AAN ADOLF HITLER
SCHONK VRIJWEL
NIEMAND AANDACHT
THE ROARING TWENTIES'
DONDERDAG 20 FEBRUARI 1969
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
15
BEZEM-GROEP
tij dat volgde, sprak Stalin de lodozware
woorden, waarin de bereidheid tot ieder offer
voor een groot ideaal lag: .Toen hij ons ver
liet, gaf kameraad Lenin ons het bevel om
de dictatuur van het proletariaat te verster
ken en er over te waken. Wij zweren u,
kameraad Lenin dat wij zonder onze krachten
te sparen dit gebod met ere zullen nakomen.
Toen hij ons verliet, gaf kameraad Lenin
ons bevel om de eenheid in onze partij als
onze oogappel te bewaren. Wij zweren u, ka
meraad Lenin dat wij ook dit gebod van u
met ere zullen nakomen'. ,Toen hij ons ver-
het, gaf kameraad Lenin ons bevel trouw te
blijven aan de beginselen van de communis
tische internationale. Wij zweren u, kame
raad Lenin, tdat wij ons leven niet zullen
ontzien in het streven het bondgenootschap
tussen alle arbeiders van de gehele wereld
te versterken: de communistische internatio
nale'. Maar Rusland was zover weg en leef
de reeds iaren in een isolement.
BEURSKRACH
Zelfs de beurskrach van .zwarte donderdag'
24 oktober 1929, waarbij de internationale
economie tot in haar voegen scheurde, ging
ons voorbij, als een licht zomerbrieSJe. De
krach, die in één klap van miljonairs bede
laars had gemaakt, werd bijvoorbeeld door
een toonaangevende krant ln financiële krin
gen ,Het Algemeen Handelsblad' van 25 okto
ber 1920 op pagina 8 onder het kopje ,De
duikeling aan de Newyorkse beurs afgedaan',
daan'.
De troonrede van dat jaar meldde toch: ,Dat
vooruitgang in de economische toestand vieJ
te constateren en de toestand van handel
en nijverheid in menig opzicht stof gaf tot
dankbaarheid, wat ook gold voor de land- en
tuinbouw. Niettemin zou worden voortgegaan
met versobering van 's rijks dienst. Zo werden
de uitgaven voor leger en vloot beperkt tot
het strikt nodige. Op sociaal gebied werden
wetsontwerpen aangekondigd inzake cao, de
instelling van bedrijfsraden, herziening van
de sociale verzekering en de regeling van de
werkloosheidsverzekering'. Dit kon gemakke
lijk want wij hadden op dat moment slechts
18.000 werklozen.
Op hetzelfde moment dat de lezers de troon
rede in hun avondbladen lazen, sprak In Ber
lijn de ex-korporaal Adolf Hitler. De .Dent-
sc he Ar bei ter Partei' was .National Socialis
tische Deutsche Arbeiter Partei' geworden en
had bij de laatste verkiezingen ln 1928,
800.000 van de 30 miljoen stemmen gekre
gen, 12 van de 500 zetels in de Rijksdag.
In Berlijn hadden 50.000 mensen hun stem
aan de nazi's zoals zij zich noemden
gegeven.
De zaal was bomvol, toen de lijfwacht SA-
mannen met aan het hoofd een oude beken
de uit de jaren 1920-'21 Hauptmann Ernst
Röhm, binnenmarcheerde, waarna de Führer
zoals hij genoemd werd. eenvoudig gekleed
minzaam glimlachend, naar het podium wan
delde.
Daar stond een partijleider, die na een paar
mededelingen ineens uitviel: ,wat is aan
sprakelijk voor onze ellende?'. De partijle
den in de zaal antwoordden ln koor: ,het
systeem'. ,Wie staat achter het systeem?'
gilde de partijleider. ,De joden', antwoordde
de zaal. .Wat Is Adolf Hitler voor ons?'
ging de man verder. ,Een geloof antwoordde
de massa. ,En wat nog meer?' ,Een laatste
hoop'. ,En wat verder?' ,Onze leider", barstte
de zaal los, terwijl het blaasinstrumenten-
orkest een fanfare liet horen. Toen een doodse
stilte. Adolf Hitler stond op en begon zijn
rede. De man met de hese stem sprak twee
uur aan een stuk. Over betere huizen, werk,
een veilig bestaan voor de middenstand en
de boeren. Devoot luisterden jonge vrouwen,
oude mensen lachten gelukkig, mannen voel
den opgekropte emoties in hun gehele li
chaam, die zich ontlaadden in een eindeloos
lijkend .Heil'-geroep toen de Ftlhrer was uit
gesproken, De toekomst was alleen aan hem
zeiden de mensen die bewogen de zaal verlie
ten.
