20 JULI 1944
BOMAANSLAG OP HITLER
von stauffenberg,
voor 't vuile werk'
5000 mensen
gefusilleerd
iR'
Zaterdag 19 juli 1969
Toen Adolf Hitler op 20 juli 1944 om middernacht, na hevig
aandringen van zijn propagandaminister Goebbels, voor de
radio het Duitse volk ervan doordrong, dat hij de die middag
op hem gepleegde aanslag glansrijk had doorstaan, klonk het
hortend en stotend in de huiskamer van de Volksgenossen:
Ikzelf liep slechts enkele zeer onbeduidende schrammen, kneu
zingen en brandwonden op. Ik beschouw dit als een bevestiging
van de mij door de voorzienigheid opgelegde taak.'
Kort daarvoor, slechts een paar uur na de bomexplosie in het
Führerhauptkwartier Wolfsschanze bij Rastenburg (Oost-Prui
sen) stond Hitier op de afgesproken tijd op het perron om
bloedsbroeder Mussolini van de trein te halen. Dat hij zojuist
op het nippertje aan een wisse dood was ontsnapt, scheen hem
niet te deren. Het schijnt die middag onder het genot van een
kopje thee en een glaasje tussen Duce en Führer zelfs nog een
gezellige boel geweest te zijn.
Dankzij de memoires van een
zekers dokter Giesing, onlangs ge
vonden in de safe van een Zwit
serse bank, weten we nu dat Hit-
Ier wel degelijk belangrijke ver
wondingen had opgelopen en na de
twintigste juli voortdurend klaagde
over zijn gezondheid, voorzienig- 1
heid of geen voorzienigheid. Deze
neus-, keel- en oorarts heeft Hitier
maandenlang behandeld voor oor
ontsteking, aangezichtspijnen en
nog een stuk of wat kwalen.
Niemand zal van deze schokkende
onthullingen' wakker liggen, be
halve misschien de lezers van het
weekblad Der Stern die er onlangs
ïn geromantiseerde vorm kennis
van konden nemen. Voor degenen,
die niet ïn de eerste plaats geïn
teresseerd zijn in een in zijn na
dagen door pijnen en ziekten ge
plaagde ,Führer des Grossdeut-
sches Reiches', is van meer belang
dat hieruit mag worden afgeleid
dat 25 jaar na dato het laatste
woord over de mislukte aanslag
op Adolf Hitler nog steeds niet is
gezegd. De stroom publikaties,
boeken enz. over de twintigste juli
houdt aan, ook in de elf andere
maanden van het jaar.
Nieuwe feiten treden daarbij overi
gens steeds zeldzamer aan het licht.
Of het moet de toenemende vrij
moedigheid zijn, waarmee sommige
Duitsers ,hun' verzet beschrijven. Men
krijgt soms de indruk, dat het geweten
hier en daar gesust moet worden.
Zoals op het ogenblik bijvoorbeeld
van de nieuwe bondspresident Gustav
Heinemann wordt gezegd, dat het nu
niemand meer past nog te schelden op
het neonazisme in de bondsrepubliek,
omdat Heinemann immers de verper
soonlijking van het goede, het absoluut
integere van Duitsland is.
Wat moet je nu als Nederlander met
hef verzet dat tijdens de naziheer
schappij blijkbaar in Duitsland heeft
bestaart en dat zijn climax vond in de
bom, die kolonel Claus graaf von
Stauffenberg 25 jaar geleden het
Führerhoofdkwartier binnensmokkelde?
Had hef allemaal nu echt wel zoveel
om hef lijf? Publikaties van Duitse
;hisforïci wekken niet zelden de in
druk dat er in de jaren '33-'45 in Duits
land sprake Was van een uitgebreid,
georganiseerd verzet, dat slechts
door pech achtervolgd geen om
wenteling tot stand kon brengen.
Wat de aanslag van 20 juli '44 betreft
wijzen de feiten eerder op het tegen
deel. Natuurlijk had Stauffenberg pech.
