CULINAIR AVONTUUR
VAN
EN
VOOR
HAAR
JO MANDERS:
Gedenkboek over Nederlandse
vrouwen in Jappenkampen
VOORHISTORIE VAN REÜNIE:
BRIESJE WERD ORKAAN
Zaterdag 8 maart 1969
zaterdagnummer
Vis in roomsaus
VIS IN ROOMSAUS
U maakt twee schelvissen van ieder
circa 500 gram, schoon. Trek van de
koppen, vinnen enz. met wat peterselie,
een uitje, laurier, plakje citroen, zout en
peper in 20 minuten drie deciliter vis
bouillon. Leg de schoongemaakte schel
vissen In 'n beboterde vuurvaste schaal,
strooi er wat in plakjes gesneden cham
pignons op en stuif er een a twee thee
lepels paprikapoeder over. Fruit in 30
gram boter 30 gram bloem, voeg er de
gezeefde visbouillon bij, goed roeren en
1 deciliter room. Giet deze saus over de
gezoute vis. Schuif de schotel in een
goed voorverwarmde oven en laat de
schelvis hierin circa een half uur zacht-
ies gaarstoven. Strooi er peterselie over.
mits het niet te vet fa. Snijdt circa 600
gram varkensvlees in atukken en zet het
vlees op met ongeveer een halve liter
water. Schuim het af zodra het kookt.
Voeg wat zout toe en een laurierblaadje
en laat het vlees zachtjes gaarkoken.
Fruit een gesnipperd uitje in 30 gram
boter, voeg er 30 gram bloem aan toe
Laat dit even meefruiten, voeg er de ge
raspte schil van een halve citroen bij en
vier deciliter van de liefst ontvette bouil
lon van het varkensvlees. Roer tot dit
een gebonden saus Is geworden, voeg
het varkensvlees erbij, verder een lepel
tje suiker, ongeveer een lepel mosterd
(afhankelijk van het feit of men de saus
meer of minder pikant wenst en enkele
lepels zure room of Bulgaarse yoghurt.
Laat dit met elkaar nog vijf minuten
doorpruttelen. Hierbij past rijst of ma
caroni.
Pikante varkensragout Picardische eend
Voor dit recept kunt u het goedkoopste
varkensvlees nemen dat de slager heeft,
Zout en peper een wilde eend. Smelt ca.
75 gr. boter en laat die goed heet wor
den. Leg de eend (die u eerst een ul in
de buik gestopt hebt) In de hete boter.
Laat snel aan alle kanten dichtschroeien,
voeg wat koude boter toe en braad de
eend zachtjes zo goed als gaar (het
vlees moet nog iets roze blijven) in on
geveer een uur. In die tussentijd hebt u
drie goudreinetten geschild en in dobbel
steentjes gesneden. Bak deze dgbbel-
steentjes appel voorzichtig in wat boter
(zorg dat ze niet stuk gaan), neem ze
uit de pan en bak dan in de achterge
bleven boter ca. 100 gr. klppelevertjes
(probeer eerst bij uw poelier of u eende
lever kunt krijgen dat hóórt eigenlijk,
maar is in Nederland vaak moeilijk te
bemachtigen). Leg de eend op een
schaal, met de appel en levertjes. Schep
dan In de achtergebleven braadboter van
de eend een lepel fijngehakte amande
len, laat die even bakken, voeg dan het
sap van een sinaasappel toe en 2 dl
room, waarmee u wat bloem hebt aan
gemaakt. Roer even goed door en giet
deze lichtgebonden saus over de eend.
Japanse rijst
vuur laten gaar worden. Klop drie eieren
los met zout en peper en bak er een
roerei van. Roer dit door de rijst met 75
gram In blokjes gesneden ham en roer
het geheel goed los.
