NIET ALLEEN
MET KERST
„EEN GAST AAN
JE TAFEL"
VIJF GEITEN EN DRIE SCHAPEN
VOOR IEDERE FAMILIE
KEUKEN EN EETZAAL
VOOR INDIANEN
SPECIALISTEN VOOR
EEN BOERENLEENBANK
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
me niet om een rijgcorset van voor
schriften, waaraan ieder zich kramp
achtig zou moeten houden. Ik zie
het als wegwijzertjes, die ideeën
voor versobering op alle mogelijke
gebieden, waarmee ieder in zijn ei
gen gezin maar ziet wat hij ermee
doet. Voor mij wordt een heel inte
ressante vraag of langs dit soort
wegen 'Gast aan tafel-actie', een
nieuwe manier van vasten mis
schien het algemene klimaat rijp
wordt er met elkaar verder over te
denken. En dat zou, vanuit die per
soonlijke betrokkenheid, misschien
kunnen leiden tot veranderende op
vattingen over onze eigen maat
schappij-structuur- We hebben ons
met. de EEG bijvoorbeeld erg be
schermd tegen de import vanuit ar
me landen- Die vinden in het vere
nigd Europa een groot blok tegen
over zich. Als we daar in het ontwik
kelingswerk ook eens wat aan zou
den kunnen doen, ervoor zorgen dat
de derde wereld zijn simpele pro-
dukten wat gemakkelijker op de we
reldmarkt kwijt kan, zouden we
misschien een veel grotere klap
slaan dan met al onze acties bij
elkaar".
Het ontwikkelingswerk vanuit en in
Nederland heeft de laatste jaren zelf
ook een opvallende ontwikkeling
doorgemaakt. De actie 'Gast aan
tafel' is daarvan bij de NOVIB het
levende voorbeeld. Sjef Theunis
loopt even de geschiedenis ervan
met me door. In 1958 gestart vanuit
de charitatieve hoek: geven. Hele
maal in de sfeer zoals die jaren
over ontwikkelingshulp en -bijstand
werd gedacht. Langzaamaan is de
actie gegroeid in de richting van de
solidariteitsgedachte. Het bord van
het éénrichtingsverkeer werd er bij
weggehaald. Contact met de derde
wereld werd een van de belangrijk
ste elementen, eigenlijk de basis on
der de actie. Niet alleen op de arme
landen inpraten, maar naar de derde
wereld met zijn eigen samenlevings
patronen, zijn sociale opvoeding,
zijn onderwijsaanpak, zijn sterke ge
zinsverband luisteren- De mensen uit
Afrika, Azië en Latijn Amerika zelf
aanhét woond la/ten- Van Kun erva
ringen met onze westerse wereld en
ónze opvattingen iets proberen' te
begrijpen. De afstand verkleinen.
Doodeenvoudig dichter bij de derde
wereld komen staan.
In deze benadering heeft de NOVIB
met zoiets als de actie 'Gast aan
tafel' niet alleen een hele waslijst
van projecten in een reeks van lan
den waarbij de helpende hand wordt
toegestoken in de verbouw van rijst,
bij hei. aanboren van water, bij het
verstrekken van maaltijden op scho
len, bij de aanleg van een systeem
voor de bevloeiing van landbouw
gronden of bij steun aan een visse
rijcoöperatie. Er is ook een 'project-
Nederland'. Naast de fondswerving
voor de derde wereld gaat het ook
om het gesprek met en het begrip
voor die derde wereld. De deelne
mers krijgen nauwkeurig verant
woording over wat er met het geld
gebeurt. En dan niet uitsluitend om
aan te geven dat het geld 'goed
terechtkomt', maar vooral ook om
de 'gastgezinnen' meer kijk te geven
00 de wereld van de gasten aan hun
tafel.
INFORMATIE
NOVIB-directeur Sjef Theunis kan
na een reis zoals hij die net achter
de rug heeft niet ophouden met te
verklaren en te verzekeren dat voor
lichting en informatie over de derde
wereld in Nederland voor het ont
wikkelingsbeleid en het ontwikke
lingsbesef in de naaste toekomst
van het grootste belang zijn. „Het
eigen geluid van de derde wereld
moet hier kunnen doorklinken zon
der dat het misvormd wordt. En
dan liefst in begrijpelijke taal- We
zijn daar zelf mee begonnen- Onze
deelnemers krijgen van tijd tot tijd
materiaal over de projecten en de
gemeenschap waarin die een rol spe
len. De sociale vraagstukken van de
mensen ginds en de politieke proble
men van him land. Op die manier
pogen we de projecten voor wie
zioh er hier bij betrokken voelt te
plaatsen in hun kleine en grote sa
menhang en zo een stuk achtergrond
informatie te verschaffen. Voedsel
voor de discussie hier dus".
