SPSS® SP Mi zeeland kende de vluchtelingen en de bommen op zierikzee éSSrSe 1900-2000 K™ RODE DINSDAGEN WAREN HEERLIJKE ACTIES DE BILLEN VAN JANTJE WAREN GROF SCHANDAAL provinciale kerst 1969 WOENSDAG 24 DECEMBER 1969 Bommen op Zierikzee: beeld van de verwoeste woningen in de Sint-Domusstraat. VLISSINGEN Het tweede decennium van de 20ste eeuw: 1910 - 1920, een tienjarige periode, waarin zich de eerste wereldoorlog afspeelde. Tussen 1914 en 1918 rolde een niets ontziende oorlogsmachine over Euro pa. De moord op de Oostenrijkse troonpre tendent Franz-Ferdinarit en zijn vrouw had Europa in minder dan geen tijd in vuur en vlam gezet. Als een oase in de woestijn lag Nederland temidden van elkaar vijandig ge zinde naties. Ons land handhaafde zijn neu traliteit. Leger, marechaussee en mariniers bewaakten de grenzen. Maar ook in Nederland merkte men de gevolgen van de oorlog. Heit was een tijd van schaarste en de broekriem moest dan ook strak worden aangetrok ken. Tal van produkten en artikelen waren schaars, omdat de import stagneerde, maar ook, omdat de export, zo goed en kwaad als dat ging, doorgang moest vinden. Zeeland kreeg natuurlijk ook zijn deel van de moei lijkheden. Allereerst waren er de duizenden Bel gische vluchtelingen, door het oorlogsgeweld van huis en haard verdwenen. Nauwelijks voldoende ge kleed, slechts het hoognodige bij zich, trokken zij naar de veilige Nederlandse grensprovincies. Hon derden kwamen via Zeeuwsch-Vlaanderen binnen, duizenden kwamen met boten de Westerschelde af zakken. In allerijl werden overal in Zeeland op vangcentra ingericht: scholen en andere openbare gebouwen, waren plaatsen, waar de vluchtelingen werden opgevangen. Speciale barakkenkampen wer den gebouwd om hen voor de verdere duur van de oorlog onderdak te geven. Met veel improvisatie, met veel zweet en met veel tranen werden in die oorlogsjaren bergen werk verzet door mensen, die bij wijze van spreken ln honderd jaar geen kanon hadden horen bulderen. Hoewel Zeeland de oorlog 'li - '18 niet aan de lijve heeft ondervonden, was dat kanongebulder wel degelijk te horen, althans in die plaatsen, die het dichtst bij de grens waren ge legen. Trouwens ook op Walcheren kunnen ze daar over meepraten. Het kanongebulder langs de IJzer. de rivier, waarom heen het land in vier jaar tijd in een met bloed doordrenkt kraterlandschap werd ver anderd, was bij gunstige wind vele tientallen kilo meters ver te horen. In 1917 leek het er even op. dat de Duitsers Nederland zouden binnen vallen. Reëel doel was het mondingsgebied van de Westerschelde: Zeeuwsch - Vlaanderen, Walcheren en Zuid-Beveland. In Knokke stonden al zware kanonnen opgesteld, waarop de afstand naar Vlissingen en naar Mid delburg in kilometers was vermeld. Maar gelukkig voor de Zeeuwen hebben de Duitsers hun ,plan K' voor de verovering van de Scheldemond nooit uitge voerd. BOMMEN OP ZIERIKZEE Herinnerden de schaarste en de duizenden vluchte lingen de Zeeuwen anno 1914 - 1918 dagelijks aan de oorlog, de Inwoners van Zierikzee maakten in de nacht van zondag 29 op maandag 30 april 1917 op hardhandige wijze kennis met de oorlog. In die nacht verscheen een (verdwaald Engels vliegtuig bo ven de stad, loste (per vergissing zijn bommen en vervolgde zijn weg langs de duistere hemel, zon der te weten, welk een catastrofe het in Zierikzee had aangericht. Drie mensen werden gedood, in totaal veertig huizen compleet verwoest, driehon derd woningen liepen schade op. De slachtoffers wa ren de zadelmaker Leydekkers met vrouw en pleeg kind. Hun huis, Sint-Domusstraat 112, werd vol ge troffen door de eerst afgeworpen bom. Zo groot was de luchtdruk, waarmee de ontploffing gepaard ging, dat de stoffelijke overschotten tientallen me ters verder werden gevonden. Seconden later viel de tweede bom: die kwam terecht op een pakhuis aan de