DUITSE BLOKKADE MAAKTE
VAN LENINGRAD MASSAGRAF
OVERWINNINGSPARADE BLEEF UIT
STALIN WILDE NIET NAAR WAARSCHUWINGEN LUISTEREN
,DE 900 DAGEN'
Zaterdag 18 oktober 1969
zaterdagnummer
Terwijl de Duitsers in grote groepen
als hongerige wolven de Baltische sta
ten binnentrokken, kwam in Leningrad
generaal Meretsov aan, die daar zou
moeten optreden als verdedigingscom
missaris, voor het geval dat de Duit
sers zouden aanvallen. Toen Meretsov
het nieuws hoorde van de Duitse aan
val, keek hij erg bezorgd. Hij had in
Spanje kennisgemaakt met de kracht
van de nazi-legers, 's Middags om vier
uur kwam Radio Moskou in de lucht.
Molotov sprak. ,Onze zaak is rechtvaar
dig. De vijand zal worden verslagen.
Wij zullen overwinnen'. In de parken
en op straat luisterde de menigte naai
de koele stem van Molotov. Een enke
ling vroeg zich af waarom Molotov de
toespraak hield en niet Stalin. En nie
mand durfde vermoeden dat Stalin, de
ijzeren tiran van de grote zuiveringen
van de jaren 1930, aan een zenuwin
storting leed, die dagen en weken zou
duren. Hij bleef in zijn kamer, onwil
lig of niet in staat, zich met regerings
zaken te bemoeien. Dagenlang was de
Sowjet-Unie stuurloos. Stalin's kroon
prins en uitvoerder van Ruslands
vriendschapspolitiek tegenover Duits
land, Zjadov, had aiie prestige verloren
om zijn baas te kunnen vertegenwoor
digen. Als revanche voor de slechte
diensten die hij had bewezen werd hij
uit Moskou weggestuurd, uitgerekend
naar Leningrad.
In enkele dagen meldden meer dan
300.000 vrijwilligers zich in Leningrad
aan voor wat de Prawda reeds noem
de ,De Grote Patriottische Oorlog'. De
meeste mensen dachten bezorgd aan de
Blitzkrieg tegen Londen. Er waren wel
iswaar nog steeds geen Duitse vlieg
tuigen in actie gekomen boven de stad,
maar ze waren al enkele malen gezien.
Op 23 juni was het eerste luchtalarm,
toen een gevechtsgroep van twaalf
JU-88's over de stad vlogen. Op
25 juni begonnen de enorme Kirov-fa-
brieken de serieproduktie van KV-
tanks. De omschakeling van de pro-
duktie kostte niet meer dan tien uur.
Op 27 juni kwam Zjadov in Leningrad
aan, waar hij onmiddellijk 4.000 par
tijleden naar het front stuurde om het
militaire moreel te stimuleren. Daarna
vormde Zjadov een burgerleger, dat Le
ningrad moest verdedigen. In enkele
dagen had men 200.000 vrijwilligers
bijeen van 18 tot 50 jaar. Officieren
haalde men uit de verslagen divisies.
Uniformen waren er niet, wapens veel
te weinig.
Hoewei de inwoners van Leningrad
schrokken van de Duitse invasie, wa
ren ze niet in paniek geraakt. Jaren
lange verhalen over de enorme macht
van de Sowjet-legers hadden hen in
slaap gewiegd. En iedereen was van
mening dat de Duitsers na enkele da
gen zouden worden teruggeslagen. Een
enkele fabnekskrant behandelde de oor
log zelfs als een goede grap. Maar intus
sen trok het Rode Leger met grote
snelheid terug onder de druk van de
Duitse overmacht aan materiaal, men
sen en plannen. In enkele maanden
leek het machtige Sowjet-Rusland ka-
put'.
Op 31 augustus hadden dé Duitsers de
Nevo bereikt en begonnen Leningrad te
omsingelen.
Het spoorwegknooppunt Mga viel. De
Finnen drongen op uit liet noorden,
waar de Russische defensie nog zwak
ker was dan ten zuiden van Leningrad.
