Het vermaarde Bauhaus'
herleeft in Stuttgart
Meer Nederlanders naar Australië
23
BINDINGEN MET ,DE STIJL'
In vijftiger
jaren
emigreerden
duizenden
W,-[I»G U JUNI 196»
- PÜOVINCIAtE ZEEUWSE COUEANT
De Duitsers zijn nu weer trots op hun .Bauhaus'. Ze zijn net op alles wat
;:idens de republiek van Weimar en de Hitlertijd door henzelf te gronde werd
«richt. En hun goede wil tonen ze graag door middel van uitbundig eer
betoon. Het slechte geweten met betrekking tot het befaamde .Bauhaus' pro-
teerden men al kort na afloop van de oorlog te sussen. In 1950 reisde een
tentoonstelling .Maler am Bauhaus' door het land. later verschenen een aan
tal studies over de gedenkwaardige jaren in Weimar en Dessau. In 1964
was een poging tot documentatie in de .Göppinger Galerie' in Frankfort te
zien-
De tentoonstelling die nu in Stutt
gart in de gebouwen van de ,Würt-
tembergische Kunstverein' opge
bouwd is. betekent min of meer
een definitieve uitbeelding van wat
het Bauhaus was en wat het voor de
ontwikkeling van de moderne vorm
geving in de ruimste zin van het
woord betekent. Aan de voorberei
ding van de tentoonstelling werd
ruim een jaar gewerkt. Ze werd ge
opend in tegenwoordigheid van bijna"
alle nog levende Bauhaus-groothe-
den, onder wie natuurlijk Walter
Gropius zelf, die 18 mei zijn 85ste
verjaardag vierde.
De uitvoerige catalogus, waarin geen
Bauhaus-steen over het hoofd is ge
iden, is aan Gropius opgedragen. Tot
eind juli is dé tentoonstelling in
Stuttgart, daarna gaat ze naar Lon
den. Amsterdam, Parijs, de Verenig
de Staten en waarschijnlijk naar To
kio.
later werden op een tentoonstelling
de eerste machinaal gefabriceerde
meubelen uit de .Werkstatten' ge
toond. Daarna kwam de produktie
van standaardonderdelen, het zoge
naamde .Typenmöbel'.
Dessau
ting
Walte
-ropit
Staatlich
Het .Staatliche Bauhaus* werd in
april 1919 in Weimar geopend. Het
siond onder leiding van de toen ruim
dertig jaar oude, veelbelovende ar
chitect Walter Gropius. De ideeën,
<Le Gropius met de vroegere kunst
academie van Weimar had, die hij
in Bauhaus' omdoopte, waren nieuw
en vooruitstrevend. Ze waren overi
gens niet van Duitse, maai van En
gelse oorsprong. Het was immers de
Engelsman William Morris (1834-
1896) wiens esthetische ziel pijnlijk
getroffen was door de wanproduk-
ten, die de pas opgekomen machinale
industrie voortbracht. Hij propageer
de als reactie op deze lelijkheid, die
vooral opviel door gebrek aan oor
spronkelijkheid en eerlijkheid, een
terugkeer tot het oude ambacht, een
ambacht, dat voorwerpen voortbracht
die verantwoord van lijn zouden zijn
en voortgekomen uit de inspiratie
van hoogstaande kunstenaars.
Deze zogenaamde .Arts and crafts
movement' bracht weliswaar een her
leving van het artistieke .ambacht'.
Moitis kon echter hoewel hij zich
socialist noemde niet deze in zui
ver handwerk voortgebrachte pro-
dui;ten nooit concurreren niet. de ge
hate industriële produkten. Zij zou
den de grote massa dus ooit bereiken.
Maar Morris zette zich juist tegen
de machine te weer, over de .massa'
dacht hjj minder na.
Hoewel Morris dus de pionier was
van een nieuwe en moderne esthe
tiek. hadden zijn volgelingen, die de
zelfde principes wilden toepassen, op
machinaal vervaardigde voorwerpen,
vanzelfsprekend een veel belangrij
ker rol in wat komen ging. Het op
vallende daarbij was. dat de Brit
ten hun rol in de moderne ontwik
keling moesten prijsgeven aan de
Duitsers, toen het ér om ging vol
mondig ,ja' tegen de machine te zeg
gen. De beleende kunsthistoricus Ni-
kolaus Pevsner verklaart dit hier
door, dat de Engelsen weliswaar in
staat waren de nieuwe ontwikkeling
te verwerken, zolang ze voortleefden
in het .ancien regime', waarin scher
pe tegenstellingen bestonden tussen
de geprivileerde klassen (tot wie
Morris zich onvermijdelijk met zijn
dure voortbrengselen richtte)
en de armen m de armenwijken.
