MOEILIJKE TIJD IN
HET KREMLIN
.STERREN CIRKELS BETTEN'
II
RUSSISCHE LEIDERS BESLUITLOOS
Wie zal Brezjnew opvolgen en hoe?
HANS VERHAGEN
ZATERDAG 17 AUGUSTUS 196S
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
voorttelen voor de leiding, maar tegelijkertijd
maakt deze zich zorgen over de apathie van de
jongere generatie. De Russische jeugd schijnt
de dogma's van het communisme niet te aan
vaarden met de toewijding welke het Kremlin
noodzakelijk vindt. Bovendien zijn er andere pro
blemen: China, buitengewoon grote uitgaven
voor het leger, de mislukkingen om arbeiders
aan het werk te houden op ontwikkelingspro
jecten In Siberië en tegensflagen In de buiten
landse politiek.
De moeilijkheden ln de buitenlandse politiek
hebben in het Kremlin In tegenstellingen
doen ontstaan tussen duiven en haviken, hoewel
de tegenstelling over het algemeen ligt tussen
Ideologen, die zich op de partij oriënteren en een
harde koers volgen en pragmatici, die zich op de
regering oriënteren en trachten te leven met de
feiten van ds Internationale verhoudingen. Het
belangrijke probleem vein het ogenblik, dat
waarschijnlijk geleld heeft tot een tegenstel
ling tussen haviken en duiven ln de geheime be
dreigende optreden van Brezjnev ln deze kwestie
Tsjecho-Slowakije. Het ls mogelijk dat men het
dreigende optreden van Brezjnew ln deze kwes
tie als een foute politiek gaat beschouwen. Sta-
WERELDGEBEUREN
ten leven van problemen, problemen komen en
gaan, en misschien zullen al deze problemen ver
dwenen en vervangen worden door nieuwe pro
blemen, die dezelfde .collectieve leiding* moet
trachten op te lossen. Maar het ls ook mogelijk
dat deze problemen zullen worden gebruikt, zo
als de problemen van Kroesjtsjev tegen hem
gebruikt werden: als een reden om hem aan de
kant te zetten. Dit zou betekenen dat een toe
komstige leider het bewind van Brezjnev
met zijn problemen moet aanvallen. Het ls op het
ogenblik moeilijk te zien wie dat zal zijn, of wan
neer hij zijn aanval zal uitvoeren, zo het be
wind van Brezjnev ooit aangevallen wordt. Men
kan de mogelijkheid van een verandering ln de
leiding slechts aan een beschouwing onderwer
pen, als men eerst heeft opgemerkt dat de aard
van het bewind van de Russische communisti
sche partij inhoudt dat de mannen aan de top de
genen die net onder hen staan op de trap van de
macht kiezen alj opvolgers. Het systeem zet
zich zelf voort. Zolang de grote massa aphatisch
of onderdrukt blijft, moet iedere verandering
komen van de leiding ln het Kremlin zelf en
bij die leiding horen ook elementen van het Rus
sische militaire apparaat. De man aan de top
blijft de 61-jarige Brezjnev, die naar het schijnt
een zwak hart en een zwakke gezondheid heeft.
Gedurende de besprekingen m Tsjecho-Slowa
kije ls hij, naar bericht werd. ziek geworden. De
man achter Brezjnev. de 65-jarige ex-stalinist
Mikhail A. Soesiov zal waarschijnlijk niet meer
aan de top komen. Hij had de macht kunnen
grijpen toen htj persoonlijk de aanklacht voor
las, die leidde tot het afzetten van Kroesjtsjev,
Moskou De Sowjert-Unle maakt op het
ogenblik een periode door, waarin haar lei
ding nogal besluiteloos is, iets wat voor het land
zeer nadelige gevolgen kan hebben. Desondanks
ziet het er niet naar uit, dat men binnenkort een
belangrijke verandering kan verwachten ln de
leiding van het Kremlin. Het meest duidelijke,
recente voorbeeld van deze besluiteloosheid was
het onduidelijke optreden van de Russen in ver
band met de toestand in Tsjecho-Slowakije. An
dere voorbeelden kan men vinden in vele aspec
ten van het binnenlandse Russische beleid, voor
al op het gebied van de landbouwpolitiek. Vier
jaar geleden werd Niklta Kroesjtsjev door de
huidige .collectieve leiding* aan de kant gezet,
omdat zijn beleid op een groot aantal punten on
juist, ondoelmatig en zelfs mislukt genoemd kon
worden. Zijn meest opvallende fout op het ge
bied van de buitenlandse politiek, de Cubaanse
rakettencrisis in 1962, pleitte niet onmiddellijk
tegen Kroesjtsjev, maar ls zeker van groot be
lang geweest bij de uiteindelijke beoordeling
van zijn beleid, welke ln 1964 tot zijn aftreden
leidde. Diplomatieke waarnemers ln Moskou vra
gen zich nu af of de dreigende en misschien
wel mislukte Russische poging om de Tsjechi
sche binnenlandse politiek te beïnvloeden, wel
licht ln de toekomst tegen de huidige Russische
leiding gebruikt zal worden. En dit zou ln het
bijzonder de hoogste leider, de secretaris-gene
raal van de communistische partij, Leonid I.