Eén van hen was Erich Wichman. een kunste
naar met geniale aanleg (schilder, dichter,
graficus). De gehele Amsterdamse bohème
kende de oerlelijke Wichman, die o a bewon
derd werd door Francois Pauwels, J. C. Bloem
en Hendrik Marsman. ,Een aristocratische re
volutie had Holland nodig,' verkondigde Wich
man die later één van de bekendste leder
van de fascistische bezem-groep' zou worden
.Een revolutie, tegen de grutters die het over
al voor het zeggen hadden.' Hij werkte eer
verkiezingsstunt uit. die het lachertje van hel
jaar werd In ons land. Tegen de wil en over
tuiging van velen was een wet uitgevaardigd
die Nederlanders op straffe van vervolginj
dwong ter stembus te komen.
Wichman stichtte met enkele kunstenaars eer
anti-alles-partij, waarmee hij wilde bewijzen,
dat de massa niet in staat was haar eigen
vertegenwoordigers te kiezen. De voornaam
ste eisen van de .rapaille-partij' brj de Amster
damse verkiezingen waren: de vijfcents-bor
rel en vrij vissen in het Vondelpark. Eerste
kandidaat was ,had-je-me-maar', een beroeps-
Bek. straatkomiek en bedelaar, tweede de anar
tCen oploop voor de New ïorkse beurs op .zwarte donderdag 24 oktober 1929, toen dui
zenden hun gehele bezit verloren.
Op 31 oktober 1922 hield Mussolini met zijn zwarthemden de beroemde mars naar Rome en vestigde de fas
cistische dictatuur. Hier de ,duce' aan het hoofd van zijn zwarthemden, links naast hem de oude generaal Bono
en de latere minister van luchtvaart Balbo.
DEN HAAG (GPD) De .Raoring Twenties' waren de faren van de tegenstellingen. In
ons land leefde men zorgeloos. Men beoefende nieuwe dansen, waar tegenstanders van de
dans bijzonder boos over waren en schonk weinig of geen aandacht aan de gebeurtenissen
in het buiten, waar de kiemen werden gelegd voor de verschrikkingen werkeloosheid
en een tweede wereldoorlog die vijftien jaar lang de mensheid zouden teisteren.
Adolf Hitler was voor de meesten nog
één van de vele politici op avontuur uit
in het onstabiele Duitsland. Aandacht
besteedde men niet aan de .Fuhrer' die
door zijn partijgenoten aanbeden werd.
BIJNA NIEMAND
Josep Stalin in gesprek met zijn vriend de schrijver Maxim Gorki
Een statiefoto van Koningin Wilhelmina en prins Hendrik ter gelegenheid
van het zilveren regeringsjubileum In 1923.
In München werden in het begin van die luid
ruchtige twintiger jaren in Weinstubes en
cafés druk gediscussieerd door militairen van
de Reichswehr. Wrokkige officieren van het
verslagen Duitse leger, die alles dat de rege
ring in Berlijn deed met .waardeloos' afdeden.
Vooral de dlchterjournalist Dietrich Eckart
voerde in de Weinstube .Brennessel' het hoog-
ïte woord. Hij verkondigde daar zijn theorieën
over een nieuw soort burgerpartij, waarin
ook arbeiders een plaats moesten vinden. Aan
het hoofd moest een kerel staan, die durf had,
desnoods om een wapen te hanteren. Geen in
tellectueel, die waren ethisch belast. Liefst
een vrijgezel, dat zou vrouwen aantrekken.
In café .Fahrig" aan de Karls-Tor werden ook
heftige politieke debatten gevoerd. Hier was
een groepje officieren baas in huis en wee de
gene die bij de tonen van het vlaggelied ,Eir
wollen wir Treu ergeben sein, Getreu bis in
den Tod', dat het strijkje speelde, bleef zitten.
De kans was groot dat Hauptman Ernst Röhm
zelf zo'n .onverlaat' een aframmeling gaf en
op straat smeet. Röhm, die samen met Reichs
wehr overste Von Epp in de woelige meida
gen van 1919 de raden-republiek in München
in bloed had gesmoord, zou niets liever dan
een staatsgreep doen. Ook hij was overtuigd
van steun aan nationalistische partijen. De
Reichswehr organiseerde ook ontwikkelings
avonden, waar soms gedemobiliseerde militai
ren mochten komen. Een ex-korporaal on
derscheiden met het ijzeren kruis uit Oos
tenrijk, maakte daar dankbaar gebruik van.
De lezingen, die er werden gehouden waren de
korporaal, voor de eerste wereldoorlog in We
nen als kunstschilder mislukt en in de hoofd
stad van zijn geboorteland heftig anti-semiet
geworden, uit het hart gegrepen. Vooral wan
neer ingenieur Gootfried Feber sprak over het
Joodse grootkapitaal, dat hij met alles wat
slecht was verbond.