Maar zodra deze ontwikkeling alle
bevolkingsgroepen en heel spe
ciaal de minder eesitueerden ging
omvatten, moest ze onmiddellijk
overslaan naar landen waar deze
scheiding niet zo sterk bestond.
De Duitser Hermann Muthesius, die
aan de ambassade in Londen verbon
den was, bracht de vlam van de
.modern movement' over naar zijn
land. Hij werd de leider van de gieue
Sachlichkeit'. Hij sDrak van een
.Maschinenstil'. In 1S99-1900 produ
ceerden de .Deutsche Werkstatten'
pre-fabricated huizen van twee woon
kamers. een slaapkamer en een keu
ken voor 400 gulden. Een paar jaar
ontwikkeling valt de oprich-
Bauhaus in Dessau,
is had aam de ene kant
iets van de middeleeuwse dromer,
die Morris was. Hij wilde een ge
meenschap van kunstenaars, leraren
en handwerkers, die gezamenlijk een
eindprodukt schiepen, zoals de (on
bekend gebleven) bouwers van de
grote kathedralen dat deden. Aam de
andere kant was hij, toen hij in 1919
in Weimar zijn .Bauhaus' kon ope
nen een kind van zijn tijd, die als
soldaat de oorlog had meegemaakt,
in het na-oorlogse Berlijn deel van
de Novembergruppe uitmaakte, en
hij identificeerde zich met het ex
pressionisme. In zijn Bauhaus wilde
Grc-*— 9-"—'—
Er is geen wezens-verschil tus
sen de kunstenaar en de handwer
ker, aldus Gropius in zijn mani
fest uit die dagen- .Vormen wij
daarom een nieuw gilde van hand
werkers zonder de aanmatiging
van de klassenscheiding, die een
hoogmoedige muur tussen hand
werkers en kunstenaars wilde op
richten'. En hij besloot: .Willen,
bedenken, scheppen wij gemeen
schappelijk het nieuwe gebouw
van de toekomst, dat alles in één
zaal zal zijn: architectuur en
beeldhouwkunst en schilderkunst,
dat uit de miljoenen handen van
de handwerkers eens ten hemel
zal opstijgen als het kristallij
nen zinnebeeld van een nieuwko-
mend geloof.
Deze taal trok honderden jonge, in
de oorlog gedesillusioneerde, man
nen aan. Ze kwamen op een schoen
en een slof en doken onder in de ge
meenschap van het Bauhaus, die geen
rangen en standen, geen leraren en
leerlingen kende. Deze taal op zijn
beurt gaf de brave Duitse burgers
van Weimar te denken. Zij vonden
haar .communistisch'. Toen in 1924
de conservatieven de socialistische
meerderheid in Weimar verdrongen,
moest ook het Bauhaus nauwelijks
vijf jaar na zijn oprichting uit Wei-
mar verdwijnen.
Een jaar later kon het na moeiza
me onderhandelingen in Dessau wor
den heropend. Hier ontstond ook het
voor die dagen modernistische ze-
bouw, dat later als het Bauhaus* be
kend zou blijven. Gropius ontwierp
het, overigens was het een ware ge-
meenschapsproduktie, een zichtbaar
bewijs van de theorieën van haar
leider. Maar ook hier ontstonden
moeilijkheden. De hospita's in de
stad wilden geen .Bauhausstudenten
die op klompen liepen of in vreemde
kielen gekleed waren. Opnieuw keer
den de domheid en het conservatisme
zich tegen de hemelbestormers van
het Bauhai
De Stijl
Nazi's
In augustus 1932 kreeg de Nazi-
partij de meerderheid In de landdag
van de provincie Anhalt en In de
stadsraad van Dessau. Het met zo
veel enthousiasme opgebouwde moest
worden gesloten. Walter Gropius was
al in maart 1928 afgetreden onder
de druk van de politieke problemen.
