Vorsters 'verligtheid' waarschijnlijk te laat KENTERING OF CONFRONTATIE AAN DE ZAMBESI? 21 'GEHEIM' RHODESIË BOEMAN EERLIJK? BORDJES WEG ANDERE KANT VIJF VOOR TWAALF PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT Is John Vorster een kandidaat voor de Nobelprijs voor de Vrede of draait Zuid-Afrika's 'ontspannings-premier' zijn volk, zwart Afrika en de rest van de wereld een fantastisch rad voor de ogen? Staat zuidelijk Afrika aan de vooravond van een tweede Kongo of een nieuw Vietnam? Of bestaat er werkelijk een kans dat Zuid- Afrika en Rhodesië de weg verlaten die zij zolang in volstrekte eenzaamheid gingen, terwijl de hele wereld de andere kant op liep, dat zij een eind maken aan de meest onmenselijke selectie die de maatschappij kent die tussen verschil in huidskleur? GPD-medewerker Reinier van de Loo reisde een maand lang dui zenden kilometers van Kaapstad tot Rhodesië, van Zoeloeland tot Zambia, en van de armste neger-reservaten tot de rijkste praalbastions van blanke welvaart, om antwoorden te vinden op die vragen. Vanaf vandaag publiceren wij in een serie afleverin gen zijn indrukken en ervaringen, opgedaan in gesprekken en ont moetingen met zwarte verzetsleiders en blanke 'regenten', met 'Verligtes' en 'Verkramptes', met radicalen en gematigden. Met de mensen van zuidelijk Afrika. Eerst een politieke beschouwing. Afrikaanse kinderen hebben nog weinig reden tot lachen, kloof tussen blank en zwart niet snel verkleinen. De onderwijsachterstand zal de ontwikkeling ICTS (Door Reinier van de Loo) „Ik zeg u, geef Zuid-Afrika zes maanden de tijd; geef ons een kans; maak de weg niet nog moeilijker dan ie al is en u zult verbaasd zijn te zien waar we dan zullen staan". (John Baltha- sar Vorster, minister-president van Zuid-Afrika 4 november 1974). Hilgard Muller, minister van buitenlandse zaken, en 'Pik' Botha, ambassadeur bij de Verenigde Naties, gingen nog een stap ver der: „Ik beloof u in de komende maanden drastische verande ringen in het Zuidafrikaanse systeem van gescheiden ontwikke ling (apartheid), voorzover dat op rassendiscriminatie is geba seerd; zelfs spoedige onafhankelijkheid van een of meerdere Afrikaanse 'thuislanden' (Bantoestans) behoort tot de reële mo gelijkheden', zeiden zij in verschillende bewoordingen en op ver schillende tijdstippen. Er ging een lichte schok door de wereld. De hoogste gezagsdra gers uit misschien wel het meest gewantrouwde en gecritiseer- de regime op deze planeet op de ontspannings-toer? Wantrou wen en schamperend schouderophalen alom. Verbazing en onge loof. Een grammetje hoop en tonnen cynisme. Blank Zuid-Afrika had immers al zo vaak onder druk van buiten af zijn beproefde meesterschap getoond in het verkopen van mooie woorden en het 'vergeten' van de daden die erbij hoorden. name de kolonisten-hater Kaoenda heeft een reputatie als anti-apart heidskampioen. Tot voor enige maanden gold hij als de onverzoen- lijkste tegenstander van Vorster en diens Rhodesische „vazal" lan Smith. Als „K. K.'\ zoals zijn Zambi- anen Kenneth Kaoenda liefkozend noemen, al die dialoog aandurft met Vorster, is er werkelijk wat aan de hand dit keer, redeneerden ve len. Maar Vorster ging door en bracht zijn critici met alle in verle genheid. Met de molensteen van zijn eigen alom verachte binnenlandse apartheids-systeem om de nek, ging hij op politieke safari. Vanuit zijn welvaartsparadijs, waar de bordjes „slegs vir blankes" 15 miljoen ne gers buitensluiten, naar „donker" Af rika benoorden de zwart-wit-grens van de Zambesi. President Kaoenda van Zambia en president Tolbert van Liberia namen de toegeworpen handschoen op. En terwijl de radicalen in zwart-Afrika van „verraad" spraken en de anti apartheidsbewegingen in Europa van „bluf, ongst, truc en hypocriet ge scharrel", begon er in de wereldopi nie toch een nieuw begrip te groei en, langzaam en aarzelend: „Vor sters ontspanningspolitiek". De vraag was: hoeveel ontspanning en hoeveel politiek? Kaoenda