Frans-Vlaanderen
naast de deur
Zaterdagnummer
Na drie eeuwen nog niet geheel verfranst
Jozef Deleu - nuchtere Leeuw van Vlaanderen
,Glad gin Frans'
Wie m Breskens voet aan wal zet,
doet dat in Vlaanderen, in
Zeeuwsch-V laanderen, deel van
het koninkrijk der Nederlanden.
Wie de moeite neemt een goede
100 km door te rijden via Belgisch
Vlaanderen, komt nog binnen de
twee uur in ,Les Flandres', in
Frans-Vlaanderen, deel van de Ré-
publique Franqaise. Men vindt er
Rijsel (of Lille), een belangrijke
industriële agglomeratie in het De
partement du Nord.
En westwaarts ligt de havenstad
Duinkerken, met daar tussenin de
de landelijke westhoek.
In het Noordfranse industriebek
ken verlangt men een goede voort
zetting van de verbinding met het
noorden. Ook daar wordt gedacht
aan een vaste oeververbinding over
de Wester schelde. Frans-Vlaande
ren zal dan nog dichter bij de Ne
derlanden komen, de Nederlanden,
waarvan het 300 jaar geleden
werd losgemaakt.
Eén onzer redacteuren bezocht dit
gebied en sprak met mensen als de
Vlaamse auteur André Demedts,
directeur van de Gewestelijke Om
roep W est-V laander en in Kortrijk,
en voorzitter van het Comité voor
Frans-Vlaanderen. Mensen die ge
loven dat de verdere economische
ontsluiting van deze gebieden en de
betere aansluiting met het noorden
de zwakke positie van het Neder
lands aldaar kunnen verstevigen.
,Bij de ontwikkeling van de grote
polen Rijsel en Duinkerken en de
samenwerking van deze gebieden
met havens aan de Noordzee en
het Sloe zie ik het Nederlands straks
meer waarde krijgen dan Spaans
meent de heer Demedts. ,Ook de
toeristische ontsluiting zal dit pro
ces kunnen bespoedigen. Men ziet
nu al in Belgische kranten adverten
ties in het Nederlands van Franse
supermarkets uit Frans-Vlaanderen,
die luiden: Koopt bij ons. U wordt
in uw eigen taal bediend'.
Wél meent de heer Demedts dat de
wederopleving van het Nederlands
in Frans-Vlaanderen zal moeten ge
schieden met steun van België en
Nederland. 'Kijk naar Brussel hoe
zeer onze taal kan worden be
dreigd'. En ook hij zegt: ,We heb
ben in Frans-Vlaanderen nog maar
één generatie de tijd'.
Jozef Deleu (foto MUj.
Wormhoudt, Hondschoote, namen van stadjes tn Frans- Vlaanderen,
nog steeds Nederlands op Franse richtingborden (Foto PZC).
In hef noordwesten van Frankrijk wordt heden ten
dage nog door ongeveer 150.000 mensen van Franse
nationaliteit Nederlands gesproken. Maar deze groep
Vlamingen want dat zijn zij - woont in de west
hoek, het gebied dat gesitueerd is tussen de Frans-
Belgische grens de Noordzee, en de riviertjes A en
Leie. Men vindt er stadjes met typisch Nederlandse
namen als Steenvoorde, Hazebroek, Kassei, Hond-
schote, Sint-Winoksbergen, namen die nu nog niet
verfranst zijn, ook al werd het gebied ruim drie
eeuwen geleden na de door Richelieu geleide verove
ringsoorlogen tegen Spanje bij Frankrijk ingelijfd. Het
vedrag van de Pyreneeën van 1659 bracht een groot
deel van de zuidelijke Nederlanden voorgoed onder
Frans bewind. Tot 1685 voerde Frankrijk er een soepel
beleid. In het verdrag werden de rechten van de eigen
tooi gerespecteerd. Later is het met die rechten steeds
meer bergafwaarts gegaan. Zelfs de meest Franse
revolutie bracht ondanks de prediking van vrijheid
en gelijkheid geen herstel van die rechten. Het
tegendeel was eerder het geval. Het beleid werd
Franser dan ooit te voren.