Bresjnev kunnen schaden. Brezjnev ls de man
die uiteindelijk de verantwoording draagt voor
de Russische politiek, omdat hij het hoofd is van
de communistische partij en de partij het land
beheerst, de eerste minister Aleksej N. Kosygin
heeft grote invloed maar niet de uiteindelijke
macht. Naast Tsjecho-Slowakije zijn er andere
problemen die schadelijk kunnen zijn voor de
macht van Brezjnev en voor andere communis
tische functionarissen die direct bij de proble
men betrokken zijn. Sommige problemen zijn
eenvoudigweg In de doofpot gestopt, omdat de
leiding er geen beslissing over wil nemen. Een
nieuwe Russische grondwet om de .stalinistische
grondwet' van 1936 te vervangen is al lang ge
leden beloofd. Maar omdat er bij het opstellen
van een nieuwe grondwet lastige vragen zouden
rijzen over de verhouding tussen de theoreti
sche inspraak van de regering en de werkelijke
macht van de partij, is men er tot nog toe stil
zwijgend aan voorbij gegaan. Aan de groep met
de minste rechten, de meest uitgebuite groep,
de 54 miljoen op de collectieve boerderijen is een
herziening en modernisering van de regels van
het collectieve landbouwbedrijf beloofd. Maar er
zijn jaren voorbij gegaan zonder dat er iets ge
beurde. Enkele malen werd aangekondigd dat
er een congres over dit probleem gehouden zou
worden, maar dat ls nooit doorgegaan.
Brezjnev ls na de val van Kroesjtsjev zijn
bewind op dezelfde wijze begonnen als
Kroesjtsjev het zijne begon na de dood van Sta
lin. Beiden hebben de landbouwpolitiek van hun
voorgangers veroordeeld en hebben beloofd meer
te investeren in de achtergebleven, ondoelmati
ge landbouw van de staat. Maar Kroesjtsjev
heeft toen zijn uitgaven voor de landbouw be
snoeid en kon het van tevoren vastgestelde pro-
duktiecijfer niet bereiken. Op het ogenblik heb
ben moeilijkheden ln een overspannen economie
er toe geleid dat Brezjnew op zijn landbouw
programma moest bezuinigen. Opnieuw ziet het
er naar uit dat het gestelde doel niet bereikt zal
worden. De economische hervormingen, waaraan
veel ruchtbaarheid werd gegeven en waarbij een
beperkte communistische vorm van bedrijfswinst
werd Ingevoerd in een systeem dat de Juiste
aansporing voor het maken van winst mist,
schijnen in het slop geraakt te rijn. De Ideeën
van een hervorming van de economie, die veer
den uitgewerkt, maar niet geleid door Yevsej G.
