ONDERGRONDSE
GETUIGENISSEN
RUSSISCHE SCHRIJVERS:
Prof. K van het Reve geeft ondergrondse Sowjet-literatuur uit
liet begeerde
•eis riaar
siberie
MT IK
proifinseiale
Zeeuwse
cofyspanf
25
14 FEBRUARI 1970
I
UTRECHT (GPD) Toen de jonge Russische schrijver Joeli Da
niel ia februari 1966 tot vijf jaar dwangarbeid was veroordeeld
omdat hij zijn satirische korte verhalen in het buitenland had laten
uitgeven dacht hij, dat hij wel bij strafrechtelijk veroordeelden
zou worden ondergebracht. Hij kende namelijk nog maar één ande
re gevangene die om politieke redenen was veroordeeld, de schrij
ver Andrej Sinjawski, die tegelijk met hem terecht had gestaan,
voor hetzelfde feit.
AndreLAmafarik.
Waarschijnlijk weten veel Russen ook nu nog niet
beter.
üjar de buitenwereld weet het intussen wel
tias iedereen buiten Rusland kan weten dat er
Sowjet-Unie vele duizenden dn strafkampen
nlia, die na geheime processen op politieke gronden
ap veroordeeld.
ijjat wil zeggen: de formele redenen van de veroor-
fr'-nyn zijn meestal andere: leegloper!j, of het
öh clandestien ophouden in een stad waarvoor men
Esa woonvergunning heeft. De ware redenen zijn:
coatact hebben gehad met buitenlanders, openlijk
h geschrift of in persoon geprotesteerd hebben te-
een van de schromelijke onrechtvaardigheden,
saarvan dat grote land zo vol ls; gezegd hebber}
te. het regime niet deugt of dat een vooraanstaand
persoon zijn taak slecht vervult.
Iedereen kan dat weten, omdat er de laatste tijd
bh aantal boeken is verschenen over de toestan
den in Russische gevangenissen en strafkampen,
die ook ln Nederlandse vertaling zijn uitgegeven.
Err zijn enkele boeken versohenen die duidelijk ma
ken dat de politieke veroordelingen nog vandaag
de dag doorgaan en dat er op dit moment in Rus
land vele duizenden zonder schijn of schaduw
van een redelijk proces en zonder enlige zekerheid
ore: het moment waarop ze weer zullen worden
j vrijgelaten, ia strafkampen zitten.
haalde toen hij in februari 1965 een afspraak maak
te met de Moskouse correspondent van Newsweek
om hem een interview te geven over een vriend van
hem, de avantgardistische schilder Zwerev. De offi
ciële reden waarom hij wordt gepakt is echter, dat
hij geen werk heeft hij zorgt voor zijn invalide
vader en dat hij zich daarom .onttrekt aan maat
schappelijk nuttig werk en een anti-maatschappe
lijk parasitair leven leidt'.
Hij krijgt dan nog even de tijd om een baan te
zoeken. Maar nu hij eenmaal onder verdenking
staat, krijgen potentiële werkgevers ongunstige in
lichtingen over hem en wordt hij niet aangenomen.
De organisatie die de aanhouding van Amalrik ver
zorgt is de militie, die daarbij gebruik maakt van
liegende, spionerende buren en van een groot aantal
verdachtmakingen die ze uit de levensloop van
Amalrik weten te halen.. Omdat hij enkele erotische
gedichten heeft geschreven wordt er een poging ge
daan hem te beschuldigen van anti-Sowjet-acbm-
telten, wat heel wat erger is dan het leeglopen,
waarop hij uiteindelijk werd veroordeeld.
het proces tegen Daniel en Sinjawski wereldkun
dig heeft gemaakt (en die daarvoor op zijn beurt
tot vele jaren dwangarbeid is veroordeeld). De wij
ze waarop Amalriks rechtszitting plaatsvindt, is van
een zo schandalige vooringenomenheid, van een zo
schromelijke rechteloosheid, van een zo vernederen
de onzorgvuldigheid, dat iedereen die de neiging
heeft in de Sowjet-maatschappij alleen maar mooie
dingen te zien, verplicht zou moeten worden die
tien bladzijden van hoofdstuk negen te lezen.