Molenstraat. De hier ontstane brand kon spoe dig worden geblust. Een aantal .belendende perce len' stortte onder het geweld van de explosie in. Een anderen bom viel door het dak van de woning van mr Polfliet aan de Oude Haven. Wel veel scha de maar geen persoonlijke ongelukken. Slechts een tweejarig jongetje van de familie werd licht gewond. Twee andere bommen vielen bij de gasfabbriek, zon der al te veel schade aan te richten. Bijzonder hard handig en onplezierig was dus de kennismaking van Zierikzee met de oorlog. Financieel viel het. gelukkig allemaal nogal mee. De Engelsse rege ring, die pas twee maanden later toegaf, dat een Engels vliegtuig de bommen had laten vallen, kwam over de brug met bijna öên ton schadevergoeding. De .bommenpot' was zelfs Jaren later nog niet ge heel leeg. Een veel mildere vorm van de gevolgen van de oorlog openbaarde zich in Vlissingen. Daar kwam het tot een flinke volksoploop, toen de Middelburgse arbeiders van de Schelde wat al te nadrukkelijk de draak staken met hun Vlissingse collega's, die in plaats van de goede klei-aardappelen, de voor de verwende Zeeuwse tong bijkans niet te eten zandaardappelen kregen voorgeschoteld. De Vlis- singers namen dat niet. Zij hepen met meer dan duizend te hoop voor het stadhuis, met luide kreten hun misnoegen kenbaar makend aan het gemeen tebestuur. Het liep allemaal nog al goed af: van .hogerhand' werd een deputatie van de ontevreden arbeiders snel toegezegd, dat er voortaan echte klei- Belgische vluchtelingen in het veilige Zeeland. aardappelen zouden worden gedistribueerd. Ieder ging daarop weer vreedzaam naar huis. De vol gende morgen kon de consument zich te goed doen aan onvervalste klei-aardappelen. Zeeland en de oorlog 14-18 zal bij velen ook herin neringen oproepen aan de befaamde eenheidsworst, waarvan eigenlijk niemand precies de samenstelling kende Je kon er van alles in aantreffen, tot stuk jes touw toe, maar het vlees moest je bij wijze van spreken met een vergrootglas zoeken. En dan nog niet te spreken over het regeringsbrood, dat van een samenstelling was, die je bepaald niet liet wa tertanden. Het had veel weg van een flink brok elastiek en zo smaakte het ook. Het waren inder daad geen prettige tijden, de jaren 1914 - 1918, maar Nederland bleef in elk geval neutraal en dat alleen al betekende een enorme winst. Schaarste en gebrek werden mopperend op de koop toe genomen. Aan de grenzen waakte m de oorlog 14-18 ons leger. Het was een bijzonder roerige tijd', zo herin met oud-vakbondsman J. Neuteboom zich. ,maar voor de vakbeweging een erg belang rijke periode. Het aantal acties was enorm groot. De arbeiders wisten dat het om belang rijke dingen ging. Het elan, waarmee gede monstreerd werd, het is haast niet meer te ge loven. Vooral de Rode Dinsdagen waren heer lijke acties'. In 1909 moest in Den Haag nog een Rode Dinsdag de manifestaties van de arbeiders, waarop vooral de beweging voor algemeen kiesrecht centraal stond worden afgelast wegens de toen heersende cholera. Maar in de periode 1910-1913 toen in Nederland meetings en demonstraties elkaar zonder onderbreking opvolgden, stonden de Rode Dinsdagen cen traal in de uitingen van de algemene ontevre denheid over het sociale, economische en po litieke klimaat. verbod ,In 1912', vertelt de 85-jarige heer Neuteboom ,werd de demonstratie verboden. Maar het werd desondanks weer een onvergetelijke Rode Dinsdag. Duizenden kwamen weer uit heel het land naar Den Haag. In tien optochten van elk gemiddeld 5000 man trokken we langs verschillende routes naar het Binnenhof'. Het wapen van de buitenparlementaire actie bleef in die woelige jaren voor de eerste we reldoorlog niet zonder resultaat. Bij de gemeen teraadsverkiezingen van 1913 bijvoorbeeld steeg het aantal .rode' zetels in het land van 118 tot 175. Vooral m de grote