ontnuchterd'
carillon
in
kerktoren
arnemuiden
ANGSTE STAMBOOM VAN ZEELAND
zeeuwse
courant
A. WELLEMAN VAN KORTGENE:
,100 VIERKANTE METER VOOROUDERS'
ZATE RDAGKRANT
pr©i#in©laf®
15
20 DECEMBER 1969
De klokken van Arnemuiden
Aldus de adjunct-directeur van het klank-
rijke bedrijf in Asten.
CAMPAGN0L00G
De heer Lehr weet alles over klokken en
hun geschiedenis. Hij is klokkexikundige. wat
met een moeilijk woord campanoloog heet.
Z j schaarse vrije tijd vult de heer Lehr op
met het navorsen van allerlei geschiedkun
dige gegevens. Voor de Europese bibliotheek
is hij op het ogenblik bezig met het maken
van een standaardwerk over de geschiedenis
van de klokkengieterskunst in de lage lan
den. Daarin zal de ontwikkeling van de bei
aard nauwgezet worden beschreven. Tot de
hobby van de heer Lehr behoort ook zijn
functie als conservator van het klokkenmu
seum dat een plaatsje heeft gekregen onder
de kanebalken van de raadhuiszolder in Asten.
Daar staat onder meer een grote, uit 1627 da-
cerende speeltrommel uit Tholen.
De geschiedenis van het carillon van Arne
muiden begint in de jaren 1554 en 1539 toen
Peter van Gheyn, telg uit een befaamd Me-
chelse gietersgeneratie de klokken vorm gaf.
Het klokkenspel dat aanvankelijk uit achttien
reeksen moet hebben bestaan kreeg een plaats
in het klooster van Rozendaal in het Bel
gische Walum, In de Geuzentijd werden de
klokken gevorderd. Vla een koopman kwa
men ze terecht in Arnemuiden, waar de
klokken een plaatsje in de toren kregen. De
klokken moeten er tot diep in de negentiende
eeuw hebben gehangen. Tot op het moment
dat ze werden verkocht aan een Middelburgse
handelaar. De heer Lehr: ,Dit was vermoe
delijk een gevolg van financiële moeilijkhe
den, waarin Arnemuiden verkeerde.
In die dagen zeiden de mensen: wat heb jc
aan klokken. Het is dood kapitaal? De Mid
delburgse koopman wist van wanten. Hij
kreeg in de gaten dat er een historische
waarde achter dit gietsel zat Zijn volgende
stap was de klokken te verkopen aan het
rijk.
In 1900 kwam het speelwerk in een van de
torens van het rijksmuseum in Amsterdam
te hangen. Tot groot protest van de omwo
nenden. De beiaard zou alleen maar dron-
kemanswrjsjes spelen.
GOED FATSOEN
Er was met goed fatsoen geen behoorlijk me
lodietje op te volgen. In die tijd moet er
zelfs bij de minister geklaagd zijn over de
klanken van het klokkenspel in de ryksmu-
saumtoren. De werkelijke oorzaak was, zo
zegt de heer Lehr, dat men niet begreep wat
de geaardheid was van een zestiende eeuws
klokkenspel. Men had er klokken bij laten gie
ten die er met bij pasten en de beiaardier
maakte het nog erger door er een zodanig
liedje op te zetten dat het een brei werd
van onverstaanbare klanken. Dit leidde tot
zotte situaties. In de oorlogstijd stond er een
liedje op dat de Duitsers niet welgevallig
was. Alleen de goed verstaander onder de
Nederlanders kon er wat van maken. En voor
die scherpzinnige luisteraars was het natuur
lijk gniffelen geblazen. Naar de heer Lehr
uit oude stukken heeft opgemaakt moet er in
Napoleontische tijd zelfs het Wilhelmus op
het speelwerk hebben gestaan. Alleen de in
gewijden wisten daar echter wat van. Het
blokkenspel in de museumtoren is later ver
nieuwd.
Sinds die tijd lagen de klokken opgeslagen
in de vochtige kelders van het rijksmuseum.
En ze zouden daar misschien nog hebben ge
legen als het gemeentebestuur van Arnemui
den er geen lucht van had gekregen, dat
daar een stukje Arnamuider geschiedenis lag
te verkommeren. Het museum bleek de zaak
schappelijk te willen bekijken. Twee klok
ken wilde men houden en dat was toch
geen ramp want een van de twee klokken
was gescheurd en voor de rest van de
oeiaard bleek het museum bereid ze in eeuwig
durende bruikleen te willen geven aan Arne
muiden.