Amalrik wordt veroordeeld tot tweeëneenhalf jaar
verbanning, ipet de verplichting tot lichamelijke ar-
beid. Hij komt terecht in het dorp Kriwosjeino in
Siberië, waar hij ruim een jaar zit. Dan is, door
hulp van vrienden met name van Alexander
Ginzburg en een goede advocaat, zijn vonnis
vernietigd, zodat hij kan terugkeren naar Moskou.
Amalrik heeft het in dat Siberische jaar wel zwaar,
maar niet slecht gehad. Hij heeft zich geërgerd aan
de duizend beslommeringetjes die de bureaucratie
van het geweldige land ook een banneling oplegt en
aan de inefficiënte .wijze waarop er in de kolchoz
wordt gewerkt. Maar in vele opzichten doet zijn
verhaal over het leven in dat primitieve dorp den
ken aan verhalen uiit het wilde westen van Ameri
ka, met dat verschil natuurlijk, dat wie W" weg
wil dat niet kan.
gen de Britse wapenleveranties aan
Nigeria. Hij is ook de auteur van het tamelijk op
zienbarende essay ,Zal de Sowjet-Unie tot 1984
voortbestaan'?, gepubliceerd in het oktober-num-
mer van de Internationale Spectator. In die uiterst
boeiende beschouwing stelt Amalrik dat de inner
lijke zwakheid van het Sowjet-regime en een waar
schijnlijke oorlog tegen China, zal leiden tot de
ondergang van het huidige Sowjet-rijk. Wie deze
uiteenzetting heeft gelezen, zal zich erover verba
zen, dat de schrijver niet opnieuw is gearri
over wij in het westen althans weten.
STRAFKAMP
MISDAAD
PASPOORT
SIBERIË
Sc ervan is geschreven door Andrej Amalrik en
te feet: ,Niet begeerde reis naar Siberië'. Het is
alpgeven bij G. A. van Oorschot in Amsterdam
tor de Alexander Herzen Foundation. Hot mamu-
«npt is, evenals zovele van dergelijke manuscrip
ts lit de Sowjet-Unie gesmokkeld. In dit geval
reta we met of dit is gebeurd met medeweten
to auteur of niet, omdat veel van deze onder-
rutoe boeken in de Sowjet-Unie in manuscript
os circuleren en door verschillende lezers weer
teen zijn vermenigvuldigd.
ridhk is een van de Moskouse universiteit ver.
tijferde student in de geschiedenis, dae zich de
torn van de KGB, de geheime politie, op de hals
De schrijver vertelt heel nauwkeurig en met een
soort droge ironie hoe dat im zijn werk gaat en
daardoor krijgt de lezer een beeld van de vorm van
rechtspraak die niet anders is dan het verlengde van
de machten die de politiestaat handhaven.
Tijdens de wekenlange procedure die aan zijn ver
banning voorafgaat, leert Amalrik in de verschil
lende militiebureaus en gevangenissen de misdadig
heid van de Sowjet-Unie grondig kennen en ook
daarvan geeft hij een nauwkeurige schets. Dit is
belangwekkend, omdat de kranten in de Sowjet-
Unie in dienst staan van de .positieve beïnvloe
ding' van het publiek, en daarom vrijwel niets over
misdaden melden. Een aardige gedachte voor de
Nederlanders die af en toe roepen dat de kranten
niet'zoveel nare dingen moeten vertellen: een land
waar die wens ten uitvoer is gebracht ls de Sow
jet-Unie.
Zo leren we dat er mensen vijf jaar in voorlopige
hechtenis zitten, zonder te worden berecht: in het
wetboek van strafvordering is een maximum van
drie maanden gesteld. We ontmoeten ook Alexan
der Ginzburg, de man, die, naar Amalrik weet te
vertellen, uit een soort schuldgevoel, omdat hij door
de partij gdwongen werd iets oncollegiaals te doen.
Uit deze niet begeerde reis naai. Siberië, komt voor
al naar Voren hoe verschrikkelijk belangrijk voocr
het dagelijks leven ln .de Sowjet-Unie het paspoort
is, waarin staat waar men woont en werkt. Want
wie geen paspoort heeft in de plaats waar hij wordt
gecontroleerd, zit In een strafkamp voor hij het
weet. En een woonvergunning krijgt men niet zon
der werk, zodat het uiterst eenvoudig is voor de
partij om iemand een stad uit te krijgen: hij ver
liest zijn baan.