NOVIB wil zich in de komende tijd
speciaal richten op- een aantal lan
den om die 'van heel dichtbij te
betrappen op de ontwikkeling van
dag tot dag': de Sahelgébieden ten
zuiden van de Sahara (Mali, Opper-
Volta. Niger, Mauretanië, Senegal en
Tsjaad), Tanzania en Mozambique,
Suriname, het Magheb-gebied (Ma
rokko, Algerije en Tunesië) en vol
gend jaar in Calcutta (India) steun
aan een groot project voor onder
wijs, stadsontwikkeling, gezondheids
zorg, sociale centra enzovoorts.
Een gast aan je kersttafel dus?
Plotseling een breed gebaar bij
kaarslicht dat de werkelijkheid toch
wat verdoezelt? Als het alleen maar
is om je gewetensonrust op twee
vrije dagen te sussen, je gewetens
onrust over de rijkdom in de uit
puilende etalages en onder de kerst
boom, dan houd je er samen met
je gast alleen maar een kater van
over. Sjef Theunis: ,jpie onrust
moet er niet alleen zijn op een
geïsoleerde datum als 25 december.
Het is een vraag die iedereen zich
vcort durend zou moeten stellen:
K'~ Jit nou allemaal wel?
1 >st moet verspreid worden
hele jaar. Iemand die zich
hele jaar afvraagt zal dat
c Kerstmis doen, ook met
.aas, ook in zijn vakantie. In
da, 0c-val zit de gast aan je tafel
niet op het puntje van zijn stoel.
Hij voelt zich dan hier misschien
een beetje beter thuis"-
KEES VAN DER MAAS
OPPER-VOLTA
Het is midden 1973. De ramp in de Sahel voltrekt zich. Het plaatsje Kaya In
Opper-Volta is een toevluchtsoord voor velen die op het land geen bestaan
meer hebben.
Er komt een groep Toèaregs. Bekwame veefokkers, onafhankelijke mensen,
zeer vrijheidslievend. Zij waren de bezitters van 1200 koeien, stieren en
evenveel geiten en schapen. Ze zijn uit hun woongebied verdreven en komen
aan met twee kamelen en een paar ezels, die de droogte nog hebben
overleefd. Alle koeien, schapen en geiten zijn verloren gegaan. De groep
bestaat, met de families die zich er later bij voegden, uit 360 Toearegs. Zo'n
60 families van gemiddeld 6 personen. Met hen wordt overlegd onder welke
minimum voorwaarden zij zichzelf kunnen behelpen zonder verdere hulp
van buiten. Als ze zich in Gorum Gorum vestigen zou dat met ©en klein
veestapelt.je van geiten en schapen wel lukken.
Dat vraagt natuurlijk een investering, waarvoor ze het geld zelf niet meer
hebben. Als iedere familie vijf geiten en drie schapen krijgt en voedsel voor
een jaar vergt dat 1000,- per familie-
Ter plaatse lijkt voldoende water in de grond te zitten, ook voor het droge
seizoen. De waterputten die hiervoor geslagen moeten worden zijn niet zo
duur. Maar wil iedere familie een put tot zijn beschiklring hebben dan vergt
dat toch enkele tienduizenden guldens. Met de ezels ten behoeve van het
transport en de trekkracht op het land komt het totale bedrag dat met dit
herstel van veestapel en bestaansmogelijkheden van deze Toearegs is
gemoeid op f 93.000,-.