En aan ons was de taak om er een bruik
baar klokkenspel van te maken, zo zegt de
heer Lehr. Uit zijn woorden kan worden op
gemaakt dat Arnemuiden straks een .ont
nuchterd' klokkenspel terug krijgt. ,Als er
muziek wordt gekozen die aan het karakter
van het speelwerk is aangepast zal het oud
klinkende klokkenspel beslist een bijzondere
aanwinst worden voor Arnemudden. Aan een
klavecimbel stel je nu eenmaal ook andere
eisen als aan een piano. Wel is het zo dat
men op de elf klokken geen romantische ak
koorden kan aanslaan. Er kan bescheiden mu
ziek op worden gegeven, zo zegt en laten
we dat fraaie woord nog eenmaal gebruiken
de campanoloog uit Asten.
MEER PLAATSEN
dien klokkenspel hoeft volgens de heer Lehr
heus niet altijd ergens hoog in de toren van
een monumentaal gebouw met een historische
achtergrond te worden opgesteld. Het zou
naar zijn mening ideaal zijn als op meer
plaatsen het voorbeeld zou worden gevolgd
van Enschede, waar men op de campus van
de nieuwe technische hogeschool een beiaard
heeft opgericht. Deze beiaard kan daar in
een rustige omgeving worden beluisterd. En
het blijkt naar de campanoloog weet dat
het aanslaat want er heeft zich een hele
beiaardliefhebberskring omheen gevormd. Het
ideaal voor de toekomst zou volgens de heer
Lehr zijn, dat in stille woonwijken een bei
aard wordt opgericht waar regelmatig con
certen op worden gegeven. De oude beiaard
in de stadskern krijgt door het rumoer van
het verkeer meer en meer een functie ais
achtergrondlawaai, als een gezellig muziekje
dat niet per se van begin tot eind gevolgd
behoeft te worden.
Maar we moeten terug naar Asten, waar
thans de ophangbalken, de hamers en de elek
trische apparatuur worden gemaakt. Br is in
de toren van Arnemuiden volop de ruimte
voor het carillon. Het klokkenspel zal op de
oude wijze worden gemonteerd. Men ziet de
hamers tegen de klokken slaan. De moderne
automatische bediening is het enige nieuwe
element aan het carillon. Er komt een elek
tronische variatie op de speeltrommeL De heer
Lehr: ,Er zijn nog veel torens waar oude
trommelspeelwerken bestaan maar ze worden
niet meer gemaakt omdat de elektro-magne-
tische variant erop veel goedkoper is en "ook
veel gemakkelijker is te onderhouden. Maar
dit doet in wezen niets af van het karak'er
van de beiaard.
Arle Abbenes. beiaardier van Asten en tevens
stadsbeiaardier van Eindhoven en Tilburg zal
3e aangepaste muziek aanbrengen op een
soort van draaiorgelboek, waarmee het klok
kenspel automatisch in werking kan treden.
De beiaard is te klein om er ook een hand
bediening op te maken. Begin januari komen
monteurs naar Arnemuiden om het speelwerk
in de klokkentoren aan te brengen. En ais
men dan enkele weken verder is zullen over
Arnemuiden de tonen worden rondgestrooid
van het Wiegelied van Schubert en het werkje
.draaiersjongen' wat meer bekend is onder de
naam ,in-een-blamv-gerui ten-kiel.'
JACQUES CATS
UORTGENE Adriaan Welleman is de trotse bezitter van de langste stam
boom van Zeeland, misschien zelfs wel van de langste van Nederland. Op deze
imeer dan 100 meter lange rol papier komen klinkende namen voor: Maximi-
iliaan van Oostenrijk, Witte van Hacmstede, Floris de Vijfde.... Honderd meter
ling en één meter breed. Dat is dus 100 vierkante meter met voorouders.
Ala de heer Welleman dit kolossale document helemaal wil afrollen, moet hij
ff met mooi, droog weer de Iiortgenese Torendijk (waaraan hij woont) op-
te vinden: ,Cerdix I, koning van
Wessex. Regeerde als zodanig van
519-534. Vijf en twintig generaties.
Is via wat nu Nederland heet en
Vlaamse kust naar Engeland ge
trokken'. ,.Je ziet, zegt Welleman',
lachend liet begint al vroeg met de
koningen in de familie'.
