ALEXANDER HERZENSTICHTING: VOLGENS RUSSEN ,EEN GIFZWAM' ,IN MOSKOU KREEG IK 5AL MANUSCRIPTEN TOEGESPEELD' WAT IK ZEGG provinciale zeeuwse ■■lil PROF. K. VAN HET REVE: courant 25 ZATERDAGKRANT 21 MAART 1970 Dit is de omslag van één van de boeken, vertaald uit het Russisch, die dank zij de Alexander Herzenstichting kon wor den uitgegeven ,Een gifzwam', zo betitelde onlangs het orgaan van de Russische communistische partij, de Prawda, de in de nok van het Amsterdamse herenhuis van professor Karei van 't Reve gevestigde Alexander Herzen stichting. Voor die officiële Sowjet-boosheid is alle reden: nu bijna een jaar lang publiceert de stichting in vele talen manuscripten, die in de Sowjet-Unie zijn geschreven en daar vanwege de censuur niet kunnen worden uitgegeven. Behalve initiatief nemer Van het Reve, hoogleraar in de Russische letter kunde aan de rijksuniversiteit in Leiden, wordt het bestuur van de Alexander Herzen stichting gevormd door prof. Jan Willem Bezemer, hoogleraar in de Russische geschie denis aan de universiteit van Amsterdam en door prof. Peter Brian Reddaway, lector in de Russische geschiedenis aan de London School of Economics. In wat kneuterig Engels geeft het persstencil van de stichting onder meer de volgende informatie over haar doelstellingen: ,Het is een noodzakelijk antwoord op de steeds meer aanzwellende stroom van manuscripten en op de wens van vele Sowjet-burgers, die willen dat deze manuscripten onder onafhankelijke en weten schappelijke begeleiding worden gepubliceerd. De stichting zal ma nuscripten en verzamelingen van documenten publiceren, die lite raire waarde hebben, ongeacht hun politieke, filosofische of gods dienstige achtergrond en met een minimum aan redactionele be werking. Zij kunnen in iedere taal van de Sowjet-Unie zijn geschre- Het waarom van de naam wordt ook uiteengezet: .Alexander Her zen (1812-1870) was de eerste Russische schrijver, die in het wes ten ongecensureerde boeken en bijdragen voor tijdschriften publi ceerde. Zijn publicaties werden in Rusland op grote schaal gele zen en vele Russen zonden hem manuscripten. Onder de Sowjet- intellectuelen wordt zijn naam in ere gehouden om zijn moed zijn liberale ideeën en politieke integriteit'. De Prawda ln het ,gif- zwam'-artikel: anti-Russen hebben de naam van een Russische revolutionaire democraat gebruikt met het doel in het openbaar te provoceren'. Tot nu toe heeft de Alexander Herzenstichting onder meer uitgegeven: Andrej Sakharov: Vooruitgang, coëxisten tie en intellectuele vrijheid. Waarde kameraad, brieven en telegram men aan Pavel Litvinow. Pavel Litvinow: De demonstratie van 22 januari 1967. Anatoli Marchenko: Wat ik zeggen wou. Pavel Litvinow: Het proces van de vier (het Ginzburg-Galanskow-pro- ces). Andrej Almarik: Ongewenst uitstapje naar Siberië. Nog een stukje citaat uit het stencil: ,De bestuursleden worden niet be taald en ook hun onkosten niet vergoed. De stichting heeft geen kantoren en geen postbus. Geld, dat wordt geschonken zal niet worden besteed aan public relations, persconferenties, lunches, zakenreizen en dat soort zaken. Al het geld dat in de vorm van giften en royalties wordt ontvangen wordt gebruikt om de schrij vers te betalen als het mogelijk ia, het voor hen te bewaren als dat nodig is, en om documenten te publiceren, waarin commer ciële uitgevers geen belang stellen. De boeken van de stichting staan open ter controle. De stichting accepteert geld uit alle bona fide bronnen. Haar bankiers zijn Mees en Hope (postgiro 8578) in Amsterdam, waar giften dankbaar worden ingewacht. Manus cripten ter publicatie kunnen worden verstuurd naar de secretaris K. van het Reve, Amstel 268, Amsterdam'. In de zolder-zitkamer van zijn schitterende herenhuis besteedt K. van het Reve vele uren aan de Alexander Herzenstichting, diesteeds meer internatio nale belangstelling ondervindt. Van 't Reve zal het nog drukker krijgen. AMSTERDAM GPDKarei van het Reve (48) in zijn studeerkamer, vierhoog. Uitzicht op een witte ophaalbrug over Woelig Amstelwater en verderop een grillige kartellijn, in de lucht getekend door de gevelcontouren van de huizen aan de overkant Van het Reve, in geblokt