Wij zweren bij de brave aardappel, maar
er zijn hele volksstammen (letterlijk), wie
aardappelen niets zeggen, en voor wie
rijst het begin en einde is. Wat er zoal
met rijst kan gebeuren heeft de Japanse
mevrouw Tomi Egami uiteengezet in een
gezellig kookboekje .Rijstgerechten uit
alle windstreken', ik geef als voorbeeld
een Japans recept, dat, zoals ook alle
andere uit dit boekje, voor Nederland
zeer bruikbaar Is: was drie kopjes rijst
en laat ze uitlekken en een uur staan.
Doe dan de rijst met 31/2 kopje melk,
2 eetlepels fijngesneden prei, wat zout
en peper in een pan en strijk de massa
glad. Breng de rijst op groot vuur aan
de kok, draal het vuur uit en laat de pan
zo drie minuten staan. Nu de vlam op
half, rijst een kwartier laten doorkoken
en dan In 10 minuten op het kleinste
Linzen
Nog steeds zijn linzen In Nederland
buitenbeetjes onder de peulvruchten.
Een goede manier om met linzen kennis
te maken is dit gerecht, dat geïnspireerd
is door Indiase linzenschotels.
Zet 500 gr. linzen, goed gewassen, een
uurtje in de week en kook ze dan met
het weekwater, een blaadje laurier en
teentje knoflook en wat zout drie kwar
tier 1 uur, zodat ze net gaar zijn. Smelt
boter en fruit daarin 2 gesnipperde uien
met een flinke lepel kerrie. Voeg de lin
zen toe, roer enkele malen goed door,
verdun eventueel met wat kookwater van
de linzen. Dien dit gerecht op met rijst
en parten hard gekookt ei.
Wlna Born
,Hoe eet het gezin als mevrouw bui
tenshuis een taak verricht?' Onder deze
volmondige titel heeft het voorlichtings
bureau voor de voeding een aantal
kook- en kooptips voor werkende ge
huwde vrouwen verzameld. Hier zijn er
een paar:
Stel van tevoren een werkmenu op en
doe de inkopen hiervoor aan de hand
van de reklame-aanbiedingen die in de
tweede helft van de week in de dag
bladadvertenties te vinden zijn. Groot
vlees' bespaart tijd en biedt variatie
mogelijkheden: eenmaal braden voor
twee of drie dagen, warm of koud eten,
van de rest ragout of vleessalade ma
ken. Snelkookpannen zijn een uitkomst
voor werkende vrouwen (voorbeeld: bij
het koken van peulvruchten geven ze
anderhalf uur tijdwinst, vergeleken b?
gewoonkoken!) Kijk bij de aanschaf
van nieuwe pannen eens naar de exem
plaren die zo van het vuur op tafel
kunnen. Ze betekenen minder afwas,
vooropgesteld natuurlijk dat ze gemak
kelijk kunnen worden schoongemaakt
Het halve werk bij dit alles: richt ds
keuken zo efficient mogelijk in en berg
alle gereedschap overzichtelijk op.
Staande onder de douche denkt u
misschien aan allerlei dingen, behalve
aan de prijs vaii dat stortbad. De Vewin
(vereniging van exploitanten van water
leidingbedrijven in Nederland) heeft het
toch maar eens uitgerekend: gemiddeld
verbruikt de douche per keer ongeveer
vijftig liter water, hetgeen betekent dat
zo'n gemiddelde douchebeurt nog geen
3,5 cent kost. Dit bedrag staat zwart op
wit in het boekje .waterwijzer', een uit- i
gave van Vewin die de consument via
dit werkje tot ,goed en prettig gebruik
van leidingwater' wil brengen. Er wor
den onderwerpjes in behandeld als
hardheid van leidingwater, de fijns
kneepjes van het tuinsproeien, het
voorkomen van bevriezing van de wa-
terleiding, de produktie van drinkwater.
Er staan zelfs wat kooktips in, wat een
beetje vergezocht lijkt, maar wie koken j
wil begint weinig zonder water; dat ndli
niet te ontkennen.Waterwijzerkan per
briefkaart besteld worden bi) de Vewin,
postbus 4570, Rijswijk.