steden kon een organisatie als het NVV, die vanaf 1912 aan zienlijk nauwer met de SDAP ging samen werken, zijn stem in de gemeentepolitiek laten horen: Amsterdam 12 zetels, Rotterdam 4, Den Haag 6, Enschede 7. In 1911 vonden in Rotterdam en Amsterdam grote stakingen in de havens plaats, die in Rotterdam de reders algauw deden beslui ten de eisen van de stakers in te willigen Het NVV, dat achter de Rotterdamse staking stond, had niettemin lang niet altijd met de ze strijdmethode succes. .Afgezien van het hevige onderlinge gekrakeel', aldus de heer Neuteboom ,was de vakbeweging gewoon te zwak. Niet qua ledental We gingen allemaal de straat op om nieuwe leden te ronselen. Die stroomden dan ook bij duizenden toe. Maar hel was nu eenmaal zo dat de leiders heel goed be seften dat ze bij de werkgevers niet al teveel eisen konden stellen. De oorlog stond voor de deur. Er kwam werkvermindering. Dan denk je natuurlijk we! even na voordaft je gaat staken'. stempelen Hij is zelf in het grafisch bedrijf werkzaam geweest. Hij weet: ,Een vooruitgang was pas aantoonbaar als je je loon van 1S20 ging ver gelijken met dat uit 1914. In dat jaar ver diende ik als typograaf 14 in de week. In 1920 was dat al 35,-.' Ip de oorlogsjaren was er voor de vakbeweging overigens werk voldoende voorhanden. Door de terecht scherp bekritiseerde levensmiddelen- politiek van de regering, die bijvoorbeeld toe stond dat er overdadig veel voedsel uitgevoerd werd, moest er wel hongersnood komen. subsidie Welslwaar slaagde het NW er tegen de ach tergrond van de snel stijgende werkloosheid m zijn werkloosheidskassen door de overheid gesubsidieerd te krijgen, maar de problemen voor de ongeorganiseerden stegen met de dag. De heer Neuteboom: ,De werklozen moesten tweemaal per dag komen stempelen voor hun uitkering. Ze stonden dus voortdurend onder controle. Maar tenslotte werd de situatie zo moeilijk, dat er hongeroptochten door de straten trokken'. In 1915 besloten de vakbonden tot een algeme ne actie om loonsverhoging. In 1916 begonnen SDAP en NW aan een actie voor een berere levensmiddelenvoorziening. In 1917 gingen de Rotterdamse bootwerkers in staking. Zij ver overden een havenreserve van 4500 main, die een garantieloon var ƒ18 per week zou ont vangen. In Amsterdam kwam het ln die tijd al tot plunderingen van aardappelschuiten en broodkarren. De door wethouder Wibaut in gestelde Centrale Keuken, waar men voor respectievelijk 15 en 12 cent een middag- en een avondmaal kon bemachtigen was in Am sterdam zeker niet voor zijn taak berekend. In 1918 eiste de Spaanse griep ook nog eens 17.000 slachtoffers in Nederland. gemakkelijker Voor de vakbeweging kwamen de zaken na 1918 wat gemakkelijker te liggen. De heer Neuteboom: ,In de oorlog was veel vernield. Er kwam ineens een overvloed aan werk, die aanhield totdat na 1920 weer een malaise haar intrede deed. Maar na 1918 kon de vak beweging gelukkig wat betere omstandigheden voor de arbeiders scheppen. De lonen gingen wat omhoog en de arbeidstijd omlaag. In het grafische vak bijvoorbeeld steeg het uurloon van 1917 tot 1920 van 27 op 77 cent. En de arbeidstijd werd teruggebracht van 57 op 45 uur.' In 1920 telde het NW 250.000 leden, meer dan de helft van het totaal aantal (480.000) georganiseerden. De heer Neuteboom: ,De vak bond heeft ln die moeilijke jaren toch wel het een en ander bereikt Eigenlijk was er ook een overeenkomst met de tijd van nu. De lei ders zeiden ook toen tegen de arbeiders: denk erom, we kunnen niet voortdurend om loons verhoging vragen, dan selachiten we de kip met de gouden eieren'. 