon er in de wereldopi
nie toch een nieuw begrip te groei
en, langzaam en aarzelend: „Vor
sters ontspanningspolitiek". De
vraag was: hoeveel ontspanning en
hoeveel politiek?
Kaoenda van Tolbert zijn nu niet
direct zwarte salon-democraten. Met
Ngangalishwe. Afrikaans woonoord
bij Umtata in de Bantoestan Trans
kei: Wat betekent onafhankelijkheid
als je zelf bijna niets hebt.
En het uitgelekte geheime bezoek
aan Liberia (maar wat heet geheim,
als er een vliegtuig van de Zuidafri
kaanse luchtvaartmaatschappij op
een „zwart" Afrikaans vliegveld ver
schijnt, wat, gezien het volstrekte
landingstaboe in het hele zwarte
continent voor SAL-toestellen, verge
lijkbaar is met het opdoemen van
een ijsbeer in de Sahara) was een
volgende stap naar erkenning van
Vorsters poging tot detente.
Als Liberia en Zambia al willen
praten met deze man, waarom dan
niet tenminste hem het voordeel van
de twijfel gunnen? Het is tenslotte
niet niets als erkende vrijheidsstrij
ders uit onafhankelijk Afrika aan
tafel gaan zitten met de man wiens
naam in de wereld in één adem
genoemd wordt met discriminatie,
onderdrukking. twintigste-eeuwse
slavenhandel en blank-calvinistisch
superioriteitsgevoel-met-de-hand-op-
de-Bijbel;
met een politicus in wiens land
negers „kaffers" heten, politieke te
genstanders „communisten" en vrij
heidsstrijders „terroristen".
een land waar huidskleur kunde
vervangt als basis voor een waarde
oordeel van een individu;
waar willekeur van de wetgever
de één onbegrensde meester-macht
geeft en de ander in ongekende
onmacht laat ploeteren;
waar blanken in de trein eerste
klas reizen en voor zwarten geen
tweede klas-, maar een derde klas
coupé is gereserveerd;
en een land waar de achterklein
kinderen van Paul Krugers Boeren
nog steeds de diep ingekankerde
denkfout maken dat je een neger
met oeroude stam-tradities kunt ver
gelijken met de nazaten van Westeu-
ropese culturen; waar men dus het
andere, niet-gehaaste levensritme
van de Afrikaanse Bantoe verwart
met „luiheid" en het volstrekt on
technologische denken van een agra
rische „thuislander" vertaalt met
„domheid";
en waar op die wan-taxatie dan
een juridisch, sociaal en politiek
stelsel wordt opgebouwd, dat „ge
scheiden ontwikkeling" is genoemd
omdat „discriminatie" en „apart
heid" zo rot klinken en die „bemoei
als in Europa" telkens weer in het
geweer brengen.
En toch bleef het wantrouwen
rond Vorsters „ontspannings-excur-
sie". „Bang voor Frelimo (de succes
volle overwinnaars van het Portuge
se kolonialisme in buurland Mozam-
bigue)", zei men; „angst voor Ango
la's spoedige onafhankelijkheid, het
wegvallen van Zuid-Afrika's veilige
grenzen en het zuidwaarts schuiven
van de zwart-wit-barrière: „pressie
van de werkelijke machthebbers in
zijn land de industriële grootmo-
gols van Johannesburg, Durban en
Kaapstad die nieuwe afzetmark
ten in arm zwart-Afrika nodig heb
ben voor het grootste economische
kracht-bastion ten zuiden van de
Sahara", of gewoon „tijd winnen om
met. een aantal schijnverbeteringen
voor de neger de apartheidspolitiek
beter te kunnen verkopen, zodat het
wereldwijde isolement van Zuid-Afri
ka v/at minder pijnlijk voelbaar
wordt". Sterke argumenten van de
twijfelaars!
En toen zei Vorster plotseling:
„Zuidwest-Afrika (wie in Pretoria of
Bloemfontein „Namibië" zegt voor
dit door de Zuidafrikanen illegaal
beheerde VN-trustgebied, vloekt)
kan van mij onafhankelijkheid krij
gen, voor mijn part op korte ter
mijn".
Dat was een rake. Want Namibiës
bevrijding wordt door zwart-Afrika
beschouwd als een van de drie be
wijzen voor Vorsters geloofwaardig
heid.
Het tweede is Rhoaesië's omwen
teling. En ook daaraan is John Vor
ster begonnen. Met steun van Ka
oenda. Met supporters in de Organi
satie voor Afrikaanse Eenheid (O-
AE). Met goedkeuring binnen zijn
eigen conservatieve Nasionale Partij.
Met instemming var. de blanke én
(buiten-parlementaire) zwarte oppo
sitie in eigen land en „Zimbabwe".
