ALEXANDER HERZENSTICHTING:
VOLGENS RUSSEN ,EEN GIFZWAM'
,IN MOSKOU KREEG IK
5AL MANUSCRIPTEN
TOEGESPEELD'
WAT IK
ZEGG
provinciale
zeeuwse
■■lil
PROF. K. VAN HET REVE:
courant
25
ZATERDAGKRANT
21 MAART 1970
Dit is de omslag van één van de boeken, vertaald uit het
Russisch, die dank zij de Alexander Herzenstichting kon wor
den uitgegeven
,Een gifzwam', zo betitelde onlangs het orgaan van de
Russische communistische partij, de Prawda, de in de nok
van het Amsterdamse herenhuis van professor Karei van
't Reve gevestigde Alexander Herzen stichting. Voor die
officiële Sowjet-boosheid is alle reden: nu bijna een jaar
lang publiceert de stichting in vele talen manuscripten, die
in de Sowjet-Unie zijn geschreven en daar vanwege de
censuur niet kunnen worden uitgegeven. Behalve initiatief
nemer Van het Reve, hoogleraar in de Russische letter
kunde aan de rijksuniversiteit in Leiden, wordt het bestuur
van de Alexander Herzen stichting gevormd door prof.
Jan Willem Bezemer, hoogleraar in de Russische geschie
denis aan de universiteit van Amsterdam en door prof.
Peter Brian Reddaway, lector in de Russische geschiedenis
aan de London School of Economics.
In wat kneuterig Engels geeft het persstencil van de stichting
onder meer de volgende informatie over haar doelstellingen: ,Het
is een noodzakelijk antwoord op de steeds meer aanzwellende
stroom van manuscripten en op de wens van vele Sowjet-burgers,
die willen dat deze manuscripten onder onafhankelijke en weten
schappelijke begeleiding worden gepubliceerd. De stichting zal ma
nuscripten en verzamelingen van documenten publiceren, die lite
raire waarde hebben, ongeacht hun politieke, filosofische of gods
dienstige achtergrond en met een minimum aan redactionele be
werking. Zij kunnen in iedere taal van de Sowjet-Unie zijn geschre-
Het waarom van de naam wordt ook uiteengezet: .Alexander Her
zen (1812-1870) was de eerste Russische schrijver, die in het wes
ten ongecensureerde boeken en bijdragen voor tijdschriften publi
ceerde. Zijn publicaties werden in Rusland op grote schaal gele
zen en vele Russen zonden hem manuscripten. Onder de Sowjet-
intellectuelen wordt zijn naam in ere gehouden om zijn moed zijn
liberale ideeën en politieke integriteit'. De Prawda ln het ,gif-
zwam'-artikel: anti-Russen hebben de naam van een Russische
revolutionaire democraat gebruikt met het doel in het openbaar
te provoceren'. Tot nu toe heeft de Alexander Herzenstichting
onder meer uitgegeven: Andrej Sakharov: Vooruitgang, coëxisten
tie en intellectuele vrijheid. Waarde kameraad, brieven en telegram
men aan Pavel Litvinow. Pavel Litvinow: De demonstratie van
22 januari 1967. Anatoli Marchenko: Wat ik zeggen wou. Pavel
Litvinow: Het proces van de vier (het Ginzburg-Galanskow-pro-
ces). Andrej Almarik: Ongewenst uitstapje naar Siberië. Nog een
stukje citaat uit het stencil: ,De bestuursleden worden niet be
taald en ook hun onkosten niet vergoed. De stichting heeft geen
kantoren en geen postbus. Geld, dat wordt geschonken zal niet
worden besteed aan public relations, persconferenties, lunches,
zakenreizen en dat soort zaken. Al het geld dat in de vorm van
giften en royalties wordt ontvangen wordt gebruikt om de schrij
vers te betalen als het mogelijk ia, het voor hen te bewaren als
dat nodig is, en om documenten te publiceren, waarin commer
ciële uitgevers geen belang stellen. De boeken van de stichting
staan open ter controle. De stichting accepteert geld uit alle bona
fide bronnen. Haar bankiers zijn Mees en Hope (postgiro 8578)
in Amsterdam, waar giften dankbaar worden ingewacht. Manus
cripten ter publicatie kunnen worden verstuurd naar de secretaris
K. van het Reve, Amstel 268, Amsterdam'. In de zolder-zitkamer
van zijn schitterende herenhuis besteedt K. van het Reve vele uren
aan de Alexander Herzenstichting, diesteeds meer internatio
nale belangstelling ondervindt. Van 't Reve zal het nog drukker
krijgen.