van Tolbert zijn nu niet direct zwarte salon-democraten. Met Ngangalishwe. Afrikaans woonoord bij Umtata in de Bantoestan Trans kei: Wat betekent onafhankelijkheid als je zelf bijna niets hebt. En het uitgelekte geheime bezoek aan Liberia (maar wat heet geheim, als er een vliegtuig van de Zuidafri kaanse luchtvaartmaatschappij op een „zwart" Afrikaans vliegveld ver schijnt, wat, gezien het volstrekte landingstaboe in het hele zwarte continent voor SAL-toestellen, verge lijkbaar is met het opdoemen van een ijsbeer in de Sahara) was een volgende stap naar erkenning van Vorsters poging tot detente. Als Liberia en Zambia al willen praten met deze man, waarom dan niet tenminste hem het voordeel van de twijfel gunnen? Het is tenslotte niet niets als erkende vrijheidsstrij ders uit onafhankelijk Afrika aan tafel gaan zitten met de man wiens naam in de wereld in één adem genoemd wordt met discriminatie, onderdrukking. twintigste-eeuwse slavenhandel en blank-calvinistisch superioriteitsgevoel-met-de-hand-op- de-Bijbel; met een politicus in wiens land negers „kaffers" heten, politieke te genstanders „communisten" en vrij heidsstrijders „terroristen". een land waar huidskleur kunde vervangt als basis voor een waarde oordeel van een individu; waar willekeur van de wetgever de één onbegrensde meester-macht geeft en de ander in ongekende onmacht laat ploeteren; waar blanken in de trein eerste klas reizen en voor zwarten geen tweede klas-, maar een derde klas coupé is gereserveerd; en een land waar de achterklein kinderen van Paul Krugers Boeren nog steeds de diep ingekankerde denkfout maken dat je een neger met oeroude stam-tradities kunt ver gelijken met de nazaten van Westeu- ropese culturen; waar men dus het andere, niet-gehaaste levensritme van de Afrikaanse Bantoe verwart met „luiheid" en het volstrekt on technologische denken van een agra rische „thuislander" vertaalt met „domheid"; en waar op die wan-taxatie dan een juridisch, sociaal en politiek stelsel wordt opgebouwd, dat „ge scheiden ontwikkeling" is genoemd omdat „discriminatie" en „apart heid" zo rot klinken en die „bemoei als in Europa" telkens weer in het geweer brengen. En toch bleef het wantrouwen rond Vorsters „ontspannings-excur- sie". „Bang voor Frelimo (de succes volle overwinnaars van het Portuge se kolonialisme in buurland Mozam- bigue)", zei men; „angst voor Ango la's spoedige onafhankelijkheid, het wegvallen van Zuid-Afrika's veilige grenzen en het zuidwaarts schuiven van de zwart-wit-barrière: „pressie van de werkelijke machthebbers in zijn land de industriële grootmo- gols van Johannesburg, Durban en Kaapstad die nieuwe afzetmark ten in arm zwart-Afrika nodig heb ben voor het grootste economische kracht-bastion ten zuiden van de Sahara", of gewoon „tijd winnen om met. een aantal schijnverbeteringen voor de neger de apartheidspolitiek beter te kunnen verkopen, zodat het wereldwijde isolement van Zuid-Afri ka v/at minder pijnlijk voelbaar wordt". Sterke argumenten van de twijfelaars! En toen zei Vorster plotseling: „Zuidwest-Afrika (wie in Pretoria of Bloemfontein „Namibië" zegt voor dit door de Zuidafrikanen illegaal beheerde VN-trustgebied, vloekt) kan van mij onafhankelijkheid krij gen, voor mijn part op korte ter mijn". Dat was een rake. Want Namibiës bevrijding wordt door zwart-Afrika beschouwd als een van de drie be wijzen voor Vorsters geloofwaardig heid. Het tweede is Rhoaesië's omwen teling. En ook daaraan is John Vor ster begonnen. Met steun van Ka oenda. Met supporters in de Organi satie voor Afrikaanse Eenheid (O- AE). Met goedkeuring binnen zijn eigen conservatieve Nasionale Partij. Met instemming var. de blanke én (buiten-parlementaire) zwarte oppo sitie in eigen land en „Zimbabwe". Met sympathie in een goed deel van de westelijke wereld. Dat de kwes- tie-Rhodesië inmiddels opnieuw muurvast zit, is niet Vorsters schuld. Smith is 's werelds laatste grote koloniaal, premier van een officieel