Het grootste probleem voor Amalrik na het ver
nietigen van het vonnis is dan ook, hoe hij aan een
nieuwe woonvergunnning in Moskou kan komen,
want ondanks de vernietiging van het vonnis krijgt
hij niet automatisch zijn woonvergunning weer te
rug. Uiteindelijk, na tweeëneenhalve maand is dat
toch nog gelukt, zodat het boek van Amalrik een
happy end' heeft.
Amalrik heeft sinds zijn vrijlating gewerkt als jour
nalist. Maar eind '68 is Amalrik ontslagen, omdat
hij voor de Engelse ambassade in Moskou had ge-
Veel minder opgewekt eindigt het verhaal van een
andere schrijver waarvan via dezelfde Alexander
Herzen Stichting de Nederlandse uitgave is versche
nen (ook bij Van Oorschot), Anatoli Martsjenko's
,wat ik zeggen wou'. Martsjenko is een arbeider,
die na een veroordeling wegers aanwezigheid bij
een vechtpartij, heeft geprobeerd het land uit te
viucfctem. Op 23-jarige leeftijd is hij veroordeeld
tot zes jaar gevangenisstraf. In november 1966
kwam hij vrij. In juli 1968 is hij opnieuw gearres
teerd, nu wegens overtreding van het paspoorten
reglement. Op 21 ajugustus van dat jaar werd hij
tot één jaar veroordeeld. Voor hij in juüi 1968, vrij
had moeten komen, is hij, dn het kamp, opnieuw
gearresteerd. In de tussentijd had Mj zijn boek
geschreven met de zeer uitdrukkelijke bedoeling het
in het buitenland gepubliceerd te krijgen, ook als
dat zijn hernieuwde gevangenneming zou betekenen:
,Bc zou willen dat deze getuigenis van mij over
de Sowjet-kampen en gevangenissen omwille van
de politieke gevangenen bekend werd aan humanis
ten en progressieve mensen van andere landen, aan
hen die opkomen voor de politieke gevangenen van
Griekenland en Portugal, van de Zuidafrikaan,se re
publiek en Spanje. Laten zij aan hun Sowjet-colle-
ga's in de strijd tegen het anti-human isme de
vraag stellen: ,Wat hebt gij ertoe bijgfJ
men bij u, in uw eigen land, politieke
tenminste niet met honger .opvoedt'
VERMINKINGEN
somberstemmend boek.
Een boek over mensen die net aan de rand van de
hongerdood worden gehouden, in gevangenissen en
Kampen, mensen die om kleine vergrijpen worden
afgetuigd en voor onvoorzienbare tijd in gevangen
schap terechtkomen, mensen die zich de meest af
schuwelijke verminkingen toebrengen om zo ten
minste een tijdje in de ziekenzaal te worden opge
nomen, mensen die de meest onwaarschijnlijke din
gen doorslikken met hetzelfde doel. Slaaf van
Kroesjtsjev" of .communisten zijn beulen' taboeëren
mensen in die kampen op hun voorhoofd. En als de
huid daar wordt weggesneden en bij elkaar getrok
ken, doen ze het opnieuw.
Als motto voor een van zijn hoofdstukken sit eert
Martsjenko een andere Russische schrijver die ge
zegd moet hebben: ,Ik zal een waarheid over jou
vertellen, waar leugens bij verbleken'. Van de ge
vangenen wordt zwaar werk verwacht, ze worden
voor het minste of geringste vergrijp 'tegen de
kampregels dn het cachot gestopt met een nog klei
ner rantsoen dan het normale, ze mogen vrijwel geen
brieven van thuis ontvangen en alleen bij hoge
uitzondering pakjes. Daarbij wordt dan nog de
sahijnheilige theorie verkondigd dat de gevangenen
worden .heropgevoed'. In het kamp waar Mart
sjenko zit wordt ook Joerl Daniel ondergebracht,
die er meteen een soort held wordt, omdat de fel.
ten over zijn proces en dat van Sinjawski ook bul
ten de Sowjet-Unie bekend zijn geworden.
Op 2 november 1966 komt Martsjenko vrij, doof
door een volkomen verwaarloosde oorontsteking,
ideologisch geschoold, omdat hij in" het kamp uit
en te na Lenin heeft bestudeerd. In 1967 schrijft
hij alles van zich af in zijn boek en in Juli 1968
wordt hij opnieuw gearresteerd.