weekendshirt ontspannen achter zyn bu reau, met hetzelfde nasale stemgeluid als zijn broer Gerard Korne- lis: ,Die aanval in de Prawda was voor ons een mooie reclame in de Sowjet-Unie. Ze noemden ons wel een gifzwam, die tot leven is gewekt om de ideologische onder my ning van het socialisme te be werkstelligen', maar wat de stichting precies doet stond er niet bij. Dat is tekenend, want dat zou natuurlijk wel eens een paar lezertjes aan het denken kunnen zetten. Overigens zal de beetje intellectuele Rus locli wel begrepen hebben wat wy doen, want de naam Alexan der Herzen is in die kringen nog steeds een begrip'. Hij vertelt dat hij in de jaren '67-'68, toen hij voor Het Parool als correspondent in Moskou was, met de Samizdat, de doe-het-zelf- uitgeverijtjes, waarvan de produkten in intellectuele- en .kunste naarskringen van hand tot hand gaan, in aanraking kwam. Van het Reve: .Russische schrijvers in de Samizdat hebben het ontzettend moeilijk. Ze hebben geen enkele mogelijkheid hun manuscripten te vermenig vuldigen, want alle drukkerijen zijn in staatshanden. Stencilmachines hebben te niet. Alles wordt met de hand getikt of gefotografeerd. Monnikkenwerk, dat is het. Soms zijn er hele wachtlijsten voor een bepaald manuscript. Hoe Ik met de Samizdat in aanraking kwam? Eigenlijk vanzelf. Ik zat daar ln Moskou als correspondent en ik had al gauw in de gaten dat van nieuws verzamelen niets terecht kwam. te nemen, want ln een stad als Mos kou hangt zo'n kafka-achtige sfeer, dat zelfs de meest alledaagse dingen al iets dreigends hebben. Jongens, die wel iets ondernamen omdat ze gewoon zonder zich aan iets of Ie mand te storen op nieuws uitgingen werden dan ook prompt het land uit- van de New York Times, Anatol Shub van de Washington Post en Emilio Caretto van La Stampa. Dat contact met Russische schrij vers was voor mij natuurlijk wel makkelijker dan voor de meeste van mijn collega's, omdat ik nou een maal vloeiend Russisch spreek. Waarom ik niet het land ben uitge zet weet ik niet, want gedurende mijn Moskouse hijd heb ik aü heel wat manuscripten naar het westen weten te krijgen. Waarschijnlijk was ik al weg toen ze in de gaten kregen dat ik een .gevaar* was. GESTALTE Ik was omringd door officiële en semi-officiële Russen. Voor mijn nieuws moest ik helemaal terugval len op Russische kranten, liet be kende kauw-werk. Erg vervelend. Af en toe schreef ik zo'n verhaal in de trant van ,een dagje in de metro', maar echt nieuws, nee, dat was er niet bij. Ook bij zogenaamde open bare zaken kreegje geen poot aan de grond. Neem nou het proces tegen Ginzburg in 1968, dat was dan zoge naamd openbaar. Tot de gang, verder ben ik niet gekomen. Hoe vroeg ik ook kwam, de rechtzaal was altijd vol. Tijdens het proces kreeg ik con tact met Pavel Litwlnov en zijn vrienden. Ontzettend moedige mensen, die kennelijk tegen de gang van zaken protesteerden. Litwinov is dan ook in middels voor vijf jaar naar Siberië verbannen. Hij kreeg veel brieven en telegrammen, waar ik via allerlei wegen de doorslagen van kreeg. La ter heb ik daaruit het boekje .Waar de kameraad' samengesteld. Lang zaam maar zeker kreeg ik het ver trouwen van protesterende intellec tuelen en werden mij manuscripten en manifesten toegespeeld'. RISKANT Was dat niet erg riskant? Voor mij lang niet zo erg als voor de schrijvers. Mij konden ze er hooguit uitgooien. Maar zo'n schrij ver riskeert alles. Zijn inkomen, zijn huis, de studie van zijn kinderen. Alles. Kijk als je als schrijver in de Sowjet-Unie braaf meehobbelt is er geen vuiltje aan de lucht. Je hebt een zekere status, een villa, een au to. Een bevoorrecht leven. De mees ten hebben echt geen sympathie voor het regime, maar ze houden zich rustig. Dat is ze niet eens kwalijk Dat .gevaar* kreeg gestalte ln de zo mer van 1968, toen Van het Reve uit Moskou in Amsterdam terugkeer de. In die tijd begon het moeizaam zoeken naar uitgevers, het afwach ten ook of hem inderdaad manus cripten uit Rusland zouden bereiken. Een jaar later, in mei 1969, werd de Alexander Herzenstichting offi cieel opgericht. Via welke weg bereiken hem nu de manuscripten Van het Reve, grinnikend: ,Je moet nu niet denken aan