Half september viel Shlisselburg in
hun handen. De enige verbinding van
Leningrad met de rest van Rusland was
het Ladog-meer of de lucht. In de twee
de week van september kon de Duitse
commandant veldmaarschalk Von Leeb
de prachtige gebouwen van Leningrad
zien, het paleis van Catharina, het ge
havende Hermitage paleis, de St-Isaac
er het Peter en Paul Fort.
Onder de leiders deed zich nu inmid
dels de vraag voor of Leningrad ver
dedigd zou worden of niet. Alleen de
jongeren waren vast besloten. Zij be
reidden de stad voor op straatgevechten.
Straatnamen, huisnummers en richting
aanwijzers werden verwijderd of over
geschilderd De nazi's zouden, zo dach
ten de jongeren, de weg kwijt raken
in de wirwar van stegen, straten en
boulevards. In de straten en op straat
hoeken werden verdedigingsnesten ge
bouwd, de bruggen werden ondermijnd
en de stad werd verdeeld in gevechts
zones. De fabrieken werden voorzien
van springladingen en ook in de prach
tige gebouwen lagen explosieven ge
reed.
De Duitsers begonnen intussen in sep
tember een berichtenstroom, die sugge
reerde dat Leningrad op het punt stond
te vallen. De Führer had Von Leeb
instructie gegeven dat een overgave
van de stad niet geaccepteerd zou wor
den. De bevolking moest sterven in de
verdoemde stad.
Hitier wilde geen overwinningsparade
langs het Winterpaleis of een glorieus
banket in het Astoriahotel. Alles wat
gebouwd was, alles wat het glorieuze
Rusland symboliseerde, het werk van
Peter en Catharina, de Alexanders en
de Nikolazen, alles dat was gebouwd
door de helden van Lenin en de slaven
van Stal in moest worden vernietigd in
een twintigste-eeuwse godenschemering.
Leningrad winter 191/1: Een vrouw vervoert een door honger verzwakte man op een kindersleetje.
Tussen oktober 1941 en half april 1942 heeft zich één van de af
schuwelijkste drama's uit de tweede wereldoorlog afgespeeld. In
deze barre winter, met temperaturen van 20 tot 30 graden onder
nul, stierf de helft van de drie miljoen inwoners van de Russische
stad Leningrad aan de Oostzee, eens het luisterrijke verblijf van de
Russische tsaren. In die strenge winter lag de stad maandenlang on
der een moordend vuur van de Duitse troepen en dagelijks voerde
de Luftwaffe genadeloze bombardementen uit op de stad en haar be
volking. In de stad was geen water, geen licht, geen eten, geen ver
warming. De altijd elegante bewoners van Ruslands meest Europe
se' stad vervielen tot het ergste, dat beschaafde mensen kan over-
komew kannibalisme.
Het afschrikwekkende van dit beleg werd na de oorlog nog Verer
gerd, toen Stalin, die Leningrad en zijn bewoners intens haatte, de
leiders van het heldhaftige verzet van de stad de een na de ander om
het leven bracht in enkele jaren durende politieke processen.
In zijn boek ,De 900 dagen, het Beleg van Leningrad'dat binnen
kort ook in een Nederlandse vertaling zal verschijnen bij J. J. Tijl in
Zwolle, doet de Amerikaanse journalist Harrison Salisbury het koel-
zakelijke verslag van het vreselijkste beleg aller tijden. Salisbury
heeft daartoe een zich over 25 jaar uitstrekkend onderzoek ge
daan, ook in tot dusver geheim gebleven Russische archieven.
J« zag, dat je lichaam veranderde. Je benen werden zo dun als tandenstokers, je armen verdwe
nen in je mouwen, je borsten werden lege holtes. Je broek zakte af. Je nek was te dik voor je
kraag, je voeten te gezwollen voor je schoenen. Je had geen kracht. De ene helft van Leningrad
schrompelde weg, het andere deel zwol op doo r het waterdrinken.