Hij had gewoon een paar tegenslagen
van praktische aard. De stafbespreking
was op die bewuste dag verplaatst
van de massieve, vensterloze betonnen
bunker (die verbouwd werd) naar
een houten barak. Evenmin kon
Stauffenberg voorzien, dat iemand de
aktetas-met-bom aan de andere kant
van een poot van de zware eike
houten staftafel zou zetten, waardoor
Hitier ongedeerd bleef. Zelfs hef feit
dat in Berlijn na de aanslag niet on
middellijk de radiozender in Goebbels'
Haus des Runfunks werd bezet, kan
desnoods nog een vergefelijke (ama
teuristische) fout worden genoemd.
Maar nog afgezien van het eventuele
psychologische effect als Hitler dood
geweest zou zijn (daarover straks),
schenen de kansen op succes uiterst
gering.
Gebleken is dat de opstandelingen in
totaal niet meer dan 150 a 200 man
sterk waren. Zeker niet representatief
voor bijvoorbeeld het leger, dat alleen
al uit 2000 generaals bestond.
Eigenlijk kon alleen maar gerekend
worden op de staf van het reserveleger
in Berlijn, waartoe Stauffenberg
hoorde, en de militaire bevelhebber
in Parijs, waar het 's avonds dan ook
tot arrestaties van honderden SS'ers en
leden van de gestapo kwam.
Hef schijnt waar te zijn dat verschil
lende hoge leger- en SS-functionaris-
sen van de aanslag hebben afgeweten,
maar niet optraden. Maar wat zouden
ze hebben gedaan als de bom doel
had getroffen? Kopstukken als Himm-
ler, Goebbels, Bormann en Goering
zouden altijd nog hebben geleefd. De
SS kon zo in actie komen. Gezagstrou-
we legeronderdelen als de Luftwaffe
waar niet meer dan 'n handvol officie
ren met de beraamde staatsgreep sym
pathiseerde) en de marine (die als zeer
nationaal-socialistisch bekend stond)
zouden tegen de samenzweerders in
gezet kunnen worden. Wat de front
commandanten ten slotte zouden doen
was zeer onzeker.
Toegegeven: ook internationaal gezien
stonden Beek, Goerdeler, Stauffenberg
c.s. er slecht voor. Men mag aannemen
dat de inlichtingendiensten van de
geallieerden op de hoogte waren. Be
weerd wordt zelfs dat Stauffenberg
enkele maanden eerder had gepro
beerd de geallieerden van de invasie
in Normandië af te houden in verband
met zijn eigen plannen.
Over het standpunt van de Neder-
andse regering in Londen in deze zaak
DUITS VERZET
TE VERDEELD
heeft de oudcommissaris der koningin
in Drente, mr. J. Cramer, eens een
interessant boekje open gedaan. Hij en
twee andere verzetsmensen, mr. dr.
G. J. van Heuven Goedhart en P.Duin
kerken, hadden goede kontacten met
de Berlijnse kolonel Wilhelm Staehle.
Van hem hoorden ze over de aanslag,
die, zoals bekend, eerst in januari '44
zou plaatshebben, waarna Stauffen
berg het als chefstaf van hef inmiddels
opgerichte reserveleger uitstelde lol
begin juli.
Mr. Cramer was volkomen overtuigd
van de goed trouw van Staehle en
seinde zijn mededelingen door naar
Londen.
De regering was niet bereid te luiste
ren en ontraadde de Nederlanders
verder te gaan met hun ontmoetingen,
die op gezette tijden in een café in
Coevorden plaatsvonden.
John MccLoy, zoon van de voormalige
hoge commissaris van de VS in Duits
land, heeft zich intensief beziggehou
den met de vraag waf er gebeurd zou
zijn als Hitier hef loodje had gelegd.
Volgens hen was er geen twijfel ge
weest of over de Führer zou een soort
dolkstootlegende' zijn ontstaan. Zijn
volgelingen door dik en dun, ook in
juli '44 nog zeer talrijk, zouden de
schuld van de flop van de nederlaag,
die even onvermijdelijk bleef, do op
standige officieren hebben verweten.
En wat zouden de geallieerden uit
eindelijk hebben gedaan? Zonden die
de nieuwe president Beek (hij zou
,Reichsverweeser' worden, wat zoiets
als president ad interim betekent) en
kanselier Goerdeler direct gretig de
hand hebben gedrukt en hebben ge
zegd: natuurlijk, het was allemaal een
ongelukje? Zou men onmiddellijk tot
vredesonderhandelingen bereid ge
weest zijn? Het antwoord op deze
vragen lijkt, gezien de reacties van
geallieerde (ook van Russische) zijde,
pertinent ontkennend te moeten zijn.