niet-bestaande en door de wereld (met twijfelachtig succes) geboycot te staat, waar 270.000 Victoriaans denkende blanken zich koesteren in een soort privé-zonnetje ten koste van bijna 6 miljoen staatkundig „platgemaakte" Afrikanen. Engeland deed elf jaar lang vergeefse moeite om Smith en de zijnen tot rede te brengen. Van Smith zijn de gevleugelde wanklanken: „Een meerderheids-be wind? Van mijn levensdagen niet!". De vraag is. hoeveel dagen dat politiek gesproken nog zijn. want Vorster is een machtig man, en Vorster kan Smith zogezegd maken en breken, omdat hij Rhodesië's hele economie feitelijk beheerst, en Vor ster is nu uitgerekend degeen die het Rhodesische probleem uit de wereld wil helpen. En daarom zal Smith moeten gaan praten met de Afrikanen in zijn land. AI zijn die Afrikanen (met hun ZAPü. Z-ANU, Frolizi, ANC, stamverschillen, politieke moorden en hun machtsstrijd) dan nog zo verdeeld. Al heeft Vorster misschien nog zulke egoïstische motieven (rust in Rhodesië is alleen maar in Zuid- Afrika's voordeel, en zo'n politieke prestatie levert hem genoeg" achting op om de kritiek op de wantoestan den in eigen huis even te laten verflauwen) gels. Frelimo heeft getoond dat het kan als het moet. En het aantal Frelimo-vechtpetten in Zuid-Afrika's negerwijken en thuislanden groeit zienderogen al is het dan nog maar een symbolisch supporters hoofddeksel. Daar. ir. de overbevolkte ghetto- steaen die „townships" heten, de Afrikaanse woonwijken buiten de blanke steden in Zuid-Afrika, Soweto bij Johannesburg bijvoorbeeld, Mdantsane bij East-Londen en Umla- zi bij Durban (ze staan vaak niet eens op de kaart...) en in de thuis landen die nog iang niet rijp zijn voor de beloofde onafhankelijkheid, daar ligt Vorsters derde en verre weg belangrijkste kans om zich in zijn ontspanningsstreven werkelijk geloofwaardig ie maken. Namibië en Rhodesië zijn eigenlijk maar kleine 'successen "als het al successen worden. De ware uitdaging ligt in Vorsters eigen Republiek. «MM En a! is het nogal simpel voor een grootmacht als Zuid-Afrika om een ..kleine man" als Smith de boeman ie maken terwijl er in eigen land heel wat meer fout zit. Vergelijk maar eens de Zuidafrikaanse kritiek op het scherts-proces dat nu tegen de Rhodesische verzetsleider Ndaba- ningi Sithole wordt gevoerd in Salis bury, terwijl in Zuid-Afrika zelf tien tallen mensen op minstens even on gegronde beschuldingen zonder ver oordeling in de gevangenis zit ten. Rhodesië is voorlopig het fundament waarop het hele detente- probeersel van Vorster is gebouwd. Gaat het fout in Rhodesië en die kans is beslist niet denkbeeldig dan stort het veelbelovende kaarten huis van Vorster in. Dan zijn, zoals hij zelf al zei, „de gevolgen afschu welijk". Hij bedoelt een totale bur geroorlog, die uiteindelijk onvermij delijk ook Zuid-Afrika zal bereiken. Het Rhodesische verzet staat er in derdaad voor klaar. Als woorden niets meer zeggen, spraken de ko Dus vraag je je af: zijn Vorsters motieven eerlijk? Is het schuchtere respect verdiend? Steekt hij straks werkelijk de hand uit naar zijn eigen 15 miljoen gekoeioneerde zwarte derderangsburgers? Welnu, om daar antwoorden op te vinden, ben ik zijn immense land wekenlang in alle windrichtingen doorgereisd. Laat ik mijn beste in druk vooropstellen, Dat is er een van werkelijke mentale verande ring. Niet bij de Bantoe. Die is er nog steeds vaak allerbelabberdst aan toe. en denkt nauwelijks positiever over zijn geprivilegeerde blanke landgeno ten dan toen ik de Republiek ruim drie jaar geleden bezocht. Maar wel degelijk bij de „Europese hogere klasse". Er is iets volkomen nieuws gaan de in hun geesteswereld: al aan niet onder druk van buiten, de gebeurte nissen in Portugees Afrika, het frus trerende politieke isolement en de bijna psychotische angst voor „het oprukkend communisme", een angst die minder op reële kennis van het communisme is gebaseerd dan op een diepgeworteld eigen schuldcom plex, begint de blanke