Met sympathie in een goed deel van
de westelijke wereld. Dat de kwes-
tie-Rhodesië inmiddels opnieuw
muurvast zit, is niet Vorsters
schuld.
Smith is 's werelds laatste grote
koloniaal, premier van een officieel
niet-bestaande en door de wereld
(met twijfelachtig succes) geboycot
te staat, waar 270.000 Victoriaans
denkende blanken zich koesteren in
een soort privé-zonnetje ten koste
van bijna 6 miljoen staatkundig
„platgemaakte" Afrikanen. Engeland
deed elf jaar lang vergeefse moeite
om Smith en de zijnen tot rede te
brengen.
Van Smith zijn de gevleugelde
wanklanken: „Een meerderheids-be
wind? Van mijn levensdagen niet!".
De vraag is. hoeveel dagen dat
politiek gesproken nog zijn. want
Vorster is een machtig man, en
Vorster kan Smith zogezegd maken
en breken, omdat hij Rhodesië's hele
economie feitelijk beheerst, en Vor
ster is nu uitgerekend degeen die
het Rhodesische probleem uit de
wereld wil helpen.
En daarom zal Smith moeten
gaan praten met de Afrikanen in
zijn land. AI zijn die Afrikanen (met
hun ZAPü. Z-ANU, Frolizi, ANC,
stamverschillen, politieke moorden
en hun machtsstrijd) dan nog zo
verdeeld. Al heeft Vorster misschien
nog zulke egoïstische motieven (rust
in Rhodesië is alleen maar in Zuid-
Afrika's voordeel, en zo'n politieke
prestatie levert hem genoeg" achting
op om de kritiek op de wantoestan
den in eigen huis even te laten
verflauwen)
gels. Frelimo heeft getoond dat het
kan als het moet. En het aantal
Frelimo-vechtpetten in Zuid-Afrika's
negerwijken en thuislanden groeit
zienderogen al is het dan nog
maar een symbolisch supporters
hoofddeksel.
Daar. ir. de overbevolkte ghetto-
steaen die „townships" heten, de
Afrikaanse woonwijken buiten de
blanke steden in Zuid-Afrika, Soweto
bij Johannesburg bijvoorbeeld,
Mdantsane bij East-Londen en Umla-
zi bij Durban (ze staan vaak niet
eens op de kaart...) en in de thuis
landen die nog iang niet rijp zijn
voor de beloofde onafhankelijkheid,
daar ligt Vorsters derde en verre
weg belangrijkste kans om zich in
zijn ontspanningsstreven werkelijk
geloofwaardig ie maken. Namibië en
Rhodesië zijn eigenlijk maar kleine
'successen "als het al successen
worden. De ware uitdaging ligt in
Vorsters eigen Republiek.
«MM
En a! is het nogal simpel voor een
grootmacht als Zuid-Afrika om een
..kleine man" als Smith de boeman
ie maken terwijl er in eigen land
heel wat meer fout zit. Vergelijk
maar eens de Zuidafrikaanse kritiek
op het scherts-proces dat nu tegen
de Rhodesische verzetsleider Ndaba-
ningi Sithole wordt gevoerd in Salis
bury, terwijl in Zuid-Afrika zelf tien
tallen mensen op minstens even on
gegronde beschuldingen zonder ver
oordeling in de gevangenis zit
ten.
Rhodesië is voorlopig het
fundament waarop het hele detente-
probeersel van Vorster is gebouwd.
Gaat het fout in Rhodesië en die
kans is beslist niet denkbeeldig
dan stort het veelbelovende kaarten
huis van Vorster in. Dan zijn, zoals
hij zelf al zei, „de gevolgen afschu
welijk". Hij bedoelt een totale bur
geroorlog, die uiteindelijk onvermij
delijk ook Zuid-Afrika zal bereiken.
Het Rhodesische verzet staat er in
derdaad voor klaar. Als woorden
niets meer zeggen, spraken de ko
Dus vraag je je af: zijn Vorsters
motieven eerlijk? Is het schuchtere
respect verdiend? Steekt hij straks
werkelijk de hand uit naar zijn
eigen 15 miljoen gekoeioneerde
zwarte derderangsburgers?
Welnu, om daar antwoorden op te
vinden, ben ik zijn immense land
wekenlang in alle windrichtingen
doorgereisd. Laat ik mijn beste in
druk vooropstellen, Dat is er een
van werkelijke mentale verande
ring.
Niet bij de Bantoe. Die is er nog
steeds vaak allerbelabberdst aan toe.
en denkt nauwelijks positiever over
zijn geprivilegeerde blanke landgeno
ten dan toen ik de Republiek ruim
drie jaar geleden bezocht. Maar wel
degelijk bij de „Europese hogere
klasse".