Zijn opvolger Hannes Meyer ver
wierf weinig sympathie bij de re
genten. Bij de komst van de Nazi's
stond Mies ran der Rohe (JDe Stijl')
aan het hoofd van het Instituut. Hij
verhuisde met zijn staf en zijn leer
lingen naar Berlijn en huurde daar
een leegstaande telefoonfabriek. Op
11 april 1933 bezette de Gestapo de
school en ging er op ziek naar bewi
zen voor communistische activitei
ten. Na vergeefse pogingen om de
school te redden, geeft ook Van der
Rohe het op. Het was toen juli 1933-
Een staf van geniale kunstenaars
ging verloren voor een land, dat haar
niet verdiende. De schilder Paul Klee
niet verdiende. De schilder Paul Klee
ging naar Zwitserland, Wassily Kan-
dlnsky naar ParijsiGropius, die aan
vankelijk naar Engeland was ge
gaan, reisde door naar de Verenig
de Staten, waar hij met Bauhaus-
collega Marcel Breuer een architec
tenbureau opende. Mies van der Ro
he bleef tot 1937 in Duitsland, ging
toen eveneens naar Amerika. Een van
de drijvende krachten van het Bau
haus, de Hongaarse schilder, beeld
houwer en kunstenaar van de foto
montage, Moholv-Nagy opende in
Chicago een .New Bauhaus', dat in
de Verenigde Staten grote invloed
had.
De opleiding van de studenten aan
het .Bauhaus' was een van zijn be
roemdste noviteiten, die op het ogen
blik in de hele wereld met tal van
andere invloeden uit Dessa, gemeen-
oged geworden zijn. De student
maakte eerst een .Vorkurs' mee, een
zes maanden durende cursus waarin
hij werd .bevrijd van alle eerder op
gedane conventionele kennis'. Hij
leerde er opnieuw zien en kwam
vooral In de periode dat de mystiek
ingestelde oud-onderwijzer Itten er
doceerde, in aanraking met diens
speciale kleurentheorieën.
Na deze buitenste ring doorlopen te
hebben kwam de leerling in de .Ring'
van de werkplaatsen. Deze periode
duurde drie jaar en werd afgesloten
met het diploma .handwerksgezel".
Daarop ging de binnenste ring voor
hem open, waar architectuur werd
onderwezen.
Het was onvermijdelijk dat het Bau
haus in de korte periode van zijn be
staan voor krachtige invloeden van
buitenaf open stond. Gropius wilde
immers geen dictator, maar een co
ordinator zijn. .Aan de expressionis
tische periode kwam dan ook een
eind bij de komst van een lid van
Nederlandse ,Stijl'-groep in Weimar,
in de persoon van Theo van Does
burg. Ongetwijfeld had Van Does
burg grote invloed op de overgang
van expressionisme naar constructi
visme in het Bauhaus, het begrip
dat de .stijl' in haar wapen droeg.
Gerrit Rietveld's beroemde stoel
uit 1917 droeg niet weinig bij tot
de ontwikkeling van een man als
Marcel Breuer, toen Rietveld's
stoel in het tijdschrift ,De Stijl'
in 1922 werd afgebeeld, maakte
ze grote indruk op Breuer. De
klaarheid van lijn, die Rietveld
met hout had bereikt, probeerde
Breuer te vinden met behulp van
stalen buizen. Hij kwam op het
idee tijdens een riétstochtje door
Dessau, toen hij werd geïnspi
reerd door zijn sierlijk gebogen
fietsstuur. Treuer's stoel uit 1925,
de eerste stalen stoel die ooit
werd geproduceerd, werd zo een
Bauhaus-produkt en is nog steeds
een van de bekendste Bandels-
merken' van deze al meer dan
dertig jaar geleden ter dood ge
brachte instelling.
Stoelen van ünks naar rechts: Breuer 1925), Dieckmann f1915) Breuer 1926, Breuer 1922.
Historie
Op de tentoonstelling, die nu In
Stuttgart te zien is, wordt de histo
rie van het Bauhaus en zijn ontwik
keling zo volledig mogelijk zicht
baar gemaakt. Ze is opgebouwd vol
gens het schema van de concentri
sche cirkels, en voert van de ,Von-
kurs' en de werkplaats naar de vorm
geving in de architectuur. Een in
drukwekkende verzameling schilder
kunst van meesters van het Bauhaus
werd bijeengebracht.
Jammer dat de Stuttgartenaren, door
chauvinistische motieven gedreven,
een verkeerd accent hebben gelegd
door hun stadgenoot Oskar Schleai
mer als de centrale figuur van het
Bauhaus voor te stellen. Op de ove
rigens zeer verdienstelijke schilder
Schlemmer hij leidde de werk
plaats voor toneel en beeldhouw
kunst wordt men al bij de en
tree opmerkzaam gemaakt. Deze om
standigheid is in Stuttgart wellicht
begrijpelijk. Ze zal echter In Amr-
sterdam, Londen en Parijs misver
standen doen ontstaan.