Zuidafrikaan te denken dat het misschien toch niet waar is dat de hele wereld fout zit en alleen hij niet. De pure aan vaarding van de mogelijkheid dat hij, na tientallen jaren hartstochte lijk krom praten van wat recht was, misschien toch vergissingen en ver keerde taxaties heeft gemaakt, is al een bemoedigend verschijnsel. En het bestaat. Niet alleen bij de tradi tioneel veel liberaler denkende En gels-sprekende blanke, maar ook bij de per traditie veel „aparter" opge stelde blanke Afrikaner in de Trans vaal en de Oranje Vrijstaat. Een paar voorbeelden van dat verander end denken: Als Europees journalist word je niet meer bij voorbaat voor „rooie hond" uitgemaakt. ..die alles ver draait om Zuid-Afrika maar zo „zwart" mogelijk af te schilderen". In gesprekken met parlementariërs, professoren, industriëlen, geestelij ken. in regeringsgebouwen en bij mensen privé thuis, ontmoet je anders dan drie jaar geleden nog een verbluffende realiteitszin, ster ker nog, zelfkritiek, oprechte afwij zing van dat stelsel van pure peste rij, dat jarenlang te boek stond als de zogenaamde kleine apartheid (de scheiding in bussen, parken, treinen, postkantoren, stranden, bioscopen, kerken, kortom in alle plaatsen waar mensen dagelijks samenko men). En het is niet alleen maar praten voor de galerij. In Durban zijn de „Europeans only'-bordjes met zwar te verf weggevaagd op strandban- ken. In Johannesburg. Pretoria en andere steden zijn de parken nu openbaar. In de kranten wordt niet meer opgemerkt dat er ergens een stukje apartheid is opgeheven, maar wordt er al fel gereageerd als er ergens nog restanten van rassen scheidingspraktijken worden toege past. En in het bekendste theatercen trum van bet land het Nico Malan Theater-complex in Kaapstad is de kleurenmuur sinds kort helemaal geslecht. Aanvankelijk werd er nog gestunteld slechts vier dagen van de week zou er gemengd publiek mogen komen maar toen Vorster zelf ingreep en de pers de verantwoordelijke magi straten volslagen belachelijk had ge maakt, gingen de zalen volledig open. Johannesburgs Civic Theater is waarschijnlijk de volgende. In Piet-ermaritzburg zitten voor het eerst kleurlingen (geen negers) in de gemeenteraad. In East-Londen verdween de dis criminatie op het vliegveld (op de internationale luchthaven Jan Smuts bij Johannesburg was dat al veel eerder gebeurd, want het bleek on doenlijk buitenlandse negers te on derscheiden. van plaatselijke...) In de politieke partijen is een complete verschuiving gaande: schijn- oppositie zoals de Verenigde Partij van sir De Villiers Graaff die jaren lang voerde, wordt niet meer ge duld: onder leiding van Harry Schwarz scheidde zich een achttal parlementariërs af en stichtte de Hervormingspartij, nauw verwant aan de al jarenlang kritische poli tiek bedrijvende Progressieve Partij van Helen Suzman en Colin Eglin. Het wachten is op het samensmel ten van beide partijen tot een stuk reële oppositie. En het is allang geen privilege meer van de critici in Europa, ae mensen „die er geweest moeten zijn voor ze oordelen", om de vinger op de Zuidafrikaanse zere plekken te leggen. Het is verademend te ont dekken hoe vrijuit iedereen tegen je praat en niet bang is voor publika- tie. Er is openlijke kritiek op dat hele stelse van „grote" en „kleine" rassendiscriminatie Er wordt openlijk gepleit voor gemengde sport, voor het afschaffen van de gehate Bantoe-pasjes, voor zo spoedig mogelijke stopzetting van het hele stelsel van rassenschei ding. Er wordt zelfs hardop gedacht over de reële mogelijkheid dat het hele principe van de gescheiden ont wikkeling zwarten in zwart ge bied, blanken in blank gebied, ver deeld volgens normen die niets met de werkelijke getalsverhoudingen hebben te maken gedoemd is te mislukken omda'. het fysiek en geo grafisch onmogelijk uitvoerbaar" is. En. die gescheiden ontwikkeling is notabene de hoeksteen van de hele Zuidafrikaanse politiek. Op ae in houd en de betekenis van die poli