In obtober-november Helen de eerste doden: oude men
sen die er plotseling niet meer waren. Doordat het
voedsel steeds meer onverteerbare elementen ging be
vatten, kafstof, zaagsel, kalk, etc., kwamen de eerste
gevallen van dysenterie voor. De jongeren van 16 tot
18 jaar gingen het eerst, want hun rantsoen was
het kleinst: 200 gram per dag. ,Je gaat tegenwoor
dig zo gemakkelijk dood', schreef een meisje. .Eerst be
gin je interesse te verliezen, dan ga je op bed liggen
en kom je er nooit meer uit. Op straat zag men steeds
meer mensen zomaar, in elkaar zakken. De ratten wa
ren brutaler. Die hadden ook honger. Er gingen ge
ruchten dat op de markt worst te koop was van men
senvlees. Andere geruchten wilden dat kinderen gelrid-
hapt waren. Sex verdween bijna geheel. Geslachtsken
merken werden onduidelijk. De menstruatie hield op.
De vrouwen deden geen moeite er aardig uit te zien.
Ze aten hun lipstick liever op dan het op hun uitge
teerde gezichten te smeren. Het geboortegetal zakte.
Het geboortecijfer was in 1940 2,5 per 100; in 1941 was
het nog 1,8 en in 1942 was het nog maar 0,6 per 100.
Do enige verbinding tussen Leningrad en de bewoon
de wereld bestond uit het Ladoga-meer, een van de
grootste binnenmeren van Europa, ten noordoosten van
de stad. Maar half november vormde zich het eerste
ijs en eind november kon er geen schip meer door.
Per dag stierven 3.000 mensen van de honger. Katten,
kraaien en spreeuwen waren er bijna niet meer: ze wa
ren opgegeten. Op 12 oktober telegrafeerde Stalin
dat de troepen rond Leningrad een tegenoffensief moes
ten ontketenen. Vier dagen voordat de Russen hun of
fensief zouden beginnen lanceerden de Duitsers lihn
oigen aanval.
In de laatste novemberdagen 1941, toen het om drie
uur in de middag duister werd en het een graad of
20 vroor, ging het eerste transport over het ijs van
het Ladoga-meer. De stad gebruikte in die tijd dage
lijks 510 ton meel, net genoeg voor enkele boterham
men per persoon. Over het meer kwam per dag tussen
de 100 en- 200 ton. Net voldoende om het uitsterven
van Leningrad iets te vertragen. In de eerste dagen
zakten heel veel vraolitwagens door het ijs. Paa half
december kwam de ijsweg redetijk op gang; Op het ijs
stonden eerste-hulpposton, benzinestations en verkeers-
controüestations met in totaal zo'n 19.000 man. De rant
soenen waren 100 gram per dag. Bij de begraafplaatsen
van de stad maar ook elders ontstonden bergen lijken,
gewikkeld in een oud gordijn of zelfs in papier. De
dichteres Vera Imber zag een lichaampje liggen, ken
nelijk dat van een kind. gewikkeld in papier en wat
touw. De wachtkamers van ziekenhuizen waren opslag
plaatsen voor doden. De grond was zo hard bevroren
dat op de begraafplaatsen greppels gegraven werden
met behulp van dynamiet. De liahamon waren diepge
vroren en maakten een metaalachtig geluid als ze op
vrachtwagens werden geladen. De geur in de stad
bogon te veranderen. Je rook niet langer bezine, ta
bak, paarden en mensen. Jé rook alleen teipentijn,
die gebruikt werd om de tijken te ontsmetten. Oude
mensen, die in de rii stonden voor eten, werden plotse
ling overvallen door bleke jongens, die het te doen was
om bonkaarten of om een homp brood. De mensen
veranderden in beesten. Ouders slachtten elkaar of hun
kinderen om die op te eten. De waterleiding viel uit.
Elektriciteit was er niet meer. Leningrad, eens de trot
se parel aan de Oostzee werd een massagraf.