Er is iets volkomen nieuws gaan
de in hun geesteswereld: al aan niet
onder druk van buiten, de gebeurte
nissen in Portugees Afrika, het frus
trerende politieke isolement en de
bijna psychotische angst voor „het
oprukkend communisme", een angst
die minder op reële kennis van het
communisme is gebaseerd dan op
een diepgeworteld eigen schuldcom
plex, begint de blanke Zuidafrikaan
te denken dat het misschien toch
niet waar is dat de hele wereld fout
zit en alleen hij niet. De pure aan
vaarding van de mogelijkheid dat
hij, na tientallen jaren hartstochte
lijk krom praten van wat recht was,
misschien toch vergissingen en ver
keerde taxaties heeft gemaakt, is al
een bemoedigend verschijnsel. En
het bestaat. Niet alleen bij de tradi
tioneel veel liberaler denkende En
gels-sprekende blanke, maar ook bij
de per traditie veel „aparter" opge
stelde blanke Afrikaner in de Trans
vaal en de Oranje Vrijstaat. Een
paar voorbeelden van dat verander
end denken:
Als Europees journalist word je
niet meer bij voorbaat voor „rooie
hond" uitgemaakt. ..die alles ver
draait om Zuid-Afrika maar zo
„zwart" mogelijk af te schilderen".
In gesprekken met parlementariërs,
professoren, industriëlen, geestelij
ken. in regeringsgebouwen en bij
mensen privé thuis, ontmoet je
anders dan drie jaar geleden nog
een verbluffende realiteitszin, ster
ker nog, zelfkritiek, oprechte afwij
zing van dat stelsel van pure peste
rij, dat jarenlang te boek stond als
de zogenaamde kleine apartheid (de
scheiding in bussen, parken, treinen,
postkantoren, stranden, bioscopen,
kerken, kortom in alle plaatsen
waar mensen dagelijks samenko
men).
En het is niet alleen maar praten
voor de galerij. In Durban zijn de
„Europeans only'-bordjes met zwar
te verf weggevaagd op strandban-
ken. In Johannesburg. Pretoria en
andere steden zijn de parken nu
openbaar. In de kranten wordt niet
meer opgemerkt dat er ergens een
stukje apartheid is opgeheven, maar
wordt er al fel gereageerd als er
ergens nog restanten van rassen
scheidingspraktijken worden toege
past.
En in het bekendste theatercen
trum van bet land het Nico
Malan Theater-complex in Kaapstad
is de kleurenmuur sinds kort
helemaal geslecht. Aanvankelijk
werd er nog gestunteld slechts
vier dagen van de week zou er
gemengd publiek mogen komen
maar toen Vorster zelf ingreep en
de pers de verantwoordelijke magi
straten volslagen belachelijk had ge
maakt, gingen de zalen volledig
open. Johannesburgs Civic Theater
is waarschijnlijk de volgende. In
Piet-ermaritzburg zitten voor het
eerst kleurlingen (geen negers) in
de gemeenteraad.
In East-Londen verdween de dis
criminatie op het vliegveld (op de
internationale luchthaven Jan Smuts
bij Johannesburg was dat al veel
eerder gebeurd, want het bleek on
doenlijk buitenlandse negers te on
derscheiden. van plaatselijke...)
In de politieke partijen is een
complete verschuiving gaande: schijn-
oppositie zoals de Verenigde Partij
van sir De Villiers Graaff die jaren
lang voerde, wordt niet meer ge
duld: onder leiding van Harry
Schwarz scheidde zich een achttal
parlementariërs af en stichtte de
Hervormingspartij, nauw verwant
aan de al jarenlang kritische poli
tiek bedrijvende Progressieve Partij
van Helen Suzman en Colin Eglin.
Het wachten is op het samensmel
ten van beide partijen tot een stuk
reële oppositie.
En het is allang geen privilege
meer van de critici in Europa, ae
mensen „die er geweest moeten zijn
voor ze oordelen", om de vinger op
de Zuidafrikaanse zere plekken te
leggen. Het is verademend te ont
dekken hoe vrijuit iedereen tegen je
praat en niet bang is voor publika-
tie. Er is openlijke kritiek op dat
hele stelse van „grote" en „kleine"
rassendiscriminatie
Er wordt openlijk gepleit voor
gemengde sport, voor het afschaffen
van de gehate Bantoe-pasjes, voor
zo spoedig mogelijke stopzetting van
het hele stelsel van rassenschei
ding.
Er wordt zelfs hardop gedacht
over de reële mogelijkheid dat het
hele principe van de gescheiden ont
wikkeling zwarten in zwart ge
bied, blanken in blank gebied, ver
deeld volgens normen die niets met
de werkelijke getalsverhoudingen
hebben te maken gedoemd is te
mislukken omda'. het fysiek en geo
grafisch onmogelijk uitvoerbaar" is.