AMSTERDAM GPDKarei van het Reve (48) in zijn
studeerkamer, vierhoog. Uitzicht op een witte ophaalbrug over
Woelig Amstelwater en verderop een grillige kartellijn, in de
lucht getekend door de gevelcontouren van de huizen aan de
overkant
Van het Reve, in geblokt weekendshirt ontspannen achter zyn bu
reau, met hetzelfde nasale stemgeluid als zijn broer Gerard Korne-
lis: ,Die aanval in de Prawda was voor ons een mooie reclame in de
Sowjet-Unie. Ze noemden ons wel een gifzwam, die tot leven is
gewekt om de ideologische onder my ning van het socialisme te be
werkstelligen', maar wat de stichting precies doet stond er niet bij.
Dat is tekenend, want dat zou natuurlijk wel eens een paar lezertjes
aan het denken kunnen zetten. Overigens zal de beetje intellectuele
Rus locli wel begrepen hebben wat wy doen, want de naam Alexan
der Herzen is in die kringen nog steeds een begrip'.
Hij vertelt dat hij in de jaren '67-'68, toen hij voor Het Parool als
correspondent in Moskou was, met de Samizdat, de doe-het-zelf-
uitgeverijtjes, waarvan de produkten in intellectuele- en .kunste
naarskringen van hand tot hand gaan, in aanraking kwam.
Van het Reve: .Russische schrijvers in de Samizdat hebben het ontzettend
moeilijk. Ze hebben geen enkele mogelijkheid hun manuscripten te vermenig
vuldigen, want alle drukkerijen zijn in staatshanden. Stencilmachines hebben
te niet. Alles wordt met de hand getikt of gefotografeerd. Monnikkenwerk,
dat is het. Soms zijn er hele wachtlijsten voor een bepaald manuscript. Hoe
Ik met de Samizdat in aanraking kwam? Eigenlijk vanzelf. Ik zat daar ln
Moskou als correspondent en ik had al gauw in de gaten dat van nieuws
verzamelen niets terecht kwam.
te nemen, want ln een stad als Mos
kou hangt zo'n kafka-achtige sfeer,
dat zelfs de meest alledaagse dingen
al iets dreigends hebben. Jongens,
die wel iets ondernamen omdat ze
gewoon zonder zich aan iets of Ie
mand te storen op nieuws uitgingen
werden dan ook prompt het land uit-
van de New York Times,
Anatol Shub van de Washington
Post en Emilio Caretto van La
Stampa.
Dat contact met Russische schrij
vers was voor mij natuurlijk wel
makkelijker dan voor de meeste van
mijn collega's, omdat ik nou een
maal vloeiend Russisch spreek.
Waarom ik niet het land ben uitge
zet weet ik niet, want gedurende
mijn Moskouse hijd heb ik aü heel
wat manuscripten naar het westen
weten te krijgen. Waarschijnlijk
was ik al weg toen ze in de gaten
kregen dat ik een .gevaar* was.
GESTALTE
Ik was omringd door officiële en
semi-officiële Russen. Voor mijn
nieuws moest ik helemaal terugval
len op Russische kranten, liet be
kende kauw-werk. Erg vervelend. Af
en toe schreef ik zo'n verhaal in de
trant van ,een dagje in de metro',
maar echt nieuws, nee, dat was er
niet bij. Ook bij zogenaamde open
bare zaken kreegje geen poot aan de
grond. Neem nou het proces tegen
Ginzburg in 1968, dat was dan zoge
naamd openbaar. Tot de gang, verder
ben ik niet gekomen. Hoe vroeg ik
ook kwam, de rechtzaal was altijd
vol. Tijdens het proces kreeg ik con
tact met Pavel Litwlnov en zijn
vrienden.