geheimzinnige boestanden met microfilms en zo. Goed, er zijn wegen waarover ik lie ver wat vaag blijf maar het meren deel komt hier op doodnormale wij ze binnen. Via ae post. Ze zijn in Rusland nog niet zover dat alle uit gaande post kan worden gecontro leerd. Het blijft bij steekproeven. In Moskou schijnen ze op het hoofd postkantoor een gigantische stoom ketel te hebben om brieven mee te openen. Het gebeurt regelmatig dat er een brief voor iemand anders in een voor mij bestemde enveloppe zit. Dan hebben ze een fout gemaakt. Maar alles, nee alles kunnen ze niet controleren. Ook alle uitgaande reizigers kunnen ze niet gaan controleren. Vergeet bo vendien niet dat je volgens de Sow- jet-wet niet strafbaar bent ais je in het buitenland publiceert. Alle' tot nu toe veroordeelde en uit de schrij versbond gestoten auteurs zijn dan ook aangeklaagd op de inhoud van hun manuscripten, niet op het feit dat ze in het buitenland werden uit gegeven. .Haalt de Sowjet-Unie het jaar 1984?' bijvoorbeeld, is op vol komen legale wijze in ons land ge komen. De Haagse Post heeft daar uit gedeelten gepubliceerd. Wel is het zo dat Almarik tot nu toe slechts één H P-nummer heeft ontvangen, terwijl hoofdredacteur Brugsma ze allemaal heeft gestuurd. Maar dat gebeurt wel meer. Want ook ander som wordt er natuurlijk gecontro leerd. Laatst nog stuurde ik een ken nis .Animal Farm' van Orwell. D«t is ook nooit angekomen'. CONSERVATIEVEN Voeren de conservatieven op dit mo ment weer de boventoon Ln de Rus- sissche letterkunde? De uitstoting van Solzjenitsyn, het ontslag van Alexander Tvardovsky van het libe rale Novy Mir. De ontslgen, vorig jaar juni, van Jewtoesjenko, Asiono- va en Rozow van het populaire jeugd blad Joenost. Van het Reve: .Je zou zeggen van wel. Maar het is altijd een golfbewe ging geweest, een beetje vrijheid en dan ineens werden de teugels weer strak aangehaald. Vergeet niet dat censuur in Rusland traditioneel Is. Dat was in de tsaristische tijd ook al zo. Op het moment is het inder daad weer erg conservatief. Maar de weerstand onder de intellectuelen is ook veel groter dan vroeger. Het kan bijna niet anders of langzaam maar zeker moet het klimaat liberaler wor den. De Russische overheid hanteert soms de krankzinnigste normen om bepaalde kunstvormen te verbieden. Chagall, toch de bekendste Russi sche schilder, mag niet worden ge ëxposeerd. Als die man nou armoe dige taferelen had afgebeeld of zo, maar die fijne dingen, hoe kunnen ze zlah daar nu aan stoten? Officiële Russen, die Duits spreken hebben het over .entartete kunst' daar schrik je wel even van.' zinnig verklaren is inderdaad dood griezelig. Je kan al worden gepakt als je eens een keer oij een psychia ter bent geweest, dat is al een te ken dat je niet normaal bent. In Moskou hebben ze een speciale psy chiater, ene professor Loentz, die op bevel iemand krankzinnig verklaart. Als de overheid een proces wil dan levert hij een briefje dat de vervolgde toerekeningsvatbaar is en in het om- nier om iemand weg te werken.' MUNTSTAVEN KRANKZINNIG In de westerse pers zijn berichten verschenen over Russische dissiden ten, die tegen de Sowjet-politiek bijvoorbeeld bij de overrompeling van Tsjechoslowakije protesteer den. Later las je dan soms griezelige berichten dat sommige van die men sen zoals Grogorenko, eenvoudigweg krankzinnig zijn verklaard. Hoe groot is de groep dissidenten en is dat krankzinnig verklaren een veel gehanteerde methode Van het Reve: .Het is moeilijk te be palen of die groep groot is. Opinieon derzoeken worden er nu eenmaal niet gehouden in de Sowjet-Unie. Zo als overal zijn het natuurlijk ook in Rusland de intellectuelen en de kun stenaars, dl® zich roeren. Dat kramk- Terug naar de schrijvers. Welke maatstaven hanteert de Alexander Herzenstichting bij het uitgeven Zuiver literaire of ook politieke? Be staat de mogelijkheid dat oepaalde manuscripten worden gepubliceerd zander toestemming van de auteur? Van het Reve: .Bezemer, Reddaway en ik gaan uit van literaire en histo rische waarden. Voor de Russische overheid bedrijven we natuurlijk po litiek, dat is duidelijk. KijX als een Rus ons een briefje schrijft met de kreet .Brezjnew is