STANK
Aan het eind van de winter lagen de straten bezaaid
met lichamen. Men nam niet meer de moeite de lijken
te begraven van mensen, die thuis stierven. Men liet ze
gewoon liggen op de vloer. De eerste voorjaarsdagen
waren afschuwelijk van stank. Half maart werd de
bevolking van de stad die nog was overgebleven op
geroepen tot een grote schoonmaak. De rantsoenen kon
den iets stijgen en langzaam kwam in april-mei 1942
het leven in de stad weer op gang. Een gevangengeno
men Duitse korporaal zei dat hij het geloof in Hitter
verloor, toen hij op 15 april de eerste tram in Lenin
grad weer hoorde rijden. Maar inmiddels werd de ijs-
weg over het Ladoga-meer steeds gevaarlijker. Tussen
22 januari en 12 april waren 539.000 mensen via de weg
uit Leningrad geëvacueerd. Er was 356.000 ton vracht
naar de stad gebraoht ondanks de helse Duitse be
schietingen. De honger leek voorlopig geweken. Er
waren 671.635 doden gevallen: meer dan tienmaal het
aantal van Hirosjima of van de opstand in Warschau.
Maar de blokkade ging door, hoewel niemand meer
vreesde voor een aanval van de Duitsers op Leningrad.
De Russen versterkten zich steeds meer en op 12 januari
1943 begon het Russische offensief, dat uiteindelijk
de stad zou bevrijden. Op 18 januari lanceerden de
Duitsers nog een zwak tegen-offensief, maar hun posi
ties waren niet meer te handhaven. Na enkele uren
moesten zij terugtrekken.
BEVRIJDING
In Leningrad werd op straat gedanst. De blokkade
had 506 dagen geduurd. Na drie weken reed de eerste
trien via een geïmproviseerde spoorlijn naar de rest
van Rusland. Maar de Leningraders die dachten dat
de blokkade nu geheel was opgeheven, vergisten zich.
Hoewel de Duitsers bij Stalingrad verslagen waren
stonden zij nog steeds op de heuvels bij Leningrad,
waar zij met het blote oog de oude gebouwen van de
stad konden zien. Het duurde nog tot 22 januari 1944,
voordat de Duitsers verdreven konden worden. Maar
toen g'ng het ook snel. Volgens sommige Russen had
den de Sowjets moeite de vluchtende Duitsers bij te
houden. Maar hiermee was het lijden van Leningrad
GEEN GELD
nog niet voorbij. Na de blokkade hoopten de jonge
intellectuelen in Leningrad op een vernieuwde maat
schappij. De honger, de saamhorigheid en de helden
moed uit de oorlog werden geromantiseerd. Men nam
gewoon aan dat het alledaagse leven van voor de oorlog
niet meer zou terugkeren, maar dat in Leningrad een
nieuw Rusland zou worden geboren, zoals dat in 1917
ook wa gebeurd. Partijsecretaris Zjdanov, eens de ge
struikelde beschermeling van Stalin, nu het mikpunt
van de haat van Berta en Molotov, hield op 11 april
1944 een twee uur durende rede. waarin hij zei dat Le
ningrad niet herbouwd zou worden zoals de stad er vroe
ger uitzag. ,Onze taak is een stad te bouwen die nog
comfortabeler en schoner is dan zij was. In de stad
zou geriefelijke woonruimte moeten komen voor 3,5 mil
joen mensen, meer dan voor de oorlog. Hiervoor was
een grandioos "plan ontworpen. Ook de historische ge
bouwen, die nu grotendeels verwoest waren, zouden
worden herbouwd (De totale schade in de stad werd
geraamd op 162 miljard).
Maar hoewel ook in Rusland steun bestond voor de
ambitieuze herbouwplannen, kwam er nauwelijks geld
voor. Stadsuitbreidingen moesten worden uitgesteld. In
1946 diende burgemeester Popkov bij Moskou een nieuw
plan in voor de stad. Het duurde 15 jaar eer er ant
woord kwam. Dat was geen toeval. De hele oorlog
wils de machtsstrijd in het Kremlin doorgegaan. Later
zou maarschalk Boelganin tegen Nikita Kroesjtsjev
over deze tijd zeggen: Als je naar het Kremlin geroe
pen werd, wist je niet of je er weer levend uit zou
komen. Zjdanov was inmiddels weer teruggereisd naar
Moskou om zijn carrière te hervatten. In 1946 had hij
zijn "oude positie 'heroverd als tweede man na Stalin.
In augustus van dat jaar vief. de eerste klap. De
schrijvers van Leningrad moesten hun briljantste uit
hun midden verwijderen. Zoals steeds begonnen de zui
veringen het eerst met aanvallen op de schrijvers.