Ontzettend moedige mensen, die
kennelijk tegen de gang van zaken
protesteerden. Litwinov is dan ook in
middels voor vijf jaar naar Siberië
verbannen. Hij kreeg veel brieven en
telegrammen, waar ik via allerlei
wegen de doorslagen van kreeg. La
ter heb ik daaruit het boekje .Waar
de kameraad' samengesteld. Lang
zaam maar zeker kreeg ik het ver
trouwen van protesterende intellec
tuelen en werden mij manuscripten
en manifesten toegespeeld'.
RISKANT
Was dat niet erg riskant?
Voor mij lang niet zo erg als voor
de schrijvers. Mij konden ze er
hooguit uitgooien. Maar zo'n schrij
ver riskeert alles. Zijn inkomen, zijn
huis, de studie van zijn kinderen.
Alles. Kijk als je als schrijver in de
Sowjet-Unie braaf meehobbelt is er
geen vuiltje aan de lucht. Je hebt
een zekere status, een villa, een au
to. Een bevoorrecht leven. De mees
ten hebben echt geen sympathie voor
het regime, maar ze houden zich
rustig. Dat is ze niet eens kwalijk
Dat .gevaar* kreeg gestalte ln de zo
mer van 1968, toen Van het Reve
uit Moskou in Amsterdam terugkeer
de. In die tijd begon het moeizaam
zoeken naar uitgevers, het afwach
ten ook of hem inderdaad manus
cripten uit Rusland zouden bereiken.
Een jaar later, in mei 1969, werd de
Alexander Herzenstichting offi
cieel opgericht.
Via welke weg bereiken hem nu de
manuscripten
Van het Reve, grinnikend: ,Je moet
nu niet denken aan geheimzinnige
boestanden met microfilms en zo.
Goed, er zijn wegen waarover ik lie
ver wat vaag blijf maar het meren
deel komt hier op doodnormale wij
ze binnen. Via ae post. Ze zijn in
Rusland nog niet zover dat alle uit
gaande post kan worden gecontro
leerd. Het blijft bij steekproeven. In
Moskou schijnen ze op het hoofd
postkantoor een gigantische stoom
ketel te hebben om brieven mee te
openen. Het gebeurt regelmatig dat
er een brief voor iemand anders in
een voor mij bestemde enveloppe zit.
Dan hebben ze een fout gemaakt.
Maar alles, nee alles kunnen ze niet
controleren.
Ook alle uitgaande reizigers kunnen
ze niet gaan controleren. Vergeet bo
vendien niet dat je volgens de Sow-
jet-wet niet strafbaar bent ais je in
het buitenland publiceert. Alle' tot
nu toe veroordeelde en uit de schrij
versbond gestoten auteurs zijn dan
ook aangeklaagd op de inhoud van
hun manuscripten, niet op het feit
dat ze in het buitenland werden uit
gegeven. .Haalt de Sowjet-Unie het
jaar 1984?' bijvoorbeeld, is op vol
komen legale wijze in ons land ge
komen. De Haagse Post heeft daar
uit gedeelten gepubliceerd. Wel is het
zo dat Almarik tot nu toe slechts
één H P-nummer heeft ontvangen,
terwijl hoofdredacteur Brugsma ze
allemaal heeft gestuurd. Maar dat
gebeurt wel meer. Want ook ander
som wordt er natuurlijk gecontro
leerd. Laatst nog stuurde ik een ken
nis .Animal Farm' van Orwell. D«t
is ook nooit angekomen'.
CONSERVATIEVEN
Voeren de conservatieven op dit mo
ment weer de boventoon Ln de Rus-
sissche letterkunde? De uitstoting
van Solzjenitsyn, het ontslag van
Alexander Tvardovsky van het libe
rale Novy Mir. De ontslgen, vorig
jaar juni, van Jewtoesjenko, Asiono-
va en Rozow van het populaire jeugd
blad Joenost.