Ook een insider' als admiraal Dönitz,
die Hitier na diens zelfmoord een
blauwe maandag opvolgde, schreef
na zijn vrijlating in zijn memoires, dat
gemakkelijk de legende had kunnen
ontstaan dat de oorlog best tot een
goed eind gebracht had kunnen wor
den, mits de Führer nog maar geleefd
had.
Praktisch elke stad of dorp in de
bondsrepubliek heeft nu een Stauffen-
bergstrasse of een Platz der Weissen
Rose. Vaak vergezeld van een monu
ment of ereteken. Duitsland eert zijn
verzetsstrijders. Maar het is nog altijd
de vraag of er inderdaad zovelen ge
weest zijn. Hebben ook onze eigen na
oorlogse ervaringen ons te dien aan
zien niet zeer sceptisch gemaakt? Het
weekblad Der Spiegel, om zijn kri
tische instelling ten opzichte van de
bondsrepubliek vaak het geweten van
de duitse natie genoemd, heeft bij
voorbeeld nogal eens een serie aan
een of meerdere in opstand tegen het
regiem gekomen mannen en vrouwen
gewijd, waaruit bleek dat hun woor
den en daden bitter weinig weerklank
vonden en dat ze, toen het erop aan
kwam, niet zelden door hun beste
vrienden in de steek werden gelaten.
De tragiek van het Duitse verzet tegen
de naiz's schijnt te schuilen in het feit
dat men geen kans zag, ondanks de
Regie des öffentlichen Lebens' van de
machthebbers, tot samenwerking en or
ganisatie te komen. Politieke en/of ge
loofsverschillen speelden daarbij een
grote, frustrerende rol. Groepen als
die Weissen Rose en Die Rote Kapelle
stonden volkomen los van elkaar. Zelfs
in de Kreisauer Kreis, een groep bur
gers, later aangevuld met militairen,
die serieus nadachten over wat er na
de ondergang van het nazisme moest
gebeuren, heerste grote verdeeldheid.
Lieden als Goerdeler, oud-burgemees-
fer van Leipzig, wilden Hitier alleen
maar afzetten. Stauffenberg c.s. zagen
slechts een weg vrij als de Führer en
zo mogelijk andere nazi-opperhoofden
om het leven gebracht zouden worden.
Niemand zal het oprechte verzet in
kerkelijke kringen willen wegcijferen,
maar heerste ook daar niet vaak ver
twijfeling en schroom als het om con
crete handelingen ging?
Misschien moet men meer begrip op
brengen voor het feit dat Duitsers
nu eenmaal moeilijk in opstand komen
tegen gezag en orde, begrippen die
hen van '33 tot '45 dagelijks met de
paplepel werden ingegoten. Lenin
heeft eens gezegd, dat Duitsers nooit
'n succesvoile revolutie zullen kunnen
ontketenen. Ze kunnen nog niet eens 'n
eenvoudig spoorwegstation bezetten.
Bij hef stafion aangekomen zullen Duit
ser» eerst in de rij gaan staan voor een
perronkaartje, alvorens het gebouw te
bezetten. Aldus Lenin.
Vóór de bomaanslag van kolonel
Claus Graaf von Stauffenberg op
20 juli 1944 waren er al meerdere
aanslagen (of pogingen daartoe)
op Hitier gepleegd. Voor de oorlog
schijnt het plan te hebben bestaan
om Hitier gevangen te nemen en
op grond van een psychiatrisch
rapport af te zetten. In maart '43
bracht men springstof tot explo
deren bij een bezoek van Hitier aan
een tentoonstelling van buitge
maakte Russische wapens. De
Führer was evenwel al vertrokken,
nog voordat het tot een explosie
was gekomen.
De rol die Stauffenberg in het
actieve verzet speelde, begon
augustus 1943, toen generaal Ol
bricht hem ervoor vroeg. Stauf
fenberg was kort daarvoor bij een
luchtaanval ernstig gewond ge
raakt. Hij moest zijn linkeroog,
rechterhand en twee vingers van
de andere hand missen.