NUMMER 7
Deze korporaal was Adolf Hitler. Hjj werd op
aandringen van een ontslagen luitenant Jozef
Berchtold lid van een groepje die een partijtje
hadden opgericht: de .Deutsche Arbeiter Par
tei.' Gelijk met de brochure van slotenmaker
Anton Drexler: ,Mein politïsche erwachcn,'
kreeg hjj een lidmaatschapskaart, met het
nummer zeven erop.
Geen sterveling waar ook ter wereld interes
seerde zich aan het begin van de twintiger
Jaren voor dit groepje. München lag diep ln
Beieren en er waren zoveel politieke partij
tjes in Duitsland. Men interesseerde zich er
ook niet voor, toen dit groepje Eckart had
Röhm en Hitler met elkaar in contact ge
bracht groter werd. Zelfs niet toen zij op
9 november 1923 in München een greep naar
de macht wilden doen, waarbij voor de Feld-
herrnhalle en op de binnenplaats van het
voormalige ministerie van oorlog in München
16 mannen de dood vonden. ,Een operette'
schreven de dagbladen. Ook niet voor de vele
vergaderingen die de .Deutsche Arbeiter Par
tei' vanaf 1921 hield, en waar het heet toe
ging. Tegenstanders werden in elkaar gesla
gen, gezagsdragers uitgescholden. Maar wat
betekenden die paar duizend mensen die luis
terden naar een ex-korporaal, die een spreker
bleek die een massa kon elektrificeren. Beie
ren was zo ver weg. In ons land sprak men
nog steeds over de geheimzinnige moord op
mr Wijsman, een jonge advocaat, die op oude
jaarsavond 1921 in een treincoupé tussen
Amsterdam en Den Haag was doodgeschoten.
De dader werd nooit gevonden.
MUSSOLINI
Italië was ook ver van ons vandaan. Daar had
«en oud-onderwijzer Benito Mussolini met
ilechts 35 van de 535 kamerzetels de macht
gegrepen, door élan en agitatie, maar boven
al verwarring bij de tegenstanders. Eind okto
ber 1922 marcheerden zijn aanhangers, die
ïich fascisten noemden, met zwarte hemden
aan, op Rome af. Mussolini reisde hen na met
de nachttrein. Hij kreeg van de koning een re
geringsopdracht, waaruit hij al spoedig een
nieuw regime opkweekte. Wie was er in die
jaren ln ons land ooit it) Italië geweest? En
velen bjj ons juichten dat wat Mussolini had
gedaan van harte toe, .omdat de kleine man
met de grote stem een halt had toegeroepen
aan de communistische en socialistische op
roerkraaiers.' In ons land ontstonden groep
jes die hetzelfde ais de nieuwe Italiaanse dic
tator nastreefden. Zjj werden uitgelachen of
doodgezwegen. Toch vestigden, reeds voor
Mussolini vast in het regenngszadel zat. en
kelen die zich eveneens fasi isten noemden de
aandacht op zich en hun ideeën.
chistische colporteur Bertus Zuurbier. Zelf
mocht ,Had-je-me-maar' niet stemmen, om
dat bij één van zijn vele veroordelingen
wegens landloperij hem het kiesrecht was
ontnomen. Alle partijen streden tegen de
.groep van Gelder' de ware naam van ,Had-
je-me-maar,' zoals ze aan de verkiezingen
deelnam.
RAADSLID
Maar op de dag van de stemming bleken toch
14.246 kiezers op de lijst Van Gelder te heb
ben gestemd, waardoor ,Had-je-me-maar' en
Zuurbier raadslid waren geworden. ,Had-je-
me-maar' werd de eerste maal, dat hij in het
openbaar dronken was, opgepakt en naar
Veenhuizen gebracht. Maar Zuurbier sloeg
met het oog op het presentiegeld geen
raadszitting over. Bekend is dat de man die
op straat aan één stuk door sprak, in de ge
meenteraad slechts 4 woorden in vier jaar
sprak, namelijk ,kan dat raam dicht?' Ook
andere bekende kunstenaars sympathiseerden
met het fascisme. Jan Toorop zag in zijn laat
ste levensjaren in Mussolini de kunstenaar
van de daad, die God aan Italië en Italië aan
God zou teruggeven. De man die zich later als
leider van de Nederlandse Nationaal-Socialis-
ten zou opwerken, deed nog niet van zich
spreken. Ir A. A. Mussert werkte in die Jaren
nog rustig bij de provinciale waterstaat in
Utrecht aan ,de eeuwenoude kwestie van de
afwatering van de Gelderse vallei,' en schreef
in zijn vrije avonduren artikelen voor het
.Utrechtse Dagblad' over ,de philosophische-
litteraire contra de exacte richting en de
plannen tot reorganisatie van het middelbaar
onderwijs.' Hij was niet geïnteresseerd In Jan
Baars' fascistische groep, die het meest van
zich deed spreken, zoais op 1 mei 1928 toen zij
een Vara-uitzending ln de zaal van de Vrije
Gemeente in de war stuurde. Wichman trad
Juist toen de radio-uitzending begon naar vo
ren, beklom het platform en riep .Oranje bo
ven.' Tijdens een geweldige vechtpartij werd
hij op straat gesmeten en de Vara won honder
den nieuwe leden.