Maar als men dat uit de omvang
rijke stamboom wil napluizen, moet
men er wel een dagje voor over heb
ben, want het is geen peuleschilletje
alle takken en dwarstakken te ont-
S'u moet men niet denken dat Ar
jan' Welleman 'n romantische dwe-
Sis, die bij wijze van spreken met
neinse veldheren, Frankische vor
sen en middeleeuwse ridders opstaat,
o naar bed gaat en daarbij een hei
ige verering voor deze lieden koes-
'ert. De heer Welleman (57) is eon
luchter denkend mens, die met zijn
ieide benen midden in het leven staat
Ook midden ln liet maatschappelijke,
h het verenigingsleven: Hij is frac-
Sevoorzlitter van de Partij van de
'trbeid in de raad van Kortgene, af-
klingsvoorzitter van die partij, voor-
etter van de coöperatieve kolenver-
«niging-, plaatselijk bestuurslid van
fc VARA.
Welleman is ook een bekend figuur
whter de bestuurstafel van de
Zeeuwse bond van harmonie- en fan-
fireverenigingen. Verder is hij com
mandant van de plaatselijke vrijwil-
bge brandweer. Zijn dagelijks brood
verdient, hij als tolgaarder bij de
Provinciale 'Zeeuwse brugmaatschap-
pij. Noch dc Zeéland-brug, nocli het
kAttschappehjko en politieke loven
zijn podia, waar lieden met een droe
ve hunkering naar het verre verle
den en gebrek aa.n inzicht in het he
den het lang volhouden. Zo iemand
is Welleman dan ook beslist niet.
Daar weten ze in de Kortgeense raad
bijvoorbeeld wel van mee te praten-
Enige jaren terug ontdekte ik bij een
bezoek aan het provinciehuis, dat
onze naam al voorkwam in de be
kende kroniek van Smallegaugo. Dat
vond ik wel interessant, en ik vroeg
aan iemand hier ter plaatse, die der
gelijk werk wel meer doet, of hij
eens wat gegevens voor me wilde
uitvlooien. Ik had een paar velletjes
papier verwacht, maar wat kreeg ik?
Ecu rol papier, die niet meer te til
len is'. Welleman moet er nog om
lachen. .ITet ding kon niet eens door
de brievenbus!'
De tafel in de huiskamer van de fa
milie Welleman moet op zij als de
stamboom als een enorme rol be
hang op de vloer moet worden af
gerold, gedeeltelijk, stukjes voor
beetje. Als je aLle rechte lijnen, zij
lijnen an daarvan weer zijlijnen wilt
Floris de Vijfde
Floris de Vijfde, .graaf van Holland
van 12o6 tot 1296" tegen. Witte van
Haemstede ontbreekt niet. Wolfert
en Frank van Borsselen trouwens
ook niet. En daar komt Maximiliaan
van Oostenrijk!
Als Jam Bloys van Treslong is .af
gerold" ontdekken we Joain Cornelis
Hubert van Zierikzee, gezant in Oos
tenrijk in het jaar 1535. Naarmate
we de tegenwoordige tijd naderen
wordt de beroepsstructuur eenvou
diger. De in 1815 geboren Gerard de
Vos oefende het eerzame beroep van
kleermaker uit. Omstreeks deze tijd
duiken ook de Wellemans op. De wij
ze waarop ze in vroegere decennia
in de tak it an, zij-takken en .zij-zij-
takken' zijn verweven is niet erg
overzichtelijk. ,En daar ging het me
nu juist om', zegt de heer Welleman.
Hij is er in ieder geval van over
tuigd, dat zijn familienaam al heel
oud is. Immers de beroemde kroniek
Omvangrijk
Vermoedelijk is de stamboom zo om
vangrijk geworden doordat de sa
mensteller ,aan moederskant' is ver
der gegaan, als er ,aan vaderskant'
geen gegevens meer te vinden waren.
Deze methode heeft hij vermoedelijk
vele malen toegepast.