Verwarrend werkt ook, dat van de
nog levende kunstenaars, die eens aan
het Bauhaus verbonden waren, ook
huidig werk wordt getoond, terwijl
men zich bij de overledenen beperkte
tot hun Bauhaus-periode. Het ware
wellicht verstandiger geweest zich
strikt tot de jaren van het Bauhaus
te beperken. Een afdeling, die geheel
aan Moholy-Nagy's nieuwe Bauhaus
in Chicago is gewijd, leidt te gemak- in Bauhaus-trant geschreven zon- Entree van Bauhauatentoonstemng
kelijk tot speculaties en interprets- der hoofdletters ls aan Gropius tnet vergrote schets van Oskar
ties die onbewezen moeten blijven. opgedragen. Gropius had echter ook Schlemmer, Recht: gsometische do-
De cataJlogus van de tentoonstelling
opgedragen. Gropius 1
aan het begin van de tentoonstrflln-
coratievoortoerpen.
Meneer Carel Schreuder f54) uit
Dover Gardens btj Adelaide heeft,
sijn voornaam aangepast, maar
in zijn hart is hij altijd nog een
beetje Hollands gebleven. De
vroegere zeeman uit Haarlem,
nu nachtwaker in een groot
verzekeringsgebouw in Adelaide,
heeft overdag meer dan voldoen
de tijd om .dingetjes' te maken,
zegt. hij. Hij zegt zelfs dat hij
daartoe speciaal zijn huidige be
trekking heeft, gekozen, De re
sultaten in zijn woning en zijn
voortuintje amy de Hope Street
te kijk. De laatste aanwinst, is
een manshoge model-windmolen,
die voor honderden bexooners van
zijn dorp de zonderlinge functie
van windwijzer heeft gekregen.
,Ze vinden het gemakkelijk, om
dat ze nu onmiddellijk kunnen
zien hoe ze hun was moeten
ophangen'zegt de bouwer. Dit
probleem speelt m Nederland,
bij gebrek aan ruimte en der
halve ook aan voortuintjes, niet.
.Alle schoolkinderen hebben tij
dens aardrijkskundelessen ge
hoord van Nederlandse windmo
lens', zegt. de heer Sclireuder.
Jlij mij kunnen ze er nu ook een
DEN HAAG (GPD) Minister
Denis Winterbottom laat zijn
schoen heel even op het lage ta
feltje van zijn kantoor in de
Australische ambassade in Den
Haag rusten. Hij bedenkt zich
sneL Een typejuffrouw komt
binnen met twee koppen heel
sterke thee, een suikerpot en
een kannetje melk. ,De nieuw
komers uit Europa hebben heel
wat veranderd in Australië',
zegt hij. .Australië op zijn
beurt, verandert de nieuwko
mers. Wij leven veel vrijer van
conventies. Als hier iemand zijn
gasten een glas inschenkt, dan
wacht iedereen keurig totdat er
een toast wordt uitgebracht. Bij
ons drink je gewoon als je dorst
hebt'.
Het kantoor van mister Winterbot
tom heeft in het begin van de jaren
50 tienduizenden Nederlanders de
weg gewezen naar een nieuwe toe
komst. Die toekomst lag in Austra
lië. Zijn public relations officer heeft
de .succes'-stories in stapeltjes op
zijn bureau liggen. In de jaren zestig
liep het aan l al jaarlijkse emigranten
naar Australië snel terug. Vorig jaar
begon de ommekeer. In de periode
'66 tot '67 gingen er 2000 Nederlan
ders naar Anstralië. In de periode
'67 tot '68 zullen er 3000 personen
windmolen voor kangoeroes verwisse
len.
Die kangeroes zitten de heer Win
terbottom trouwens toch nogal hoog
.Veel mensen weten over Australië
eigenlijk alleen maar, dat er kan
goeroes en veel Nederlanders leven'.
Dat Australië een duidelijk Neder
lands stempel zou dragen; een ge
dacht» die bij families van emigran
ten wel leeft, is een misvatting. Van
de 12 miljoen inwoners zijn er ruim
65.000 die sedert de tweede wereld
oorlog de Nederlandse nationaliteit
voor de Australische verwisselden. Er
kwamen meer Britten, Italianen,
ZuidslaviërB en Duitsers in de laat
ste acht Jaar.
Het teruglopen van het aantal Ne
derlandse emigranten naar zijn land
heeft volgens mister Winterbottom
als directe oorzaak dat de werkge
legenheid en de woningnood minder
knellende problemen gingen vormen.