Claus von Stauffenberg werd in
1907 geboren als telg uit een oud
Beiers geslacht. Hij wilde eerst
architect worden, later musicus,
belandde ten slotte op de militaire
academie, waar hij in 1930 af
zwaaide als luitenant. Men voor
spelde hem een grote militaire
In de oorlog nam Stauffenberg deel
aan de veldtochten naar Polen en
Frankrijk. Voorjaar '43 ging hij naar
Afrika, waar hij gewond werd. Via
generaal Tresckow komt Stauffenberg
terecht in de Kreisauer Kreis, zo ge
noemd naar het landgoed van Graaf
von Moltke die het initiatief tot deze
verzetsgroep nam. In november '43
maakten Stauffenberg, Tresckow en
Olbricht de eerste plannen voor een
aanslag op Hitier. Besloten werd dat
Stauffenberg, die om zijn heldenmoed
bij de nazi's een goede reputatie ge
noot, het vuile werk' zou doen. Hij
wordt daartoe door Olbricht benoemd
tot chef-staf van het reserveleger, dat
aan het oostfront zou worden ingezet.
Midden '44 begon de zaak te dringen.
De geallieerden waren in Frankrijk ge
land en de Russen rukten dagelijks
verder naar het westen op. Een lelijke
streep door de rekening van de
Kreisauer mensen, die een nieuwe,
tijdelijke regering van plan waren, was
de arrestatie van de sociaaldemocraat
Julius Leber, die minister van binnen
landse zaken zou worden. Graaf
Moltke was begin dat jaar al ge
arresteerd.
Op 6 juli 1944 onderneemt Stauffen
berg een eerste poging. Hij neemt
een pak springstof mee naar de staf-
bespreking met de Führer op de
Obersalzberg in Beieren. Door on
bekende redenen gaat de aanslag niet
door. Vijf dagen later staan auto en
vliegtuig naar Berlijn al klaar, maar
Stauffenberg besloot van een aanslag
af te zien, omdat Himmler onver
wachts afwezig is.
15 juli gaat het weer niet door.
Stauffenberg kan de aanslag niet voor
bereiden omdat hij in de bespreking
met Hitier zelf het woord moet voeren.
Dan valt de keus op 20 juli. Stauffen
berg is uitgenodigd om de Führer
in te lichten over de stand van zaken
bij hef reserveleger. In Berlijn zijn
door de generaals Beek en Olbricht de
noodzakelijke voorzorgsmaatregelen
genomen. Zoveel mogelijk verbindings
mensen in binnen- en buitenland zijn
gewaarschuwd. Stauffenberg en zijn
ordonnans luitenant Von Haeften ver
trekken 's morgens per Vliegtuig uit
Berlijn naar het Führerhoofdkwartier
Wolfsschanze bij Rastenburg in Oost-
Pruisen, waar de stafbespreking die
dag zal plaats hebben. Stauffenberg
landt om even na tienen.
In verband met het bezoek van
Mussolini 's middags wordt de bespre
king een half uur vervroegd en begint
nu om half één. Stauffenberg prepa
reert het ontstekingsmechanisme van
de bom, die verstopt zit in zijn aktetas,
even tevoren op het toilet. De ,bom'
bestaat uit 1 kilogram springstof in
papier gewikkeld. De bespreking
wordt gehouden in een houten barak.
12.40 uur: Stauffenberg zet de akte
tas naast Hitier onder de zware kaar-
tentafel. Onder 't voorwendsel dat hij
nog even naar Berlijn moet bellen ver
laat hij de kamer, waar op dat moment
benevens Hitler 24 officieren (alleen
Goering en Himmler zijn er niet) aan
wezig zijn. Op hetzelfde moment ver
plaatst een zekere kolonel Brandt de
tas naar de andere kant van de tafel-
pool.
12.42 uur: De bom explodeert De
barak stort in elkaar. Het aantal doden
en zwaar gewonden is groot. Alleen
Hitier blijkt er op het eerste gezicht
met een paar schaafwonden te zijn
afgekomen. Stauffenberg hoort de
explosie op ongeveer 100 meter af
stand als hij per auto op weg is naar
het vliegtuig.
Tussen een uur en half vier probeert
generaal Fellgiebel het hoofdkwartier
van de buitenwereld te isoleren, wal
niet helemaal gelukt schijnt te zijn.