VENEZUELA
In Venezuela, diohtbij de grens met Columbia, ligt midden in de Orinoco
Isla de Ratön, het ratteneiland. Het eiland en het omliggende district,
Territorlo Federal Amazonas, wórden bewoond door indianen
AI tien jaar loopt daar een próject vanuit het centrum voor ontwikkeling
van Indianen, 'Wahari'. De verantwoordelijkheid hiervoor heeft de Neder
landse Stichting Hulp Indinanen Amazonas, die tot doel heeft de in. het
Territorio Federal Amazonas Venezuela wonende indianen sociaal, kultureel
en economisch te ontwikkelen vanuit het centrum op Isla de Ratön. Dit
gebeurt door lager onderwijs en land- en huishoudonderwi.is te geven, betere
voedingsgewoonten aan te leren, proefboerderijen te stichten en medisch-
hygiënische begeleiding te geven. Daarbij zijn direct 10.000 personen
betrokken.
Er zijn al enkele successen geboekt: het vertrouwen van de Indianen is
gewonnen: voor jongerens en meisjes is er lager onderwijs op een internaat
voor 225 kinderen: voor voortgezette opleiding zijn enkele kinderen
uitgezonden naar internaten elders. De uitbreiding van het project wordt nu
noodzakelijk want de toeloop van Indianen wordt steeds groter, er moeten
zelfs al kinderen worden afgewezen.
Ten behoeve van het project werd aan NOVIB gevraagd een keuken met
eetzaal te financieren. Deze keuken zal enerzijds dienen voor verbetering
van de bestaande primitieve outillage, anderzijds om in de behoeften van
een steeds toenemend aantal leerlingen van het internaat te voorzien. De
keuken en eetzaal moeten ruimte bieden om 30 kinderen te voeden. Met de
bouw is 43.000,- gemoeid.
FILIPPIJNEN:
Talacoeon, San Luis, La Paz en Esperanze. Vier gemeenten in de provincie
Agusan del Sur op het eiland Mindanao van de Filippijnen. Er wonen zo'n
40,000 mensen.
Het is werkterrein van pater Hoff, zijn parochie omvat de vier gemeenten
en is vier uur reizen lang. Varen in dit geval, met een uitgeholde boomstam
waarop een buitenboordmotor voor de aandrijving zorgt- De zijrivieren van
de Agusan zijn soms wel drie uur varen diep. Ook daar wonen mensen.
De Agusanvallei is een grote vlakte met vruchtbare gronden. Sinds een
vijftiental jaren is deze vallei belangrijk geworden; men trok toen een grote
weg' door het oerwoud. De houtexploitatie werd daardoor eenvoudiger.
Al in 1953 richtte Jeremias Montemayor de FFF op, de federatie van
zelfstandige boeren, een Filippijnse boerenbond. Hij wilde dat alle landbou
wers, pachters en dagloners bewust zouden worden van him waardigheid als
mens en als arbeider. Hij wilde een brede organisatie waarin de landbou
wers samen zouden kunnen vechten voor hun rechten. Intussen is deze
beweging uitgegroeid tot een organisatie die een miljoen leden telt.
Zolang de landbouwers aan hun lot zijn overgelaten, zolang ieder van hen
het op zijn centje probeert, hebben ze geen schijn van kans te slagen. Zo
ook in de Agusanvallei Boerenleenbanken maken de landbouwers onafhan
kelijk van geldschieters, coöperaties bevrijden hen van de opkopers.
Het is nu de bedoeling deze mensen te helpen wat te sparen zodat ze in
moeilijker tijden of voor de opzet van een bedrijfje, bij hun bank 1 runnen
aankloppen voor een lening.
De banken zetten een klein percentage van liun inkomen opzij voor educatie
en promotie. In het begin is dat moeilijk omdat de spaartegoeden klein
zijn. De mensen moeten nog echt leren sparen en lenen. Daar worden ze in
bijgestaan door zogenaamde extension workers, specialisten in de coöperatie
ve beweging. Maar deze specialisten kosten geld. Daarom werd steun voor het
project bij NOVIB gevraagd. Er kwam 20.275,
baar belang voor het transport, voor
het gebruik van tractoren op liet
land en overal waar machines al een
beetje zijn ingeschakeld".
Sjef Theunis heeft zijn ervaringen
uit de eerste hand. In Lourenco
Marques, de hoofdstad van Mozam
bique, hoonde hij het verhaal van de
bedrijfsleider van een grote boerde
rij, gedreven door een Rotterdamse
fabrikant in veevoeder. „Ze zitten
daar in een enorme crisis. De prij
zen zijn zo de pan uitgerezen dat de
mensen het veevoer en de kunst
mest niet meer afnemen. Het vee
wordt nog meer aan zijn lot overge
laten dan vroeger al gebeurde. Het
weidt maar wat, zonder noemens
waardige bijvoeding. En landbouw
bedrijven zonder kunstmest is op
nieuw een stap terug in de voedsel-
produktie".