,Ik interesseer mij echt wel voor de
geschiedenis van mensen en gewes
ten. De werkjes van een man als va
der heb ik met plezier gelezen. Ook
hot nieuwe boekje van De Bree ,Leer
mij ze kennen, de Zeeuwen' heb ik
meteen aangeschaft. .Maar ik hoop
niet over van bewondering voor al
lerlei oude adelijlce geslachten. Na
tuurlijk had je daar goede mensen
bij, maar ik weet maar al te goed
hoe weer anderen uit die kringen
vroeger leefden, sommigen op een
niet zo brave manier', zegt de heer
Welleman. Geen overdreven bewon
dering dus voor ,de oudheid', maar
wel veel interesse. En wat voor waar
de hecht hij dan aan zijn 100 meter
lange stamboom
,Ik zet er wel een paar vraagtekens
bij. Dc beschouw het meer als een
curiositeit', zegt hij nadrukkelijk.
Niet onmogelijk
We vroegen dr 1'. Scherft, rijksar
chivaris voor Zeeland naar zijn me
ning over deze merkwaardige stam
boom. ,Men mag een dergelijk geval
niet zonder meer als onzin beschou
wen', zegt de heer Scherft. .Theore
tisch is zoiets als deze stamboom
niet onmogelijk. Een mens heeft na
melijk een ontzaglijk aantal voor
ouders. We hebben ergens allemaal
wel een adelijke of vorstelijke voor
vader. Zo is het moeilijker om te
bewijzen dat je niet van Karei de
Grote afstamt, dan het omgekeerde'.
Dr Scherft gaat verder: .Deze stam
boom zou teruggaan tot het jaar
500 na Christus. Stellen we het aan
tal generaties per eeuw op vier, da»
komen we zo terugrekenend op onge
veer 60 generaties. Dat is heel wat,
maar om die te vermelden heb je be
slist geen 100 meter papier nodig.
Voorts wil ik wel opmerken dat ze
ker voor het samenstellen van eem
stamboom, die verder dan de 18e
eeuw reikt, een wetenschappelijke
vorming nodig is. Men moet zeer
oude handschriften kunnen lezen en
kennis hebben vam bronnenonderzoek.
Over de hier bedoelde stamboom wil
ik verder geen oordeel vellen. Ik heb
hem namelijk niet gezien, maar nog
maals: helemaal onmogelijk is hèt
dus niet', aldus dr Scherft.
De heer Welleman met zijn stamboom
ASTEN De zo veelvuldig bezongen
klok van Arnemuiden kan binnenkort
den van de zestiende eeuw daterende
klokkenspel terug in de toren van de Ne
derlands hervormde kerk. In de klokken
gieterij van de firma Eijsbouts in het
Noordlimburgse Asten staan nu elf klok
ken en klokjes gereed om te worden
overgebracht naar Zeeland. Met het ca
rillon in de Zuidhavenpoort in Zierik
zee zal de beiaard van Arnemuiden het
oudste klokkenspel zijn van Nederland
en België.
Beiaardgieterijen zijn niet dik gezaaid. Ne
derland heeft er twee. Er staat er een in
Frankrijk, een in Engeland en een in Zweden.
Deze gieterijen maken alle beiaards van de
hele wereld. Er zijn veel opdrachten voor het
buitenland. De firma Eijsbouts in Asten heeft
vele opdrachten voor het buitenland. Daar zijn
we, zo zegt adjunct-directeur Lehr, erg blij
mee, omdat het soms lijkt of in Nederland
het verzadigingspunt is bereikt. Het blijkt
dat in het buitenland, in de Verenigde Staten,
in Scandinavië en ook in Duitsland een toe
nemende belangstelling bestaat voor de bei
aard als muziekinstrument. In zuidelijke lan
den is die belangstelling niet zo groot. Wat
daar de oorzaak van is, is moeilijk te zeggen.
Volgens de heer Lehr gaat dat waarschijnlijk
terug tot de periode, waarin de beiaard tot
ontwikkeling kwam, namelijk op het eind van
de vijftiende eeuw en in het begin van de
sestiende eeuw. De oervorm van de beiaard
bestond m de middeleeuwen in heel Europa.
Maar waarschijnlijk is door een samenspel
en een aantal oorzaken onder andere het
Bourgondische rijk en de rijke Vlaamse en
Brabantse steden en de vooraanstaande posd-
tie die de Nederlanden in de vijftiende en
sestiende eeuwe innamen op muziekgebied
dat het primitieve beiaard op luidklokken in
onze omgeving is uitgegroeid tot de beiaard
soals we die nu kennen.
{De kerk van Arnemuiden
wel voor zichzelf welkom thuis gaan lui
den. En dan nog wel in meerdere toon
aarden want na vele omzwervingen
komt over enkele weken het uit het mid-