15.50 uur: generaal Olbricht geeft op
het legerhoofdkwartier in de Bendler-
strasse in Berlijn het parool Walkure'
uit ten teken dat alle troepen moeten
worden gemobiliseerd tegen binnen
landse onlusten. Olbricht heeft ge
wacht tot Stauffenberg in Berlijn ge
land is. Hij vertrouwde de berichten
over de aanslag niet zo erg.
16.10 uur: de bevelhebber van het
reserveleger Frohm hoort van Keitel
in Wolfsschanze dat Hitier slechts
licht gewond is.
18 uur: Himmler wordt door Hitier
tof bevelhebber van het reserveleger
benoemd.
Vanaf 18 uur: Beek en Stauffenberg
telefoneren met het oostfront. Men
aarzelt.
18.35 uur: Majoor Remer bij Goeb
bels. Hitier beveelt hem telefonisch
de putsch de kop in te drukken.
18.45 uur: mededeling door de
radio: de aanslag is mislukt.
19.30-20.15 uur: Von Witzleben in
de Bendlerstrasse.
20.30 uur: Goebbels spreekt het
wachfbataljon ,Grossdeutschland' toe.
21.30 uur: SS arresteert de stads-
commandant van Berlijn.'
22.50 uur: Hitlertrouwe officieren
bevrijden Frohm en arresteren samen
zweerders. Stauffenberg, Olbricht,
Merz von Quirnheim en Von Haeften
worden gefusilleerd.
22.30-23.00 uur: Legereenheden ont-
Hoeppner, Hase en Stief el
andere officieren ter dood ffl
deeld. Dat gebeurt de volgeidi]
door langzame ophanging, li-
enkele uren later de fill
cufie zien.
Kleinere 4 processen volgen, li
c.s. zijn er maanden meo bn
totaal zijn in verband met de
op 20 juli 7000 arrestaties vr
Ongeveer 5000 mensen werd»
fusilleerd of pleegden zellmow
Foto's: Hitier en Von Sta u/fa
(boven).
De gehate Roland Freisler o:i
met de rechters tijdens hein'
proces tegen de leden van de;
die verantwoordelijk jfaaren W
aanslag op Hitier. (reclitsoni" f
Een wat de nazi's noemden, isi
demonstratie voor Hitler in
na de aanslag. Het bijschrijl l__
trouw aan den Führer. Etf-'j
het geheele rijk kwam ookdil'
king van Weenen bijeen, om i'
massale demonstratie haar cfl
over den moordaanslag op
Führer uit te drukken en Ik™
gelofte van onwankelbare ftfi
ifi O
BINNE
oeuvre
velerlei
«chrijf
16.20-16.30 uur: Beek en Stauffenberg
arriveren in de Bendlerstrasse. Beek
besluit, ondanks tegenstrijdige be
richten over de afloop, de putsch
voort te zetten. Frohm wordt gearres
teerd. Het Berlijnse wachtbafaljon
,Grossdeutschland' onder leiding van
majoor Remer krijgt bevel het rege
ringscentrum af te grendelen.
Vanaf 16.30 uur gaat alles snel in
zijn werk: er gaan telegrammen uit,
veldmaarschalk kondigt als nieuwe op
perbevelhebber van het leger de nood
toestand af. Stauffenberg alarmeert de
samenzweerders in Parijs.
17 uur: Himmler geeft de s.s. be
vel om Stauffenberg als vermoedelijke
dader te arresteren.
9 23.15-23,45 uur: General >»."sy
die Hitier zou opvolgen, plaji Pf
moord. Om één uur 's nachts •;Pe?
Hitier, Goering en Doenitz rs, 118
spraken. Nog diezelfde nail jjj?1
Himmler, die nu een opperss
positie heeft, het onderzoek. C:i m<
verhoren en folteringen vinden: catalog
Familieleden van de samenrtv ten
worden gearresteerd. kele n
De nog in leven zijnde oflideir'^
den uit de militaire dienst f ..J?
Ze kunnen nu door het beruchtai en|ge
gerichthof van Roland Freisler»- ên jsj
berecht. expos:
Op 7 augustus 1944 begint li Ad E
sterproces voor het Volksgsï; &ert
Nog diezelfde dag worden ve':
schalk Von Witzleben, de gr