Misschien zullen over tien of twintig jaar, als ooit
het Sowjet-stelsel zijn zal gehumaniseerd, er meer
boeken verschijnen over kampervaringen als die
van Martsjenko, beter geschreven, met meer emotie
of met meer beeldende kracht. Dan zal er toch dat
eerste monument zijn dat Anatoly Martsjenko in
1967 voor zichzelf en zijn medeslachtoffers heeft
opgericht: wat hij zeggen wou as verschrikkelijk
gezegd.
UTRECHT (GPD) Met grote regelmaat verschijnen in de westelijke we-
kU de laatste tijd boeken, die in de Sowjet-Unie niet worden uitgegeven, om
dat de eensuur ze niet Iaat passeren. Niet alleen verschijnen die boeken in het
Engels, Frans, Duits en Nederlands, maar een deel wordt ook uitgegeven in
&et Russisch. In vele gevallen is dat het werk van de Alexander Herzen
Stichting in Amsterdam en de man die deze stichting in nauwelijks meer
dan een jaar een internationale faam heeft bezorgd is prof. dr K. van het Re-
Ve' A°°gleraar in de Slavische letterkunde aan oe universiteit van Leiden.
Door zijn contacten met Russische schrijvers, gelegd in de jaren '67-'68, toen
Slj correspondent was van ,Het Parool' in Moskou, is hij in het bezit gekomen
18,1 ccn aantal manuscripten behorend tot de zogenaamde .samizdat', de ,doe.
kt-zcf-iitcratuur, die in Russische intellectuele kringen circuleert. Ook nu.
,erog in Nederland, blijven de manuscripten naar hem toekomen.
ju een lezing, onlamgs in Utrecht, en
18 «n aansluitend gesprek, heeft hij
over deze ondergrondse lectuuir iets
verteld. De Russische onder-
Pondse literatuur is niet te verge-
1 on met de Nederlandse verzets-
teratuur uit de bezettingstijd, om-
w de manuscripten niet worden ge
tukt of gestencild, maar overgetypt
o gefotografeerd. Een bepaalde Rus
e camera is voor dat doel zeer
goschikt, HU kam vier getypte pagi-
'ft Pull fotW«'ën, zodat er op
vw 72 pagina's kunnen worden
opgenomen. Die warden dan vaak
<j vergroot, in een groot boek. met
«pagina's per bladzijde opgeplakt
tt.ÜLd8ZC boeken bestaan lange
«n a IJSten en soms maS een lezer
«n dergelijk werk maar 24 uur hou
HMwuiOge de Eusslsche'
Jtgeving is. dat het vermenigvul-
U®*0 manuscript dat niet
gegeven, niet is verboden.
■enmin als het publiceren ervan ln
"aenland. Voor de Russische
politie is het dus bijzonder moeilijk
de mensen die aan de verspreiding
van samizdat deelnemen, te vervol
gen. Meestal gebeurt dat dan ook op
een andere overtreding.
Daartegenover staat, dat de officiële
uitgeverij in de Sowjet-Unie onder
bijzonder stevige controle staat: niets
wordt gepubliceerd, dat niet twee
maal door de handen van de censuur
is gegaan. De directeur van een druk
kerij, die iets drukt waarvoor de
censor geen toestemming heeft ge
geven, krijgt acht jaar gevangenis
straf. De censor op zijn beurt wordt
geleid door een lijst van zaken ,die
niet openbaar mogen worden ge
maakt,' in de wandeling ,de talmoed
genoemd. Een van de onderwerpen
op die lijst ie: de censuur.
De Alexander Herzenstichting, door
Van het Reve opgericht samen met
de Amsterdamse hoogleraar in de
Slavische talen Bezemer en met de
Londense docent Peter Reddaway,
sbelt ziah ten doel boeken, die vol
doen aan zekere minimale literaire
kwaliteiten of werken van enige pu
blieke betekenis die in de Sowjet-
Unie met kunnen worden gepubli
ceerd, in de openbaarheid te bren
gen. Vaak is dat ook de effectiefste
manier om het boek in de Sowjet-
Unie zelf bekend te maken: Ameri
kaanse, Duitse, Engelse of Zweedse
radio-uitzendingen in het Russisch
brengen het weer het land binnen.