In België staat de mond- en tand-
hygiëne er niet zo best op. Dit bang
vermoeden wordt geopperd door het
weekblad Elle, want 'n recente enquête
heeft uitgewezen dat in België jaarlijks
twaalf miljoen tubes tandpasta worden
verkocht. Dat zou neerkomen op nog
geen anderhalve tube per jaar en per
persoon, ofwel eenmaal per week tan
denpoetsen. En dat terwijl de Belgen
steeds meer jam gaan eten: 97 procent
van de bevolking eet jam, tegen 48 pro-
cent in 1963.
Stockholm heeft een primeur op
hotëlgébied: een .ziekenhuishotel'in te
richten binnen de muren van een nieuw
kinderziekenhuis. Het is (vertelt Hotel
Revue) bedoeld voor de ouders van ds
kleine patiënten. Tijdens en na de ope- j
ratie van een kind kunnen de ouders
in dit hotel logereen. In bepaalde geval-
len mogen ze hun kind zelf verzorgen
en er toezicht op houden. Het nieuws
kinderziekenhuis wordt weer modern
opgezet; er zullen niet alleen artsen en
verpleegsters werken, maar ook onder-
wijzers, kleuterleidsters en psychologen.
Men vindt het spelen en het contact
met de ouders een van de belangrijkste
faktoren bij het herstel van de kleins
zieken.
Marie Claire maakt een einde aan de
illusie dat lichamelijke oefeningen ons
van vele overtollige ponden kunnen af
helpen. Om een Jcilo vet te verliezen
zou men (volgens M.C.) negentig kilo
meter moeten lopen en dat brengt zelfs j
de grootste sportieveling niet op. Een
half uur zwemmen of een uurtje fiet
sen? Een biefstuk van honderd gram of
een portie rijst van vijftig gram zijn al
voldoende om de daardoor verbruikte
calorieën weer aan te vullen. Er is een
troost: men wordt niet lichter van
sportbeoefening, maar ook niet zwaar- j
der. Bovendien houden lichaamsoefe-
ningen het lichaam ,in model'.
Volgens sommige make-up experts
moeten de haren dit voorjaar langer i
worden: ze mogen tot op de schouders
vallen. Lichte puntjes blijven ,En Vo
gue' de favoriete kleur is hoog-blond.
Voor kleine meisjes zijn er dit voor
jaar (zoals bijna ieder voorjaar) weer I
schotse ruitstoffen. Wie de kleine doch- i
ters graag braaf-klassiek gekleed ziet
maakt er weer de vertrouwde rokken j
van: rechtverwerkte ruiten met (inge-
stikte) plooien, schuinv er werkte «n
gerende modellen met een brede kleu
rige ceintuur. Wie graag .hippe' klein- j
tjes ziet kleedt de jongedames in schots-
geruite broeken en broekpakken, even
tueel bekroond door een schotsgeruit I
petje.
ADVERTENTIE
Bait
htllm HANDCREME
Het vignet van de stichting Nederlandse slachtoffers Ja
panse vrouwenkampen, symbool van de ongebroken moed
van de vrouwen in de Japanse kampen: niets was on
mogelijk.
Op 12 april aanstaande wordt in het
Haagse congrescentrum de reünie ge
houden van de stichting Nederlandse
slachtoffers Japanse vrouwenkam
pen (bond ex-gevangenen van over
zee). Dit la, In het kort, de voor
historie:
In Mei 1967 vestigt de schrijfster Jo
Manders via een ingezonden stuk in
een Nederlands dagblad de aandacht
op het feit, dat bij de jaarlijkse
dodenherdenkingen in Nederland de
N iderlandse vrouwen en kinderen
uit de Japanse vrouwenkampen al
tijd worden vergeten. Als zij tien
tallen reakties binnenkrijgt zoekt Jo
Manders contact met andere lot
genoten uit de tweede wereldoorlog,
met als eerste resultaat de vorming
van een comité, waarin zitting heb
ben Jo Manders, Suzanne Gideonse
en Han Helfferich. Zij vormen ook
het bestuur van de in september
1968 opgerichte stichting Neder
landse slachtoffers Japanse vrou
wenkampen. Doel: de doden te her
denken, en de overlevenden uit de
Japanse kamptijd te steunen, met
elkaar in contact te brengen en hun
belangen te behartigen. Ook manne
lijke lotgenoten zijn welkom in de
bond ex-gevangenen van overzee,
die inmiddels al ruim tweeduizend
leden (mannen en vrouwen) telt.