Zjdanov begon steeds meer grond te verliezen. Stalin
gaf hem de schuld van de breuk met maarschalk Tito.
Op 31 augustus 1948 werd zijn dood bekendgemaakt.
Nu begon de geschiedenis opnieuw. Stuk voor stuk
verdwenen de helden van het verzet van Leningrad:
burgemeester Popkov, alle partijsecretarissen, de lei
ders van de industrie in de stad, aten, die in nauw
contact met 2jdaneiv hadden gestaan .en "véle andërën,
mogelijk zo'n 2000 mensen. Het oorlogsmuseum in Le
ningrad werd gesloten. De directeur werd gearresteerd.
Langzaam werd de heldhaftige geschiedenis van de
stad uit de boekjes verwijderd. De heldhaftige blok
kadeleiders van de stad werden beschuldigd. Leningrad
aan de Duitsers te hebben willen overleveren. De stad
werd pas als laatste herbouwd, na Moskou, Kiëv. Odes-
sa, Minsk en uiteraard Stalingrad. Nu, 25 jaar na de
bevrijding van Leningrad, is de bevolking het leed haar
aangedaan door de Duitsers, maar ook door Stalin nog
niet te boven. Weinig uiterlijke tekenen herinneren
er meer aan. Vrijwel het enige zijn de blauw-witte
borden op de Newski Prospokt: Burgers in geval van
borbaa-dement is deze kant van de straat de gevaar
lijkste.
Sowjetsoldaat te paard voor het zwaar beschadigde Hermitagemuseum te Leningrad.
Slachtoffers van een luchtaanval op het Litelny Prospekt in Leningrad.
Talrijke spionnen, officiële vertegenwoordigers, diplomaten en par
ticulieren bezwoeren in 1939. 1940 en 1941 in hun waarschuwin
gen aan het Kremlin dat Hitler zich voorbereidde op de uitvoering
van zijn grote droom: het vestigen van een rijk dat naa.r het oosten
reikte tot de Oeral. Ai in september 1940 spraken Russische offi
cieren aan de Russische westgrens over Hitiers Drang nach Osten
en over zijn merkwaardige gewoonte een portret bij zich te dragen
van Frederik Barbarossa.
De communistische zendamateur Richard Sorge zond in 1939 en
1940 rapporten en met een totale lengte van 53.000 woorden naar Rus
land, waarin hij de Russische leiders smeekte zich voor te bereiden
op een grote aanval. De Duitse kranten schreven openlijk over de
plannen om na de overwinning op Rusland de hele bevolking naar
Siberië te deporteren en het vrijgekomen land te laten bevolken
door blonde germanen.
Op 18 december 1940 besloot Hitler tot de Operatie Barbarossa, de
Blitzkrieg tegen de Sowjet-Unie. Diezelfde dag ontving hij de nieuwe
Russische ambassadeur in Berlijn, Dekannozov, die al bijna een
maand had moeten wachten om zijn geloofsbrieven te kunnen over
handigen. Hitier ontving de ambassadeur zeer hoffelijk en opgewekt
en verontschuldigde zich dat hij hem zolang had laten wachten om
dat hij .bezig was met militaire zaken',
Op 29 december had de Russische inlichtingendienst een gedetail
leerd overzicht over het geheime Duitse oorlogsplan. Een Japanse
diplomaat, die in januari 1941 uit Berlijn in Moskou aan kwam op
doorreis naar Tokio voorspelde de Russische maarschalk Worosjilov
dat Duitsland na .zijn teleurstellende ervaringen met Italië van plan
was zich tegen de Sowjet-Unie te keren.
LEVERANTIES
Langzaam maar zeker kon niemand meer twijfelen aan Hitiers plan
nen. Maar de Russische leider Stalin sloot zich af voor de zekerheid
Natuurlijk, ook hij was bang voor een Duitse aanval. En hij zag
uiteraard hoe die naderde. Maar hij hoopte tot het laatste moment
op de mogelijkheid de aanval te kunnen voorkomen door de een
of andere diplomatieke manoeuvre.