.Wij hebben altijd geprobeerd om
meer Nederlanders naar ons land te
halen. Een bezoek van onze minister
een nieuwe overeenkomst.
die naar ons land willen emigreren
hoeven maar honderd gulden voor de
reis te betalen, kinderen beneden de
19 jaar reizen zelfs helemaal voor
rekening •van mijn regering. Daar
uit blijkt wel dat mijn land de mi
gratie als één van de belangrijkste
problemen vindt'.
R}jkdom
.Als je bij wijze van spreken een
gat in de grond maakt, vind je na
tuurlijke bronnen van welvaart', zegt
hij. ,Die bronnen zijn nog steeds on
derontwikkeld. Tijdens de oorlog had
de ontwikkeling vrijwel stilgelegen.
In de jaren hierna lagen we op vele
gebieden achter. Dat is veranderd
dankzij de goede werkkrachten, die
we ook uit het buitenland hebben
aangetrokken. Van alle werknemer*
in onze auto-industrie (Holden van
General Motors) zijn ruim de helft
emigranten. De mineralen uit onze
bodem zijn nog lang niet voldoende
ontgonnen. Kort geleden vonden we
bij Hammersl.v een van de grootste
hnuxiet-voorraden ter wereld'.
Elders ln de wereld hoort men re
gelmatig de vrees uitspreken dat de
automatisering de behoefte aan man
kracht zal overtreffen. Voor mister
Winterbottom is dat een zaak, die
met een kernachtige uitdrukking kan
worden afgedaan. .Zolang je de ont-1
wikkeling ook van de automati-1
sering nog door te weinig men-
sen tegenhoudt, hoef je je daarover
geen zorgen te maken'.
,We zijn geografisch natuurlijk het
meest verwant aan Azië', legt mis-
aan de Australische samenleving, dan
moet je die kans natuurlijk ook voor
lief nemen*, zegt de man van bet
migration office.
Het feit dat Australië vlakbij bet
overbevolkte Azië ligt, heeft jaren
lang de Australiërs er niet toe kunnen
bewegen kleurlingen met open armen
te ontvangen. Dat is veranderd. .Het
blank-A ustralië-programma, waar
over boze tongen wel eens spreken, be
staat helemaal niet', zegt mr Winter
bottom met nadruk. .Maar ons land
is een gemeenschap, zonder encla
ves of niet: geïntegreerde groepen
en we willen het zo houden. We han
teren medische eisen en we stellen
vast of de aspirant-immigrant in
staat is om een bijdrage te leveren
tot onze welvaart en kan opgaan in
de gemeenschap'.
Dat ls vroeger andera geweest. Tot
1958 gold de in 1901 ingestelde re ge-
dat men een dictee in een Europese
taal moest kunnen maken. Dat hield
de Aziaten automatisch buiten de
deur. Nu wordt er gesproken door
de regering van .een homogene maat
schappij'. De wetgeving bestaat er
over vrijwel niet. De minister be
sluit naar omstandigheden. ,We
Hebben geen rassenproblemen 5n Au
stralië en we willen ze ook nooit heb
ben', zegt hij.
Zijn land heeft geen Europese, maar
een eigen sfeer en cultuur gekregen,
vindt filister Winterbottom.Onze le
venswijze is vrij en gemakkelijk. Al*
iemand die lange tija bij ons geleefd
heeft in Europa komt. dan zegt hij:
zo vreselijk veel conventies heeft, die
in Australië vergeten zijn. Waar kan
•k in Europa met mijn baas. na het
werk, naar de kroeg gaan en hem
bij zijn voornaam aanspreken? Ja.
de Immigranten hebben ook wel het
een en ander veranderd', zegt hij op
getogen. ,We drinken tegenwoordig
meer wijn (uit eigen land). ,We eten
meer verschillende kazen en de sor
tering worst als broodbeleg is verf
groter geworden'.
f ADVERTENTIE)
ter Winterbottom geduldig uit. Bat
wil automatisch ook zeggen, dat Eu- j
ropa er belang bij Leeft dat Austra-1
i sterk niet-communistisch bol-1
werk wordt en blijft op die hoek van
de aarde'. Er rijn Nederlanders, die
vrezen dat hun zoons in Australië
onmiddellijk voor militaire dienst zul-
len worden opgeroepen. .Maar 8 pro
cent van de johzens uit die leeftijds
groep loopt de kans om opgeroepen
(ADVERTENTIE)