gek' is dat geen reden om te publiceren. Als een psy chiater een wetenschappelijke ver handeling stuurt waarin hij aan toont dat Brezjnew gak is dan pu bliceren we dat wél. We krijgen van uitgeweken Russen wel eens gedich ten en zo, waar de honden geen brood van lusten. Daar doen we niets aan. Mijn collega's en ik han teren zuiver literaire en historische normen, nogmaals. En wat de laat ste vraag betreft, iedere Russische schrijver, die zijn werk in de Samiz dat .uitgeeft' weet dat hij de kans loopt in het westen te worden ge publiceerd'. Bestaat het gevaar dat u falsifica ties worden toegestuurd? ,Die mogelijkheid is er natuurlijk al tijd, hoewel ik geloof dat dat tot nu toe niet is gebeurd. We zijn tenslot te niet achterlijk, we weten wel iets van de Russische literatuur. Boven dien is het meeste wat hier binnen komt niet anoniem. Het is me al va ker gevraagd, zo van: ben je niet bang dat de Russische geheime dienst je een loer draait Het kan zijn hoor (wijst op een stapeltje boeken,) dat daar falsificaties bijzitten, maar dan moeten het toch verdomd knap pe jongens zijn geweest die dat heb- geschreven'. Prof. Van het Reve: gevaar' voor Moskou CIA ln het persstencil van de stichting staat dat geld wordt, geaccepteerd uit alle bonafide bronnen. Wat be schouwt Van het Reve als bonafide Ie hij wel eens benaderd door een organisatie als de CIA? Zo niet, hoe zou hij daarop reage- Niet door de CIA, niet door de KGB (grinnikt even) en ook niet door de BVD. Iedereen kan onze boeken con troleren. We hebben tot nu toe een paar duizend gulden aan giften ge had. Bonafide beschouwen we alles en iedereen, die om min of meer idealistische redenen ons werk wil mogelijk maken. Dat werk houdt ook in, dat was ik vergeten te vertellen, dat we ook manuscripten in het Russisch uitge ven. Niet alleen in buitenlandse ta len dus. Ja en dat de vraag over de CLA (spreekt nu zeer nadrukkelijk en langzaam). Ik sta op het stand puilt: wie ons geld geeft mag zich op geen enkele wijze bemoeien met wat we wel of niet uitgeven. Wacht even, laat ik een voorbeeld geven Dit moet duidelijk overkomen'. .Stel dat Swetlana ons een royale schenking doet. Dat mag. Nou weet ik toevallig dat er in de Sowjet-Unie een manuscript circuleert waarin kritiek wordt geleverd op Swetlana Dan zouden we dat manuscript toch uitgeven. Maar zoals ik al zei: we zijn door geen enkele organisatie be naderd.' Is Van het Reve een idealist ,Ach, idealist... dat is zo'n groot woord. Iemand moet het doen. Je raakt er wel bij betrokken. En het is fijn om te merken dat we steeds meer aandacht krijgen. We publice ren nu in ik weet niet hoeveel ta len. Bij goeie uitgeverijen. Fischer- verslag in Duitsland bijvoorbeeld, dat is niet de eerste de best». W® krijgen enorm veel sympathiebetui gingen. Een andere stimulans is bij voorbeeld te weten dat nu in de Sow jet-Unie in het westen uitgegeven Russische uitgaven circuleren. Daar mee kan je die mensen daar enigs zins de indruk geven dat ze niet al- staan'. TERUG Is Van het Reve van plan binnen kort weer eens naar de Sowjet-Unie te gaan: denkt hij dat hij wordt toe- ,Ik wil zeker nog eens naar de Sow jet-Unie. Al was het maar om de zelfde reden waarmee een collega, die Frans doceert naar Frankrijk gaat. Maar of ze me toelaten Verrek, ik weet het niet. Ik kan het allicht proberen. Tot nu toe heeft geen en kele instantie me laten weten dat Ik niet meer mag komen'. Laatste vraag. Rusland is niet het enige land waar schrijvers en kunste naars zich niet volledig kunnen ui ten. Als er nu een stichting zou ko men. die het doel heeft om werk van verdrukte schrijvens van waar ook ter wereld uit te geven, zou hij zijn Alexander Herzenstichting daarin laten opgaan? Van het Reve: ,Met alle soorten van genoegen. Ik ben heus niet zo door drammerig om te denken dat het al leen in Rusland fout zou zitten. Aan zo'n stichting zou ik best willen mee werken. Maar dan wil ik met mijn collega's wél de Russische zaak bij ven behartigen. Dat is tenslotte mijn terrein, ons terrein moet ik zeggen, daar weten we iets van, daar kunnen we zogezegd over meepraten",

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1970 | | pagina 25