Van het Reve: .Je zou zeggen van
wel. Maar het is altijd een golfbewe
ging geweest, een beetje vrijheid en
dan ineens werden de teugels weer
strak aangehaald. Vergeet niet dat
censuur in Rusland traditioneel Is.
Dat was in de tsaristische tijd ook
al zo. Op het moment is het inder
daad weer erg conservatief. Maar de
weerstand onder de intellectuelen is
ook veel groter dan vroeger. Het kan
bijna niet anders of langzaam maar
zeker moet het klimaat liberaler wor
den.
De Russische overheid hanteert
soms de krankzinnigste normen om
bepaalde kunstvormen te verbieden.
Chagall, toch de bekendste Russi
sche schilder, mag niet worden ge
ëxposeerd. Als die man nou armoe
dige taferelen had afgebeeld of zo,
maar die fijne dingen, hoe kunnen
ze zlah daar nu aan stoten? Officiële
Russen, die Duits spreken hebben
het over .entartete kunst' daar
schrik je wel even van.'
zinnig verklaren is inderdaad dood
griezelig. Je kan al worden gepakt
als je eens een keer oij een psychia
ter bent geweest, dat is al een te
ken dat je niet normaal bent. In
Moskou hebben ze een speciale psy
chiater, ene professor Loentz, die op
bevel iemand krankzinnig verklaart.
Als de overheid een proces wil dan
levert hij een briefje dat de vervolgde
toerekeningsvatbaar is en in het om-
nier om iemand weg te werken.'
MUNTSTAVEN
KRANKZINNIG
In de westerse pers zijn berichten
verschenen over Russische dissiden
ten, die tegen de Sowjet-politiek
bijvoorbeeld bij de overrompeling
van Tsjechoslowakije protesteer
den. Later las je dan soms griezelige
berichten dat sommige van die men
sen zoals Grogorenko, eenvoudigweg
krankzinnig zijn verklaard. Hoe
groot is de groep dissidenten en is
dat krankzinnig verklaren een veel
gehanteerde methode
Van het Reve: .Het is moeilijk te be
palen of die groep groot is. Opinieon
derzoeken worden er nu eenmaal
niet gehouden in de Sowjet-Unie. Zo
als overal zijn het natuurlijk ook in
Rusland de intellectuelen en de kun
stenaars, dl® zich roeren. Dat kramk-
Terug naar de schrijvers. Welke
maatstaven hanteert de Alexander
Herzenstichting bij het uitgeven
Zuiver literaire of ook politieke? Be
staat de mogelijkheid dat oepaalde
manuscripten worden gepubliceerd
zander toestemming van de auteur?
Van het Reve: .Bezemer, Reddaway
en ik gaan uit van literaire en histo
rische waarden. Voor de Russische
overheid bedrijven we natuurlijk po
litiek, dat is duidelijk. KijX als een
Rus ons een briefje schrijft met de
kreet .Brezjnew is gek' is dat geen
reden om te publiceren. Als een psy
chiater een wetenschappelijke ver
handeling stuurt waarin hij aan
toont dat Brezjnew gak is dan pu
bliceren we dat wél. We krijgen van
uitgeweken Russen wel eens gedich
ten en zo, waar de honden geen
brood van lusten. Daar doen we
niets aan. Mijn collega's en ik han
teren zuiver literaire en historische
normen, nogmaals. En wat de laat
ste vraag betreft, iedere Russische
schrijver, die zijn werk in de Samiz
dat .uitgeeft' weet dat hij de kans
loopt in het westen te worden ge
publiceerd'.
Bestaat het gevaar dat u falsifica
ties worden toegestuurd?