tiek kom ik in een volgend artikel uitvoerig terug. Na deze positieve ontdekking de andere donkere kant van de medail le. Vorster denkt er niet aan de apartheids-politiek op ie geven. The aters open voor iedereen, best. bete re salarissen voor de Bantoes, ook goed, intensivering van het Bantoe- onderwijs, verbetering van de infra structuur in de thuislanden en de townships, samensmelting van een deel van de territoriale lappende kens die de meeste Bantoestans vol komen onregeerbaar maken, alle maal mogelijk. Maar géén politieke macht voor de Bantoe. Geen vertegenwoordiging in het. nationale parlement. Geen machtsdeling kortom, en dus hand having van net witte privilege, dat tot in oneindigheid ce basis moet blijven vormen van het blanke Wirt- s-'nait.v.vunder dat Zuid-Afrika heet. En dat. door de vee! beter economi sche condities 1 v einig inflatie, goed kope arbeidskracht, reusachtige rijk dom aan bodemschatten, onbeperkte investeringsmogelijkheden nog steeds duizenden Europese immi granten (mits blank) blijft aantrek ken. Daar zet ik het grote vraagteken bii Vorsters detente. Want handha ving van hert thulsland-beleid, dat tienduizenden dwingt te verhuizen, dat van de Bantoestans wel onafhan kelijke staatjes wil maken, maar aan onafhankelijk in volstrekte eco nomische en dus ook politieke vazal- vorm, dat in wezen blijft gebaseerd op het principe van de ongelijkheid, dat beleid is onaantastbaar. Is het dan gek dat Gatsha Buthe- lezi, chief-minister van de bantoes tan Kwazulu en Zuid-Afrika's felste anti-apartheidspoliticus, tegen me verzucht: „Wat heet ontspanning, als Vorster buitenlandse Afrikaanse lei ders met alle diplomatieke honneurs bejegent en zijn eigen Afrikanen als minderwaardige creaturen blijft be handelen?". Bufchelezien zijn collega-premier van net thuisland Ciskei, Lennox Sebe, is het met hem eens: „Ophef fing van de kleine apartheid, zoiets als de stunt met het Nico Malan- heater, is natuurlijk wei iets, maar he: wordt te veel ais prestige-object gebruikt, terwij; het de kern van de rassenscheiding niet raakt". Het is een cirkel die Vorster vier kant moet zien te maken: in eigen land een systeem handhaven waar alke Zuidafrikaanse Bantoe tegen ge kant is. terwijl hij in zwart Afrika betere relaties wil vestigen die val len en staan met de Afrikaanse be oordeling van zijn oprechtheid. Een tweede, nog onhandelbaarder cirkel: hoe help ik mijn verkrampte blanke medestanders, ce mannen die nog steeds een flink deel van ae politiek van de Nasionale Partij be palen, van hun racistische vooroor delen af, terwij! ik hen moet verze keren dat er in feite niets veran dert. Een derde cirkel die rechthoekig moet worden, is deze: hoe vind ik de middenweg tussen blanke arg waan, vrees voor bet verlies van hun bevoorrechte positie, angst voor geweld en druk van buitenaf ener zijds. en de niet-bianke argwaan, het groeiende ongeduld van Bantoes en kleurlingen, hun sterk groeiende eco nomische macht (een consumenten boycot. stakingen en burgelijke on gehoorzaamheid van 15 miljoen zwarten kunnen dodelijk zijn voor de blanke commercie) en bun toene mende politieke bewustzijn als ver ongelijkte. maar door Frelimo-suc- cessen aar.gemoédigöe. niet zo lang meer zwijgende meerderheid? Geef me zes maanden, zei Vorster. Er zijn er nu bijna vijf om. Voor „Namibië" en „Rhodesië" mag Hij eventueel te zijner tijd kandidaat voor de Nobelprijs worden. Voor het opheffen van de .kleine" apart heid in eigen land ook nog. Maar dan? Kan hij, de inderdaad „verlig- te" opvolger wan apartheidsuitviader Hendrik Verwoerd, de werkelijke stap naar gelijkheid van blank en zwart zetten, ae „grote" apartheid opheffen? Ik betwijfel het. En juist daar gaat het om. Hij, zijn voorgan gers, de goud- en diamantkoningen en het verkrampte Afrikaner-dom hebben tientallen jaren te lang ge wacht. Het is nu vijf voor twaalf, ea misschien te iaat.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1975 | | pagina 21