FOUT GEMAAKT
Wat wil de NOVIB nu met die
gastvrijheid voor de derde wereld
aan tafel bij ons?
Sjef Theunis: „Kijk, het is een actie
die eigenlijk niet simpeler kan. Een
rechtstreeks appel op het gezin: we
i.ebben hier een busje en daar doe
je wat mee en wat in. Het busje
vraagt een klein bedrag per dag; hef,
nodigt ook uit- tot een discussie over
arme landen. Bij de maaltijd of op
een ander moment. Je merkt dan
dat ouders met soms heel uitgespro
ken meningen over onze maatschap
pij dit eenvoudige model gebruiken
om de derde wereld met al zijn
problemen in huis te halen. Ik vind
dat erg belangrijk. We hebben name
lijk in onze ontwikkelingsopvoeding'
onze opvoeding dus in verhou
ding va-n arm en Tijk een grote
fout gemaakt. In Nederland en in
heel West-Europa. Het is allemaal
veel te moeilijk, te abstract en te
rationeel geweest. Laat ik nu geen
misverstanden wekken- Het is na
tuurlijk erg nuttig allemaal- We
moeten goed nadenken over de oor
zaken, er moet veel gestudeerd wor
den en daar moeten weer heel wat
discussies van-dik-hout-zaagt-men-
planken op volgen. Maar,;.-alshet
daar bij blijft zal de discussie óver
dé' arme landen zich beperken tot
een heel kleine elite van de Neder
landse bevolking. De elite waar ik
zelf jok toe behoor. Die door aller
lei omstandigheden in het voordeel
is geweest om een stuk onderwijs te
volgen. Die de tijd. heeft om er zich
in te verdiepen. Die er soms zijn
werk in kan vinden. Een ander moet
dat in zijn vrije tijd doen, na kan
toortijd. na de prikklok van de fa
briek. Voor veel mensen is en blijft
het een grote sprong, die van het
dagelijkse werk naar de daadwerke
lijke en actieve interesse voor wat
er in de derde wereld omgaat. Wij
doen alle mogelijke moeite om die
sprong wat kleiner te maken. Met
zo'n actie hereiken we nu een grote
groep. En daarbij gaat het niet om
40-000 mensen die een girootje over
maken, maar om evenzoveel situa
ties gezinnen, schoolklassen, clubs
waarin we gelegenheid krijrfn de
derde wereld onder de aandacht te
brengen- Hoe dat precies gebeurt?
We proberen daar met eenvoudig
materiaal wat richting aan te geven,
Daarin laten we duidelijk uitkomen
dat het bij deze actie niet om een
aalmoes gaat. maar om een geste
van solidariteit. Als het busje alleen
maar wordt gébruikt om er geld in
te stoppen vinden wij hier bij de
NOVIB onze actie niet geslaagd. We
zenlijk erbij hoort het gesprek in
het gezin. Het zijn de ouders die dat
bepalen en de kinderen die daar
soms naar vragen".
VASTENDAG
Ziet de NOVIB er iets in om
zo'n aotie 'Een gast aan tafel' te
koppelen aan de vastendag die de
Raad van Kerken wil invoeren en
waar veel mensen toch eigenlijk
geen raad mee weten. De i-aatste
weken worclt nogal eens de vraag
gesteld: wat heeft de derde wereld
er aan als ik een dag per week
wat minder eet?