En. die gescheiden ontwikkeling is
notabene de hoeksteen van de hele
Zuidafrikaanse politiek. Op ae in
houd en de betekenis van die poli
tiek kom ik in een volgend artikel
uitvoerig terug.
Na deze positieve ontdekking de
andere donkere kant van de medail
le. Vorster denkt er niet aan de
apartheids-politiek op ie geven. The
aters open voor iedereen, best. bete
re salarissen voor de Bantoes, ook
goed, intensivering van het Bantoe-
onderwijs, verbetering van de infra
structuur in de thuislanden en de
townships, samensmelting van een
deel van de territoriale lappende
kens die de meeste Bantoestans vol
komen onregeerbaar maken, alle
maal mogelijk.
Maar géén politieke macht voor
de Bantoe. Geen vertegenwoordiging
in het. nationale parlement. Geen
machtsdeling kortom, en dus hand
having van net witte privilege, dat
tot in oneindigheid ce basis moet
blijven vormen van het blanke Wirt-
s-'nait.v.vunder dat Zuid-Afrika heet.
En dat. door de vee! beter economi
sche condities 1 v einig inflatie, goed
kope arbeidskracht, reusachtige rijk
dom aan bodemschatten, onbeperkte
investeringsmogelijkheden nog
steeds duizenden Europese immi
granten (mits blank) blijft aantrek
ken.
Daar zet ik het grote vraagteken
bii Vorsters detente. Want handha
ving van hert thulsland-beleid, dat
tienduizenden dwingt te verhuizen,
dat van de Bantoestans wel onafhan
kelijke staatjes wil maken, maar
aan onafhankelijk in volstrekte eco
nomische en dus ook politieke vazal-
vorm, dat in wezen blijft gebaseerd
op het principe van de ongelijkheid,
dat beleid is onaantastbaar.
Is het dan gek dat Gatsha Buthe-
lezi, chief-minister van de bantoes
tan Kwazulu en Zuid-Afrika's felste
anti-apartheidspoliticus, tegen me
verzucht: „Wat heet ontspanning, als
Vorster buitenlandse Afrikaanse lei
ders met alle diplomatieke honneurs
bejegent en zijn eigen Afrikanen als
minderwaardige creaturen blijft be
handelen?".
Bufchelezien zijn collega-premier
van net thuisland Ciskei, Lennox
Sebe, is het met hem eens: „Ophef
fing van de kleine apartheid, zoiets
als de stunt met het Nico Malan-
heater, is natuurlijk wei iets, maar
he: wordt te veel ais prestige-object
gebruikt, terwij; het de kern van de
rassenscheiding niet raakt".
Het is een cirkel die Vorster vier
kant moet zien te maken: in eigen
land een systeem handhaven waar
alke Zuidafrikaanse Bantoe tegen ge
kant is. terwijl hij in zwart Afrika
betere relaties wil vestigen die val
len en staan met de Afrikaanse be
oordeling van zijn oprechtheid.
Een tweede, nog onhandelbaarder
cirkel: hoe help ik mijn verkrampte
blanke medestanders, ce mannen die
nog steeds een flink deel van ae
politiek van de Nasionale Partij be
palen, van hun racistische vooroor
delen af, terwij! ik hen moet verze
keren dat er in feite niets veran
dert.
Een derde cirkel die rechthoekig
moet worden, is deze: hoe vind ik
de middenweg tussen blanke arg
waan, vrees voor bet verlies van
hun bevoorrechte positie, angst voor
geweld en druk van buitenaf ener
zijds. en de niet-bianke argwaan, het
groeiende ongeduld van Bantoes en
kleurlingen, hun sterk groeiende eco
nomische macht (een consumenten
boycot. stakingen en burgelijke on
gehoorzaamheid van 15 miljoen
zwarten kunnen dodelijk zijn voor
de blanke commercie) en bun toene
mende politieke bewustzijn als ver
ongelijkte. maar door Frelimo-suc-
cessen aar.gemoédigöe. niet zo lang
meer zwijgende meerderheid?
Geef me zes maanden, zei Vorster.
Er zijn er nu bijna vijf om. Voor
„Namibië" en „Rhodesië" mag Hij
eventueel te zijner tijd kandidaat
voor de Nobelprijs worden. Voor
het opheffen van de .kleine" apart
heid in eigen land ook nog. Maar
dan? Kan hij, de inderdaad „verlig-
te" opvolger wan apartheidsuitviader
Hendrik Verwoerd, de werkelijke
stap naar gelijkheid van blank en
zwart zetten, ae „grote" apartheid
opheffen? Ik betwijfel het. En juist
daar gaat het om. Hij, zijn voorgan
gers, de goud- en diamantkoningen
en het verkrampte Afrikaner-dom
hebben tientallen jaren te lang ge
wacht. Het is nu vijf voor twaalf, ea
misschien te iaat.