1820: de emancipatie van de vrouw begint. Opgelega slecht noemde men in liet begin van deze. eeuw de artiest. Vooral zij, die liet vak beoefenden dat enkele jaren tevoren in Parijse herbergen en kroegen de betiteling cabaret meekreeg, moesten het ontgelden. Voor velen vias het cabaret een ver boden vrucht. Ouders steunden allerminst het zang talent van dochterlief. Vooral een dochter bij hel cabaret was een funeste zaak. In het bijzonder hel optreden na de voorstelling moest het ontgelden. Vele caberetières, soubrettes en zangeressen dienden na een optreden de mannelijke gasten gezelschap te houden. ,Voor een amusant gesprekje" luidde de op dracht van de werkgeverdie niets liever zag dan dat de heren het pand verlieten met een sterk op gevoerde rekening. Dit heilig moeten werd echter spoedig afgeschaft. Er kwam een zeer lage gage voor in de plaats. Een compensatie was mogelijk. Na een optreden ver kocht men de gezongen liedjes. Zelfs artiesten met grote namen als een Koos Speenhof], zijn vrouw Cesar me Jean Louis Pisuisse, Dirk Witte. Louis en Heintje Davids, Nap, Fientje en Chris de la Mar, Buziau en Willy Derby leurden met eigen proza. EIGEN WERK Ook de oud-soubrette Marga Verwey, die een, voor velen onbekend vroeger, met behulp van plakboe ken, door de tijd vergeeld foto's anno 1969 sterk verouderde kranteberichten en programma-aankondi gingen, doet herleven, verkocht op kermissen en in café's eigen werk. De tijd van het mansen was omstreeks de jaren twintig voorbij. Van enige sociale voorzieningen voor artiesten was echter nog geen sprake. Ziek zijn was voor eigen rekening. Bleef je een paar dagen weg, dan trapte de baas je eruit. Toch leven er bij vele oud-artiesten prettige her inneringen aan die tijd. Vooral het buiten de stad werken was zeer ln trek. De artiesten bleven vaak overnachten in de plaats waar ze werkten. Ontmoe tingen met vakbroeders waren niet uitgesloten. In sommige steden had men zelfs speciale artiesten pensions. Marga Verwey in haar huis aan de Prin senstraat. JZijk, die tijd was erg gezéllig, Toen hoorde je niet, dat mensen aan een hartverlammig stierven. Men was minder gejaagd.' Pais en vree onder de artiesten bleek ook toen een onmogelijkheid, er was veel kinnesinne. Men was vaak jaloers op het succes van de ander. Het pu bliek, hoofdzakelijk bestaande uit de gegoede burger, was het niet altijd eens met het voorgeschotelde. Koos Speenhoffs Met broekie van Jantje" noemden velen een vies liedje. Het in het openbaar gebrui ken van een woord als billen' heette een grof schandaal. De door de cabaretiers voorgeschotelde levensliedjes bezorgden velen daarentegen een brok in de keel. JSchte smartlappen' wil Marga Verwey ze niet noemen. Zij- ziet ze meer als realiteit, aan trekkelijk opgediend. TEGENSTAND Ondanks tegenstand van haar ouders bestond bij haar al vroeg de hunkering naar het toneel. De Haagse bezocht ln haar jeugd vaak het Scala-theater Vrienden en vriendinnen, met wie ze een toneelge zelschapje vormde interpreteerden de ln de Haagse gelegenheid opgedane kennis. Ze belandde na haar huwelijk in het Haagse Operakoor. De stap naar de kleinkunst, een wereld die geheel anders bleek dan was voorgespiegeld, ,de mentaliteit was sterlc verbeterd volgde spoedig. De artiest, die ln Den Haag begon, mocht zijn eerste proeve van bekwaamheid afleggen in ,La fa vorite" in de Boekhorststraat. Eigenaar van de zaak was de vader van de enige jaren geleden overleden Cor Steyn .Marga Verwey herinnert zich Cor Steyn nog als 10-jarige knaap, die de harmonika mocht bespelen, wanneer de artiesten zich moesten ver kleden. Het woord soubrette, dat Marga Verwey achter haar naam meedroeg hield in, dat er veel tranformaties in de liedjes zaten. Achter de scher men kwamen tijdens 'n optreden tientallen verkleed partijen tot stand, leder liedje kreeg een toepasse lijk entourage. Marga Verwey zingt nog steeds. Vaak op verzoek. Het liefst liedjes van vroeger, waarin de liefde en het leven hoogtij vieren en de sex verboden Is.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1969 | | pagina 20