Sjef Theunis: „Ik zou er erg voor
zijn. De gedachte va-n de Nederland
se Raad van Kerken spreekt me
bijzonder aan. Ik kom zelf uit de
rooms-katholieke hoek, ken wel wat
van de geschiedenis van het vasten,
ook uit de praktijk. Vroeger was het
heel sterk gericht op een onthouding-
bedoeld om de afzonderlijke mens
wat vrijer te maken van het mate
riële. Maar daar zat een mens en
maatschappij-opvatting aan vast die
niet meer van de 20e eeuw is en in
bepaalde opzichten ook niet bijbels
De kritiek op de oude vastenprak
tijk zou je zo kunnen samenvatten:
ze was te individualistisch, het ging
om het eigen zieleheil, overtreden
van de vastenwét was zondigen- In
de Islam waar ik mé door studie
nogal in verdiept heb is me altijd
opgevallen dat het vasten (een
maand lang, de Ramadan) een socia
le duiding had. Dé rijken moeten
zich vernederen tot de armen die
inderdaad een heel jaar leefden zo
als de rijken in de Ramadan. En
aan bet eind van de vastenperiode
de verplichting om een deel van je
inkomen af te staan ten hehoe-ve
van de gemeenschap, de armen, de
weduwen en de wezen, Wat je nu
terugvindt bij de kerken is dat de
sociale duiding voorop staat, Het
idee van een vastendag per week is
op die manier een solidari-teitsuit-
gangspunt met wereldperspectief.
Het belangrijkste vind ik niet wat
het nu meteen oplevert, maar de
inzet en je houding voor en tegen
over de mensen aan de andere kant
van de scheidslijn. Niet uitsluitend
de kruimels van je eigen tafel in die
richting vegen, maar proheren enigs
zins het patroon van de mensen in
de ..rme landen te naderen. Het gaat
DEN HAAG De projekten waaraan de NOVIB onder meer
via de actie 'Gast aan tafel' deelneemt zijn zeer gevarieerd en
liggen over de hele wereld verspreid. Hieronder, uitsluitend als
voorbeeld, een greep:
„Nee, geen kwartje meer. Dertig cent is het nu.
Inflatie en oliecrisis hebben de dagelijkse maaltijd in de derde wereld ook duurder gemaakt."
Het stond er zo terloops, maar er zat iets uitdagends in die paar zinnetjes.
Ze waren afkomstig van de NOVIB Nederlandse Organisatie voor Internationale
Ontwikkelingssamenwerking) en bestemd voor de trouwe deelnemers aan de actie
'Gast aan Tafel'. Ik viste het bewuste stencil uit een enveloppe die tussen de kranten was
geraakt, waarin enkele weken voor de decemberfeestdagen al
pagina's vol advertenties stonden met de meest exclusieve aanbiedingen van
kerstdiners bij candle light; reservering aanbevolen.
Vorig jaar om deze tijd zaten
we met de autoloze zondag, de
bonkaarten voor de dreigende
benzinedistributie in huis, de
kerstetalages in het donker, de
oproep van Lubbers om de
gordijnen te sluiten en de ther
mostaat een uurtje eerder te la
ten zakken. De Arabieren
dwongén ons met de hand aan
de oliekraan om het wat kal
mer aan te doen. Kerst 1974
ligt het eigenlijk allemaal veel
ingewikkelder. Geen gedwon
gen solidariteit, geen bonkaar
ten bij de pomp, geen beper
kingen - omdat - het - nu - een
maal - niet - anders - kan.
Dit keer gaat liet om een stuk
persoonlijke verantwoordelijkheid
voor een wereld die niet binnen
handbereik ligt. Een wereld, waar
één couvert voor een kerstdiner van
veertig gulden uit de advertenties
bij ons lean worden omgerekend in
130 maaltijden met daarin de ele
mentaire voedingsstoffen voor men
sen die in de kringloop van armoe en
honger zijn gevangen. Een wereld
waar de binnenvetter echt geen kans
heeft. Een wereld waar je minder
eten niet kunt vervangen door lek
kerder eten. De derde wereld.
Kerst 1974. We hebben net een We-
reldvoedselconferentie in Rome ach
ter de rug- We zitten ook een beetje
in de maag met de beslissing van de
Raad van Kerken in Nederland om
in principe een 'vastendag' per week
in te voeren- „Het vasten moet een
teken zijn van het vrijwillig teiugne-
men van een stuk van onze welvaart
ten voordele van het welzijn van de
hele wereld", zei prof. H. A. M.
Fiolet, de secretaris van die raad
van kei-ken een paar weken terug,
toen hem werd gevraagd wat je nou
met zo'n vastendag zou kunnen
doen. Vasten, solidair zijn. Maar an
ders dan via de massale inzameling.
Anders dan in de discussieclub die
ook al weer zo'n elitair tintje begint
te krijgen. Met een gast uit de derde
wereld aan je eigen tafel proberen
mee te denken aan een oplossing
voor die verschillen tussen arm en
rijk ver van je bed misschien?