Liberman, zijn niet op de juiste wijze ln uit
voering gebracht. Te veel bureaucratie verhin
dert de uitvoering van deze plannen omdat de
oude stalinistische gecentraliseerde plannenma
kers weigeren water bfl de wijn te doen. Een
grondprobleem ls de tegenzin van de communis
tische partij geweest om afstand te doen van
haar macht om in alle aspecten van het nationale
leven de hand te hebben. Dit ging zelfs zover
dat de plaatselijke partijsecretaris de plaatselij
ke fabrieksarbeider kon zeggen wat hij moest
doen. Dit heeft er toe geleid dat de partij van
Brezjnev er de regering van Kosygin enkele
malen op scherpe wijze aan heeft doen herinne
ren, wie m werkelijkheid de macht ln handen
heeft. In reactie op Kroesjtsjev» persoonlijk in
grijpen in alles, hebben zijn opvolgers aanvan
kelijk grotere autoriteit gegeven aan technische
experts. De regering kreeg wat meer de vrij
heid om de zaken op him verdiensten te be
schouwen. Maar steeds meer drukt de hand van
de partij zwaar op het land. De opinie van des
kundigen doet er minder toe dan de opvatting in-
gen van de partij en het is duidelijk dat de eco
nomie hieronder te lijden heeft. Op vele ma
nieren maakt de Russische economie een pe
riode van hoogconjunctuur door. De staalpro-
duktie neemt nog steeds toe en ook andere be
langrijke industriële goederen worden steeds
meer geproduceerd. Rond de steden verrijzen
steeds meer nieuwe huizen. Maar de verspilling
hlijft enorm groot, de ondoelmatigheid schrik
barend en het aantal mislukkingen talrijk. De
economie profiteert niet van de geweldige
krachtsinspanning. De invloed van de partij is
dit jaar merkbaarder geworden, toen de opposi
tie van de intellectuelen resulteerde in streng
optreden. De leiders in het Kremlin vreesden
Iedere aanval op hun macht en hebben dus fel
gereageerd tegen dagenen die het theoretisch
grondwettelijke recht van vrijheid van menings
uiting opeisten. In het buitenland heeft lange
tijd de theorie opgang gedaan dat de ontwikke
ling van een goed opgeleide technologische klas
se ln de Sowjet-Unie zou lelden tot een mati
ging van het nlet-intellectuele zelfs niet anti-
intellectuele systeem van de absolute heerschap
pij van de communistische partij. Maar daarvan
is ln Rusland niets te merken. De oppositie van
de intellectuelen is onderdrukt en tegengewerkt
door een campagne van ideologische waakzaam
heid. Iedereen die zich tegen de macht van de
partij te weer stelt wordt beschouwd als een
renegaat en een verrader. De grote meerderheid
van de Russische bevolking Is apathisch. Zij aan
vaardt wat haar verteld wordt. Zelfs als dat vol
ledig verschilt van wat een week eerder verteld
werf. Iets wat dikwijls voorkomt. Dit heeft zijn
maar het la niet de stijl van Soesiov om op de
voorgrond te treden. De derde man ln de partij
is de 61-jarige Andrei P. Kirilenko. Omdat hij
waarschijnlijk de grootste vertrouwensman van
Brezjnev is ligt hert voor de hand dathij d
macht overneemt na een kalme verandering die
veroorzaakt zou moeten worden door een ziekte
van Brezjnev en niet door politieke oorzaken.
Maar men verwacht een bruuske verandering ln
de komende jaren. De man die we dan nog Ln het
oog moeten houden Ls Alexander N. Sjelepin.
Kremlinologen hebben Sjelepin al enkele Jaren
beschouwd als een mogelijke opvolger van Brezj
nev. Naar het schijnt heeft Brezjnev dat zelf
ook gedaan. Hij heeft de macht van Sjelepin
langzaam en gestaag verminderd, nadat Kroesj
tsjev hem op belangrijke posten ln partij en
regering had benoemd. Sjelepin, een vroegere
communistische Jeugdleider en later hoofd van
de geheime politie, heeft de reputatie van een
harde man, wat overeenkomt met zijn grimmig
uiterlijk. Onlangs echter bleek hfj bij enkele pro
blemen aan de rijde van de liberalen en op de
consument georiënteerde vleugel te staan. En
wat wel het meest interessante is, ls dat de krant
van Sjelepin, Trud (arbeid), niet meedeed aan
de harde, dreigende campagne tegen de liberali
sering ln Tsjecho-Slowakije die gevoerd werf
door het partijblad, Pravda. Dit la een kleine en
misschien onjuiste aanwijzing dat Sjelepin het
niet eens is geweest met de harde koers. Als dat
zo ls, dan zou Sjelepin ln de positie kunnen ko
men om de Tsjechoslowaakse kwestie op «en
dag tegen Brezjnev te gebruiken. Sjelepin kan
wachten. Op 18 augustus wordt hfl 50 jaar. Hij ls
het jongste lid van de .collectieve leiding' van
het Kremlin. Brezjnev schijnt getracht te heb
ben om Sjelepin als een toekomstige bedreiging
te elimineren. Zijn macht is verminderd en zijn
aanhangers zijn uit belangrijke posten verwij-
derf. Ondanks dat blijft Sjelepin een van de
grote kanshebbers ln de altijd voortgaande strijd
om de macht in het Kremlin. Andere kansheb
ber* zijn de twee andere jongere leden van de
.collectieve leiding,' de eerste assistent-premiers
Kirill T. Mazoercw, 54, en Dimltri Polyanski,
50, geen van beiden heeft echter die macht die
ln de machinerie van de partij van belang la.