,Die mogelijkheid is er natuurlijk al
tijd, hoewel ik geloof dat dat tot nu
toe niet is gebeurd. We zijn tenslot
te niet achterlijk, we weten wel iets
van de Russische literatuur. Boven
dien is het meeste wat hier binnen
komt niet anoniem. Het is me al va
ker gevraagd, zo van: ben je niet
bang dat de Russische geheime dienst
je een loer draait Het kan zijn
hoor (wijst op een stapeltje boeken,)
dat daar falsificaties bijzitten, maar
dan moeten het toch verdomd knap
pe jongens zijn geweest die dat heb-
geschreven'.
Prof. Van het Reve: gevaar' voor Moskou
CIA
ln het persstencil van de stichting
staat dat geld wordt, geaccepteerd
uit alle bonafide bronnen. Wat be
schouwt Van het Reve als bonafide
Ie hij wel eens benaderd
door een organisatie als de CIA?
Zo niet, hoe zou hij daarop reage-
Niet door de CIA, niet door de KGB
(grinnikt even) en ook niet door de
BVD. Iedereen kan onze boeken con
troleren. We hebben tot nu toe een
paar duizend gulden aan giften ge
had. Bonafide beschouwen we alles
en iedereen, die om min of meer
idealistische redenen ons werk wil
mogelijk maken.
Dat werk houdt ook in, dat was ik
vergeten te vertellen, dat we ook
manuscripten in het Russisch uitge
ven. Niet alleen in buitenlandse ta
len dus. Ja en dat de vraag over de
CLA (spreekt nu zeer nadrukkelijk
en langzaam). Ik sta op het stand
puilt: wie ons geld geeft mag zich
op geen enkele wijze bemoeien met
wat we wel of niet uitgeven. Wacht
even, laat ik een voorbeeld geven
Dit moet duidelijk overkomen'.
.Stel dat Swetlana ons een royale
schenking doet. Dat mag. Nou weet
ik toevallig dat er in de Sowjet-Unie
een manuscript circuleert waarin
kritiek wordt geleverd op Swetlana
Dan zouden we dat manuscript toch
uitgeven. Maar zoals ik al zei: we
zijn door geen enkele organisatie be
naderd.'
Is Van het Reve een idealist
,Ach, idealist... dat is zo'n groot
woord. Iemand moet het doen. Je
raakt er wel bij betrokken. En het
is fijn om te merken dat we steeds
meer aandacht krijgen. We publice
ren nu in ik weet niet hoeveel ta
len. Bij goeie uitgeverijen. Fischer-
verslag in Duitsland bijvoorbeeld,
dat is niet de eerste de best». W®
krijgen enorm veel sympathiebetui
gingen. Een andere stimulans is bij
voorbeeld te weten dat nu in de Sow
jet-Unie in het westen uitgegeven
Russische uitgaven circuleren. Daar
mee kan je die mensen daar enigs
zins de indruk geven dat ze niet al-
staan'.
TERUG
Is Van het Reve van plan binnen
kort weer eens naar de Sowjet-Unie
te gaan: denkt hij dat hij wordt toe-
,Ik wil zeker nog eens naar de Sow
jet-Unie. Al was het maar om de
zelfde reden waarmee een collega, die
Frans doceert naar Frankrijk gaat.
Maar of ze me toelaten Verrek, ik
weet het niet. Ik kan het allicht
proberen. Tot nu toe heeft geen en
kele instantie me laten weten dat Ik
niet meer mag komen'.
Laatste vraag. Rusland is niet het
enige land waar schrijvers en kunste
naars zich niet volledig kunnen ui
ten. Als er nu een stichting zou ko
men. die het doel heeft om werk
van verdrukte schrijvens van waar
ook ter wereld uit te geven, zou hij
zijn Alexander Herzenstichting
daarin laten opgaan?
Van het Reve: ,Met alle soorten van
genoegen. Ik ben heus niet zo door
drammerig om te denken dat het al
leen in Rusland fout zou zitten. Aan
zo'n stichting zou ik best willen mee
werken. Maar dan wil ik met mijn
collega's wél de Russische zaak bij
ven behartigen. Dat is tenslotte mijn
terrein, ons terrein moet ik zeggen,
daar weten we iets van, daar kunnen
we zogezegd over meepraten",