Concrete plannen van de bond:
allereerst de grote reünie op 12 april
aanstaande, voorts de uitgave van
een door Jo Manders te schrijven ge
denkboek over de Nederlandse vrou
wen in de Japanse kampen, en de
oprichting van een sober monument
voor de slachtoffers van de oorlog
met Japan. Dit monument zou in
augustus 1970, vijfentwintig jaar na
d" Japanse capitulatie, moeten wor
den onthuld.
Op het secretariaat van het bestuur
(de woonboot ,Mon Plaisir" aan de
Conradkade in Den Haag) staat de
telefoon niet stil en blijven de brie
ven binnenstromen. Jo Manders ka
rakteriseert de ontwikkelingen in de
afgelopen maanden als volgt: ,ik heb
alleen maar voor een briesje ge
zorgd, mevrouw Gideonse heeft het
tot een orkaan aangeblazen'.
Jo Manders: vroeg of laat moet die herinnering eruit'
,De Japanners wilden de kinderen als beesten laten opgroeien. Alleen
voer, geen onderwijs. Gelukkig was er nog altijd zand, waarin je met
stokjes kon schrijven'. Jo Manders, schrijfster van vele romans,
meisjes- en kinderboeken, praat over de achtergronden van het gi
gantische werkstuk waarmee zij op het ogenblik bezig is: het samen
stellen van een gedenkboek over ,de moed en het uithoudingsver
mogen, de zelfopofferingen en het onderling hulpbetoon' van de Ne
derlandse vrouwen, die tijdens de tweede wereldoorlog in Japanse
kampen zaten. In haar woning in Rijsbergen stapelen de dagboeken
en andere bijdragen zich op. Bergen herinneringen aan de jaren tussen
1942 en 1945 toen tienduizenden Nederlandse vrouwen met hun
kinderen in de Japanse kampen in het voormalige Nederlands-lndië
gevangen zaten.
,Hef meest dateert uit 1944 en 1945. Dat waren de zwaarste jaren', vertelt Jo
Manders, zelf ex-,inwoonster' van drie Japanse kampen op Java: Tjimahi-
kamp, kamp Bandoeng, Semarang-kamp Juist in die tijd zijn in de kampen
veel herinneringen opgeschreven. De paperassen zijn over het algemeen
goed bewaard gebleven. Het is bijna onbegrijpelijk dat men kans heeft
gezien om deze dingen door de kamptijd heen te krijgen. We mochten vol
strekt niets intellektueels doen. De Jap was bijzonder fel op elk stukje
papier, elk potloodje'.
Dat mensen kans hebben gezien om hun dagboeken en andere papieren
door de strenge controles te smokkelen noemt Jo Manders ,een wonder
op zichzelf'. Ik nad een manuscript over vijfentwintig jaar Indië. Driehonderd
bladzijden, alles met de hand geschreven. Toen we naar kamp Semarang
moesten verhuizen, zei iedereen: dat neem je toch zeker mee. Ik durfde niet,
maar mijn jkampdochteri smokkelde het in haar rugzak mee. Bij een controle
schopte ze de hele boel koelbloedig in een greppel. Zo is het toch gered'.
Het is een van de vele staaltjes van koelbloedigheid die Nederlandse vrou
wen een kwarteeuw geleden in de Japanse kampen te zien gaven. De schrijf
ster gelooft niet dat ze ooit aan een buitenstaander duidelijk zal kunnen
maken hoe die vrouwen zich op zo'n moment voelden. ,Hoe je hart klopt,
je handen klam worden, de zweetdruppels in je nek komen, terwijl je daar
met neergeslagen ogen voor de Jap staat. Dat kun je alleen begrijpen als je
het meegemaakt hebt.'