En dan is er ook nog de 65-jarige president
Nikolai W. Podgorny eens een rivaal van
Brezjnev om de gunst van Kroesjtsjev Brezj
nev verloor zelf eens zijn begunstigde positie
aan een nu gestorven partijman en werf als
president op een zijspoor gezet. Maar hij kwam
terug. En hoewel Podgorny oud wordt, zou hij
dat ook kunnen doen. Deze mannen tezamen
met Kosygin zijn de belangrijkste figuren in de
.collectieve leiding,' die soms te collectief is om
leiding te kunnen geven. Zij vormen een groep
van tegenstrijdige opvattingen en belangen, die
elkaar door besluiteloosheid op veie punten neu
traliseren en op andere punten elkaar zelfs ln de
wielen rijden. Het is een situatie die zelf de
spanning veroorzaakt die tot een verandering
moet leiden. Maar als die verandering komt,
blijft het nog een raadsel hoe de leiding van dit
enorme land verbeterd kan worden door plaats
vervanging aan de top van een logge, bekrom
pen partij, die stevig vasthoudt aan haar mono
polie van de macht.
BREZJNEV
KOSYGIN
BIJ HET VERSCHIJNEN van Hans Verhagen* eerst# bundel, .Ro
zen en Motoren' (1963) hebben we het vermoeden uitgesproken
dat deze dichter een moeilijke toekomst' zou hebben; letterlijk
schreven we (P.Z.C. 9 nov. '63): ,ln Hans Verhagen begroeten
we een dichter die met kop en schouders boven zijn generatie
genoten uitsteekt. Zijn toekomst zal moeilijk zijn bij een zo lu
cide inzicht en grote zelftucht'. Nu zijn tweede bundel, ,Sterren
cirkels bellen' er is (we laten de als afzonderlijke uitgave ver
schenen cyclus ,Cocon', die in deze nieuwe bundei opgenomen
werd, buiten beschouwing) lijkt ons die uitspraak bevestigd, is
er althans weinig veranderd.
Deze kleine bundel (de typograaf maakte er een heel boekje van
vrucht van vijf jaren, is eerder een pas op de plaats, de nieuwst
cyclussen uit 1967 zijn zelfs een pas terug.
Ham Verhagen is niet alleen een goed dichter, hij is ook een zakenmar
die buitengewoon handig poëzie, zijn poëzie, verkoopt. Hij heeft des
tijds exact aangevoeld op welk soort poëzie ,men' zat te wachten, an
derzijds op reclamemanier een behoefte geschapen, en hij heeft toer
op een volkomen Amerikaanse manier zijn image opgebouwd. Heerste
er een malaise in de poëzie zo omstreeks I960, welnu, er zou een
nieuwe poëzie komen, en wel de .totale poëzie', niets minder en wei
het ook mag zijn. leder zag daar bij voorbaat naar uit. Verhagen zou en
kon die poëzie schrijven. Even nog gesecondeerd door een paar andere
figuren die hoogstens in zijn schaduw konden staan, hem wel op gang
konden helpen en des te beter deden uitkomen. Hij schreef die poëzie
die zo ongeveer uitviel als zij zijn moest. Waar zij eventueel wat mager
was, kwam de reeds geschapen image te hulp en werd da presentatie
(als bij Cocon) nog geraffineerder. Bovendien: men moet geduld heb
ben. De kritiek was vrijwel unaniem vol lof. Zij onderkende de grote
kwaliteiten van Hans Verhagens werk.