De derde wereld aan je dagelijkse
dis. Het is geen idee van vandaag of
gisteren, ontstaan uit een stuk per
soonlijke onrust over de eliende van
honger, ondervoeding, epidemieën en
wanhopige overiewingpogjngen uit
de derde wereld die je vooral de
laatste paar jaar vrijwel dagelijks
naast je eigen bord krijgt opge
diend. De NOVIB werkt al tien jaar
met de actie 'Een gast aan tafel'-
Een actie die iedere deelnemer (op
het ogenblik zijn er zo'n 40-000) zelf
kan 'vertalen' zoals hij wil. Eigenlijk
een combinatie van betrokkenheid
en daadwerkelijke hulp, symboliek
van de wil om er niet aan voorhij
te lopen met een zinvol batig saldo
in de doodgewone materiële zin. Dit
jaar hebben de gastheren en gast
vrouwen van de NOVIB met dat
kwartje per dag (nu dertig cent)
ruwweg 2,5 miljoen bijeengebracht.
En dat ging dan om een rijtje
voorbeelden te noemen naar ne
gen projecten voor watervoorzie
ning, naar India voor kredieten aan
kleine hoeren, naar Haiti voor de
aanleg van een oocosbuin, naar voed-
selvoorlichting in Dahomey, naar
hoerenhuizenbouw en landbouw in
Ethiopië, naar twee boerderijen en
twee tractoren voor Sri Lanka, naar
een Toeareg-project in Upper-Volta,
naar een school voor Papoea-kinde
ren in -Indonesië. Bescheiden, bijna
persoonlijke handreikingen, waarin
de solidariteit een beetje de kans
krijgt om voelbaar te worden.
GELIJKE KANSEN?
NOVIB-directeur drs. Sjef Theunis
is net terug van een rondreis door
Tanzania en Mozambique. In zijn
werkkamer aan de Haagse Van
Blaaikenburgstraat zit hij weer tus
sen de affiches met kreten als 'Gelij
ke kansen? Kom nou!' 'Martelingen.
Denk er over na!', foto's van de
droogterampen in de Sahel en van
de grote VN-vergaderzaa-l in New
York. „Het is een vuasthedrag, dat
wij voor een gast aan tafel vragen.
Je betaalt natuurlijk voor een maal
tijd in Argentinië niet hetzelfde als
in India: in Pakistan niet net zo veel
als in Oeganda. Als je zelf reist
merk je hoe verschillend de prijzen
liggen- In de armste landen kun je
er werkelijk een volwaardige maal
tijd van bereiden- Niet te vergelij
ken met de onze natuurlijk, maar er
zitten wel voldoende bestanddelen
voor een dieet in dat. verantwoord
kan gelden. We zijn nu net met onze
aotie vijf cent omhoog gegaan om
dat de kostenstijgingen in de derde
wereld minstens zo hard lopen als
hij ons. Vooral de armste en armere
landen die niet zelf over olie be
schikken zijn van de energiecrisis
veel meer het slachtoffer gewórden
dan wij. Want wat merken wij er nu
eigenlijk van? Alles is wat duurder
geworden, maar alles wordt ook
meteen weer bijgesteld.
Ginds, aan de andere kant van de
welvaartgrens, ligt dat even anders.
Daar is het merkbaar geworden in
de eerste aanschaf van voedsel. De
prijsverhogingen zijn vooral moor
dend in de kunstmest en de energie
in de vorm van olie, van onvoorstel-
Drs. Sjef Theunis noemt zichzelf een kosmopoliet. Hij is sinds enkele jaren directeur van de NOVIB en heeft zich
ook daarvoor sterk met ontwikkelingswerk beziggehouden. Na een studie sociale wijsbegeerte en niet-westerse
godsdienstwetenschappen (Islam en Arabisch; was hij enige tijd leraar voor buitenlandse studenten: Nederland over
brengen aan mensen die hier vertoefden en vormingswerk in discussiegroepen over alle mogelijke wereldvraag
stukken. Theunis reisde veel in het Middellandse Zeegebied en had goede contacten 'van onderop': het Maghebge-
'bied. Spanje en Portugal met de politiek naar de koloniën van die landen. Een ondenoerp dat hem bijzonder in
teresseert is dat van de buitenlandse werkkrachten, waarover hij een dissertatie schrijft.