HUMOR
Haar gedenkboek wordt beslist geen klachtenboek. Dat blijkt al uit de
ondertitel: ,Met een lach door tranen heen'. Jo Manders (levendig blauwe
ogen onder het blonde haar, vaak snel nadenkend voordat ze in duidelijk-
gearticuleerde zinnen antwoord geeft) zegt dat de humor een heel belang
rijk element in haar gedenkboek wordt. Dat klinkt voor outsiders misschien
wonderlijk, voor insiders niet.
Zelf vindt de schrijfster het alleen maar logisch. Gevoel voor humor was,
met de nooit aflatende hoop, het enige dat ons overeind hield. Het gekke
is dat wij de Jap nooit echt nebben genaat. Die felle haat van Nederlanders
tegenover Duitsers kenden wij niet. We vonden de Japanners alleen maar
intens belachelijk en verachtelijk, konden hem met de beste wil van de
wereld niet als medemens zien. Het voornaamste gevoel was verwondering
dat zo'n wezen ons dit alles kon aandoen. Daarom komt die humor steeds
weer bovendrijven Wie om het gebral van de Jap niet kon lachen was
verloren.'
Haar streefdatum voor het voltooien van het gedenkboek is najaar 1969. De
bijdragen blijven binnenstromen, het nieuws over de komende reünie heeft
weer een heleboel nieuwe bronnen aangeboord. Jo Manders accepteert alles,
wil niets weigeren: in elke nieuwe bijdrage kan iets essentieels voor haar
boek zitten. Valt de confrontatie met de stroom herinneringen haar zwaar
Ze denkt even na, zegt dan: .Blijkbaar wel. Ik heb namelijk nooit eerder
van de kamptijd gedroomd. De laatste tijd doe ik dat wel en het zijn niet
de prettigste dingen waarover ik droom. Maar het werk is ook enorm
boeiend. De energie, het doorzettingsvermogen van die vrouwen frapperen
steeds weer.'
Praten met Jo Manders, meer dan drie uur lang, over een brokje leven dat
al een kwart eeuw achter ons ligt. Voorbeelden van doorzettingsvermogen,
zoals het verhaal over de vrouw die zeven weken eenzame opsluiting in
het donker wist te overleven, door zichzelf voortdurend hardop verhalen
te vertellen en zich zoveel mogelijk aan een vaste dagindeling te houden.
Met als enig houvast de hoop en het geluid van de eigen stem. Steeds weer
rijst de vraag hoe het komt dat pas nu na meer dan twintig jaar, zo'n
massale uitbarsting van reakties komt. ,Het zat zo diep. Vrouwen konden
er met hun eigen kinderen niet over praten', zegt Jo Manders. ,Je wilde de
ellende achter je laten, dat was ook een heel belangrijke faktor. Je denkt dat
je 't kwijt bent, maar dat is niet zo. 't moet eruit, vroeg of laat. Dat ge
beurt nu, na twintig jaar. Het is ook opmerkelijk dat vrouwen die nu in de
veertig zijn, opeens rug- en oogklachten krijgen. Als meisje hebben ze in
het kamp veel te zwaar moeten sjouwen'.
Herinneringen aan de kamptijd van vijfentwintig jaar geleden: worden ze
niet wazig en onwezenlijk? Jo Manders protesteert heftig: ,Nee, oh nee 1
Het is allemaal nog glashelder. Alsof we net gisteren hebben meegemaakt'.
Voor zich uit starend zegt ze: ,De sterfte van de kinderen in de kampen, dat
is het allerergste geweest. Kinderen die niet begrepen waarom er geen
eten meer was: het verscheurde je hart. Als je ziet hoe de jeugd het nu
heeft en dat die kinderen dit niet mogen beleven. Dat kan ik het moeilijkste
van alles verwerken. Ik geloof dat da» me destijds dat ingezonden stuk
heeft doen schrijven'.
(ADVERTENTIE)