Het nieuwe dat hij bracht, voor Nederland min of meer nieuw althans,
was dat hij ten soort zelfbedisningspoëzie maakte. Hij verschafte de
ingrediënten, eerst meestal zelf samengesteld, doch hoe longer hoe
meer ready-made van ergens anders overgenomen, en de lezer mocht
er mee doen wat hij wou, en kon ook niet veel anders doen.
Een minimum aan persoonlijkheid, zou men dus kunnen zeggen, een
terugtreden van de dichter, een zich haast wegcijferen, dat in schrille
tegenstelling staat tot de haast hinderlijke wijze waarop Verhagen zich
commercieel .opdringt'. Waf er aan ikkerigheid in de bundels ontbreekt
krijgt men méér dan vergoed rondom de boekjes heen. Op deze bundei
ook weer twee foto's, waarvan één in kleur, met alle moois en lekkers
aan, bonte broches en armbanden uit de bazar. En de flappen helemaal
volgedrukt met lofteksten die de lezer er van moeten overtuigen hoe 'n
prachtige bundel dit wel is. Het staat e' trouwens duidelijk: ,D.t is een
prachtig boek', ,een dichtbundel die op geen eigentilcJse salontafel
mag ontbreken', enzovoorts. Je weet bij Hans Verhagen nooit waar de
scherts begint en de ernst ophoudt, maar het woord salontafel is, hoe
dan ook, een tikje verraderlijk. Inderdaad gaat deze poëzie een tikje
bij de salontafel passen. En bij die tafel, in bergères en op nog ge
makkelijker chaises-longue diskussieert een snobistisch publiek:
„Vindt u ook niet, mijn waarde, dat deze poëzie op een bijzonde>
wankele basis staat
.Zij balanceert zeker op de grens, Philippe, maar, veel erger nog vind
ik dat deze jonge dichter, die toch ontegenzeglijk zoveel talent heeft,
zichzelf zo enürm forceert. In de eerste roes van het succes leek dal
weinig te geven, maar nu, zie je, hij heeft niet zo erg veel te zeggen
geloof ik, oh, het klinkt mogelijk wat theatróól, maar hij dreigt ne<
slachtoffer van zichzelf te worden. Zijn laatste bundel en de gast
heer wijst op het boekje dat met zijn vulgair gekleurde, schreeuwerige
omslag ontzettend ligt te vloeken op de delicate marquetterietafe!
getuigt reeds van een zekere vermoeidheid'.
.Verhaegen is te zeer bejubeld', mengt zich een derds in het gesprek,
,te weinig poète maudif, een poète maudit, dat is pes je ware'. Waarop
een kwijnend damesstemmetje begint te beweren dat zij toch wel eens
wat vernomen heeft dat op iets moudieterigi zou kunnen wijzen, moor
we gaan vlug weg uit dit gezelschap voor de roddel begint.
/~\ok bij ons vloekt dat boekje op tafel, erger dan de meeste toch zo
lelijke omslagen van de laatste jaren, je hebt neiging, het te gaan
kaften. En dan binnenin, al die entikiserenae krullettertjes, die prentjes
van Jan Luiken, de zotte vignetjes van her en der het moet misschien
een vorm van pop-art voorstellen, waarvoor Verhagen warm loopt, wij
noemen het wansmaak.
Gelukkig blijft daartussen de poëzie uit te pellen, die vrij normaal en
redelijk gedrukt, en dus te genieten is. Het wei o.i. nu wel niet nodig
geweest een dure .Reuzenpockef ven 110 pagina's te meken van dit
andjevol verzen, meer met pagina's van één en twee regels (en die
zijn er heel wat) kom je ver.
De bundel draagt els aanduiding .Gedichten 1964-1967'. Hij opent met
een cyclus uit 1967, dan volgen chronologisch de verzen uit 1964, 65, 66
en 67. Waar we een beetje van geschrokken zijn, is ven de onbeduidend
heid van Verhagens laatste cyclussen. Verhagen, geboren 1939, wei 28
toen hij ze schreef, een beetje vroeg om met iets als het volgende te
komen:
DE DROOM VAN EEN DICHTER
Ik rij wat rond,
maar meestal zit ik binnen,
te creëren.