Van het Reve heeft al tijdens zijn
Moskouse jaren meer dan eens kans
gezien documenten buiten Rusland
beleend te maken. ,Het is," zegt hij,
.altijd leuk om te wachten hoe lang
het duurt voor een bepaald document
weer via de radio bij je terugkomt.
Het ls wel gebeurd, dat het binnen
48 uur al zover was.'
geen microfilms
Over de wijze waarop deze manus
cripten de Sowjet-Unie uitkomen
blijft Van het Reve uiteraard wat
vaag. ,Maar het gaat niet met mi
crofilms of koffers met dubbele bo
dems,' zegt hij. ,De simpelste me
thoden zijn vaak het beste, omdat
de Russische briefcensuur nu eenmaal
onmogelijk alle uitgaande reizigers
grondig genoeg kunnen controleren.'
Wel is het moeilijk als buitenlander
onbevangen contact te hebben met
Russen. .Het was ons als buiten
landse journalisten verboden anders
met Russen contact te hebben dan
via het Russische ministerie van
buitenlandse zaken. Ik heb me daar
nooit lets van aangetrokken. Maar
uiteraard moest je bij die
bepaalde minimale regels van voor
zichtigheid in acht nemen.'
Van het Reves activiteiten hebben
hem op 15 januari jongstleden een
aanval bezorgd in de Prawda, het
orgaan van de Russische communis
tische partij. Het blad noemt daarin
de Alexander Herzenstichting, een
gif pil', zonder dat het vertelt wat
de stichting eigenlijk precies doet:
,Dat mag natuurlijk niet van de cen
suur.' Voor de goede Russische ver
staander moet het volgens Van het
Reve, wel duidelijk zijn: Alexander
Herzen was een Russische schrijver
uit de eerste helft van de vorige
eeuw, de eerste die in het westen
boeken en tijdschriften publiceerde
die niet door de (tsaristische) cen
suur waren gegaan.
Dat de rol van de stichting ingewij
de Russen duidelijk is, bleek onder
andere rondom de jaarwisseling toen
zij, met een vertraging die veroor
zaakt werd omdat de Nederlandse
posterijen het adres niet kenden, een
briefkaart binnenkwam, waarin alle
leiders en medewerkers een voor
spoedig 1970 werd gewenst. Op de
voorkant van de kaart stond de af
beelding van een schilderij uit de be
roemde hermitage van Leningrad:
Samson, de tempel van de Filistij
nen verwoestende.
Hoe groot is de kring van degenen
die ln Rusland de ondergrondse li
teratuur lezen
Van het Reve schat dat die voorna
melijk tot intellectuelen ls beperkt,
maar die zijn er dan ook wel alle
maal van op de hoogte.
Is uit deze literatuur op te maken
hoeveel mensen bij benadering om
politieke redenen gevangen worden
gehouden?
.Heel moeilijk te zeggen, maar naar
mijn schatting toch wel een paar
honderdduizend.'
meer speelruimte
Professor Van het Reve vindt het
moeilijk, te beoordelen hoeveel in
vloed er uitgaat van deze onder
grondse die over het algemeen zo
veel kritischer is ingesteld tegenover
de Sowjet-maatschappij dan de offi
ciële. Maar dat de speelruimte van
het zelfstandig denken er groter door
wordt, lijkt hem vrijwel zeker. Ook
onder wetenschapsmensen neemt de
neiging het systeem kritischer te be
oordelen toe. En op hun beurt worden
partijfunctionarissen, die met deze
wetenschapsmensen en schrijvers in
aanraking komen weer beïnvloed.
Zij moeten kennis nemen van nieu
we Ideeën om te kunnen meepraten,
zij moeten ook kunnen twijfelen om
voor vol te worden aangezien.
Misschien, zegt Van het Reve, heeft
do Sowjet-Unie in 1980 zijn eerste
Chagalltcn toonstelling, worden in
1985 de werken van Freud gepubli
ceerd en wordt de censuur (gedeel
telijk) opgeheven in 1990. De vrij
heden die eenmaal bestaan, kan men
moeilijk meer terugnemen, al slaat
het regime uit defensieve overwe
gingen nog wel eens hard terug.
Aan het versnellen ren die vrijhe
den levert in ieder geval de Neder
landse slavist Van het Reve met ple
zier en overgave zijn bijdrage.