Stalin wist dat hij te doen had met een uiterst gevaarlijke tegen
stander. Daarom deed hij allies om te voorkomen dat Hitier tol
een aanval geprovoceerd kon worden.
In april 1941, toen het Kremlin al een maand of vier wist van de
Duitse aanvalsplannen, stegen de contractuele graanverladingen aan
Duitsland tot 208.000 ton. De Russen stuurden de Duitsers 99.000
Ion olie, 6.340 ton koper, nikkel, tin en andere meta'ien en 4000
ton rubber met speciale exprestreinen. Later werden deze goederen
onder meer gebruikt voor de Operatie Barbarossa.
Hel Russische legei werd intussen op vredesterkte gehouden. De
enige oorlogsplannen die er waren behelsden een oorlog op het ge
bied van de vijand. De staat van bewapening van de Russen was
hopeloos. Ta nies waren sterk verouderd en moesten dringend worden
gerepareerd vliegtuigen konden al jaren niet meer viiegen. Bun
kers waren niet afgebouwd. Lichte wapens waren er te weinig. Het
leger en zijn bevelvoerders waren ongeoefend-
Toen de Duitse inval begon moesten sommige generaals, zoals maar
schalk Rokossofski uit hun Siberische verbanningsoorden wordei.
opgehaald om in actieve dienst te komen.
Maar het Duitse leger had zich zorgvuldig voorbereid, toen het in
juni 1941 in beweging kwam. In de nacht van 21 juni 1941 hoorden
ie gienspo.itieinahneu van overste Golofkin in Taurage aan de
Oera in Litauen in de verte het grommen van zware motoren, ver
moedelijk tanks. Het was een kille nacht om vier uur 's ochtend.-
sloeg een granaat in, de eerste. Over de veldteléfoon riep' een ner
veuze uitkijkpost aan de grens: .Hier post Osaka, hier post Osaka.
De Duitsers zijn de rivier overgestoken. Hier post Osaka. Eh- is oor-
iOg. Ik zie tanks. Veel tanks'. De grenswachten bliezen de brug
over de Oero op, maar konden varder geen tegenstand van beteke
nis bieclen. Terwijl laagvliegende Duitse vliegtuigen met hun boord-
wapens een hel van staal over hen uitstortten, vuurden zij terug
met pistolen en machinegeweren. Luchtdoelgeschut hadden zij niet.
Pas uren na de inval wisten ze contact te krijgen met het hoofd
kwartier van het Rode Leger. Het hoofdkwartier droeg de grens
wachters op ,de nazi-invallers te vernietigen en niet in paniek te
raken'. De Russen deden hun best bij het .vernietigen', maar de
Duitse aanval was zo zwaar en massaal dat verscheidene Russische
posten gewoon overreden werden door de tanks. In een paar uur
was de 125ste divisie van het Rode Leger ontdaan van zijn tanks
en geschut. Er waren nauwe.ijks meer handgranaten. Hulpeloos
sloeg de divisie op de vlucht. De 125ste divisie maakte deel uit van
het elfde Sowjet-leger onder generaal Morozov, een bekwaam en er
varen officier met een uitstekende staf. Het elfde leger vormde mee
twee andere Sowjet-legers het Baltische commando onder generaal
Koesnetsov een oudere officier, die echter geen gevechtservaring had.
De Duitsers waren in hun infanterie ongeveer driemaal en in hun
artillerie ongeveer tweemaal sterker dan Koesnetsov. De bewape
ning van de twee strijdmachten was niet erg verschillend. Maar
Koesnetsovs troepen lagen verspreid over een groot gebied. Sommi
ge onderdelen lagen 150 tot 450 kilometer in het achterland. Slechts
zeven divisies lagen langs de grens en de meesten hadden maar
één regiment naar voren geschoven, terwijl de overige op een 40
kilometer afstand in kazernes lagen. Van de 170 Russische divi
sies, die tegen Duitsland in het veld waren, lagen er op 22 juni
slechts 56 in de eerste linie. Dat dit zo was, "kan niet Koesnetsov
worden aangerekend. Stalin had verzoeken van Koesnetsov om zijn
troepen aan de grens te mogen concentreven afgewezen.