Als de zon schijnt gaan de tuindeuren open.
Je kan de gouden regen ruiken.
Laat mij je meenemen
waarheen de dromen leiden
die het langste in de herinnering blijven
Wolken van koper
Een dagdroom in oker.
Zon van vonken schietend vuurwerk.
Een stofje, dansend
in het zonlicht, goudachtig glanzend,
zilverachtig glinsterend ding.
Laat je gaan tot in de schittering.
LETTERKUNDIGE KRONIEK
DOOR HANS WARREN
Je bent schitterend en je drijft
tot er niets van overblijft.
Je bent bi# dat je er bent d.wx.
je bent nergens,
je bent nergens geweest en je bent er.
Hoefgetrappel kondigt de komst aan van Herman,
het paard.
Je rijdt wat rond,
maar meestal zit je binnen,
bij de haard.
Dit is, zoals alles wat Hans Verhagen schrijft, opzettelijk dubbel- en
veelzinnig, het is ernst, sarcasme en spot tegelijk, maar de hoofd
indruk die nablijft en dat is het belangrijkste is toch beslist slap.
Het .zelfbedieningssysteem' is er nog steeds (ruikt u maar eens aan
gouden regen bv., je moet er een héél goede neus voor hebben, de
plant is vrijwel geurloos) en waar komen we dan met dat koper en
die oker, via de Gorter-achtige derde strofe, de vage oosterse filosofie
van stuk vier en de slappe verrassing van vijf dat het rijden niet in een
wagentje was maar op een peerd Waar we komen, leert mogelijk het
slot van de bundel:
BELLEN
Wij schaffen ons ballen en ballonnen aan,
en gaan waar de zon altijd schijnt,
en de lucht feestelijk naar bloemen geurt
Mijn ster is nog geen stralende zon
in de nu mooi en groot geworden ballon.
Mijn ster is nog geen stralende zon
in de nu mooi en groot geworden ballon.
Zonsondergangen. Zonsopkomsten.
En wij zijn met toeters en bellen,
met bloemen en bijen,
met kleuren en indrukken blij.
Dit is ronduit lief. Dit is de nieuwe import uit india. Na de harde kent
ven Japan, de kaakslag van Zen, die niet zo best is bekomen, hebben
wij, westerlingen, het gevonden bij de wat vettig glimlachende en erg
harige goeroe die een bloem in een schaal geparfumeerd water doopt.
Exotisme is voor ons blijkbaar onmisbaar, het is helaas altijd alleen
maar de buitenkant die trekt. Met dit soort exotisme kan men ook weer
in de salon dwepen. Het riekt naar het .hogere' en daarop is men te
onzent altijd erg tuk.
Het beste vinden we Hans Verhagens werk, wanneer hij probeert op
zijn geheel eigen manier de situatie van de hedendaagse mens in de
hedendaagse maatschappij tot uitdrukking te brengen. Dit zijn vaak
intens trieste verzen, zoals .Nieuw' West, Cocon', (bv. Cocon zes:
,Lang is in wezen te kort, breed te smal. Later pest hef). Het navrante
ontstaat doordat er zo'n grote spanning bestaat tussen het heil dat
het bezongene, de brave new world, brengt en de eigenlijke onvrede
van de dichter met dit alles, die een pur-sang romanticus is.
Waarheen is Verhagen op weg Hoewel het bestaan van de goeroe
ook goeddeels bepaald wordt door .koelkast, wasmachine en televisie'
is er mogelijk en hopelijk in de boeddhistische gedachtenwereld nog
een nieuwe bron aan te boten die Verhagens Doëzie weer zal ver
sterken.
Want nogmaals: vergeleken bij .Rozen en Motoren' biedt deze nieuwe
bundel weinig nieuws en nog minder beters. Gaat Hans Verhagen het
veld reeds vrijlaten voor een nog jongere generatie
Hans Verhagen: Sterren cirkels bellen
De Bezige Bij, Amsterdam LRP 256