Het waren incidenten waaraan men voorbij
ging. Belangstelling voor de zaden die tien
jaar later zouden beginnen te ontkiemen had
men ln de twintiger jaren met. Wel voor de
lage stem van Marfène Dietrich, de stoere
mannelijkheid van filmacteur Hans Albers en
nog meer voor Charlie Chaplin, het komieke
mannetje dat altijd verloor maar toch won.
Of voor de ontdekking in de vallei nabij
Tehebe in Egypte, waar in 1922 Egyptolo
gen na jarenlang zoeken het graf van Tut-
Anch-Amon hadden gevonden. Goed, de lei
der van het onderzoek lord Carnavon stierf
dan wel de fellah's noemden dit ,de vloek
van de farao' men trok zich daar wei
nig van aan en ging verder om in 1924 de
laatste schrijn te openen, waarin de mummie
van de 3300 jaar geleden gestorven vorst
bevond.
LENIN-STALIN
Terwijl men in Egypte een graf openae, bouw
de men ln Rusland een graftombe. Op 27
januari 1924 werd naar de plaats, waar la
ter een mausoleum zou worden gebouwd, het
gebalsemde lichaam van de grote communis
tische leider Lenin gedragen. De man die dc
tsarenregering van haar lemen voeten had
gestoten was overleden. Josef Stalin en zUn
naaste kameraden droegen het lichaam van
de kleine Lenin naar de crypt, waar Jaren
later nog iedere dag duizenden Russen voetje
voor voetje voorbij zouden schuifelen.
Op het congres van de communistische par
Bijna niemand in ons land die zich er druk
over maakte. De pokkenepidemie die heerste
en de zaak Giessen-Nieuwkerk, waarbij ge
bleken was dat twee mannen reeds vier jaar
onschuldig gevangen zaten, boeide het pu
bliek meer. dan een demagoog in Berlijn.
Dat in de nacht van 15 op 16 jun: 1929 de
verkiezingsreclame van de SDAP en het ge
bouw van het dagblad ,Het Volk' aan de
Keizersgracht in Amsterdam, werden be
smeurd, werd alleen in de socialistische
krant breeduit gemeten. De andere puWici-
teitsorganen, schonken er weinig aandacht
aan. Er werd zoveel gekalkt op straten tij
dens de verkiezingscampagnes.
Het jaar 1929 was bijna voorbij. De over
zichtschrijvers bekeken de achter ons liggen
de tien jaren nog eens en vooral het laatste
jaar van wat later de .Roaring Twenties'
zou worden genoemd.
De beurskrach kreeg een paar regels. ,Wlj
verwachten voor 1930 een tijdperk van ver
mindering van de produktie. Maar of deze
verschijnselen zullen uitlopen op een ern
stige economische crisis, zoals bijvoorbeeld ln
1921 het gevoel was, moet vooralsnog ern
stig worden betwijfeld. Er zijn nog tal van
mogelijkheden dat het volgend jaar nog niet
zo slecht zal worden...'
Men bekeek het nog steeds van de luchtige
kant.
NOOIT MEER OORLOG
Er was overigens weinig m de jaaroverzich
ten te melden. Behalve de brand die het pa
leis van Volksvlijt volkomen had vernietigd
en het uitbranden van het Leidse stadhuis
was er weinig gebeurd. Oh ja, in Den Haag
was een grote internationale conferentie ge
houden, waar bekende staatslieden aan deel
hadden genomen en wij waren toegetreden
tot het Kellog-pact, waarbij de deelnemers
zich akkoord verklaarden, af te zien van ge
wapend Ingrijpen om geschillen op te lossen.
,Er zal wel nooit meer oorlog komen', schreven
de overzichtschrijvers.
Alleen op het artistieke front was er veel te
beleven geweest. De sprekende film had haar
intrede gedaan en was een enorm succes ge
worden. Julia de Gruyter en Louis Saaibom
speelden het wereldberoemde toneelstuk .Ri
valen' en niet te vergeten de Frits Stappers
Revue trok dag in dag uit stampvolle zalen.
Hierin traden naast elkaar op: Louis Davids,
Goba Keiling, Willy Walden en Johan Hees
ters. De titel van de revue: ,Lach en ver
geet....'
Drie woorden, die vijftien jaar later een bit
tere, zelfs lugubere grap zouden zijn.—