Een groot deel van het gebied werd uiterlijk Frans. De
Nederlandse taal, die vroeger aan de rivier de Somme
haar uiterste grens had, verdween in plaatsen als
Rijsel (Lille), Atrecht (Arras), Valencijn (Valenciennes),
Bonen (Boulogne). Maar in de westhoek bleef zy tot
op vandaag, zij het in dialectische vorm, al ligt die
soms dichter bq het hedendaagse Noord-Nederlands dan
sommige Vlaamse dialecten in België. In de Franse
westhoek, met ongeveer 200.000 inwoners in totaal
liggen 68 Nederlandstalige, 40 tweetalige en 11 geheel
Franstalige dorpen en steden, meest kleine centrum
plaatsen in een landelijke streek. De westhoek ligt
als het ware vastgeklemd tussen het Rijselse industrie
bekken en het industriegebied van Duinkerken. Deze
wat geïsoleerde ligging en de vrij statische, agrarische
positie zijn er de oorzaak van dat het Nederlands er vrij
joed bewaard is gebleven.
In de middeleeuwen en ook later was dat Frans-Vlaan-
leren-van-nu een belangrijk gebied. Bekende figuren
uit onze geschiedenis kwamen er vandaan: de psalm-
berUmer Petrus Datheen, de dichter Michiel de Swaen
en Watergeuzenadmiraal Blois van Treslong. Het Rij
selse industriegebied is thans één der belangrijkste, zo
niet het. belangrijkste ndustrieareaal van Frankrijk.
Duinkerken, eens vissers- en kapershaven, is bezig met
zijn moderne havenoutiilage en chemische industrie zich
een belangrijke positie te veroveren.
De stem van Charles de Gaulle oudoom van de hui
dige president heeft in de vorige eeuw echte tever
geefs geklonken. Zelf uit het RrjseUe afkomstig pleitte
hij voor bepaalde rechten voor de Vlaamse bevolking.
In Frans-Vlaanderen officiële naam thans Departe
ment du Nord ontstond in de vorige eeuw het Co
mité Flamand de France, het Vlaamse comité van
•Frankrijk. Het werd geboren als reactie op de wet
van 1850, die het onderwijs in streektalen nadrukke
lijk verbood. Door middel van boeken, brochures, bij
eenkomsten en andere activiteiten trachtte het comité
ie Nederlandse cultuur in Noord-Frankrijk te redden.
Toen de tweede wereldoorlog uitbrak staakte het co
mité zijn activiteiten. Na de oorlog 1948 ontstond
het Comité voor Frans-Vlaanderen uit een initiatief van
ie Belgische Vlamingen André Demedts en Luc Ver-
beke. Het comité, dat zijn wieg vond in de Waregemse
Frans-Vlaamse cultuurdagen heeft zich inmiddels door
sen vrij groot aantal medewerkers uit Nederland en
Vlaanderen weten te omringen. Zonder zich op politiek
terrein te begeven ijvert het voor bescherming en her
leving van de Nederlandse cultuur in Noord-Frankrijk.
Het comité geniet de steun van de Belgische en Ne
derlandse overheid en wordt door de Franse regering
althans niet tegengewerkt bij het organiseren van
taalcursussen in Frankrijk, waar Nederlands taalon
derricht alleen nog maar toegestaan is an de unlver-
riteiten van Rijsel en het college van Hazebroek. Willen
ie Frans-Vlamingen hun taal zelf verder in stand hou
den, dan mag dat tegenwoordig weer. Maar dan alleen
door middel van niet door de Franse staat betaald
>n derwijs.
Frankrijk is nog niet zover dat het de culturele akkoor
den met België en Nederland zo mim opvat dat als
tegenprestatie voor het vele Frans, dat op Belgische
sn Nederlandse scholen op staatskosten wordt onder
wezen de scholen in Frans-Vlaanderen ook Neder
lands op het lesrooster mogen zetten. Verzoeken hiertoe
van Belgische en Nederlandse zijde zyn tot nu toe al
leen maar in overweging genomen
Het Prins Bernharfonds heeft het comité voor Frans-
Vlaanderen gelden ter beschikking gesteld voor Ne
derlands onderwijs In Noord-Frankrijk, op vrijwillige
basis.
Er is niets Frans te bespeuren aan Jozef Deleu, ook
al is hij dan een zoon van een Rijselaar. Zelfs zijn
naam is niet Frans, maar Oudnederlands voor De
Leeuw. Zijn spraak is de taal van een intellectueel
uit Breda of Hulst, met zo nu en dan een zachte g.
Toch hoeft Jozef Deleu moar even uit het raam van
zijn werkkamer in ,Huize Oranje' te kijken en hij blikt
Frankrijk in. Het land van Marianne en Charles de
Gaulle is door een strook akkerland van nauwelijks
vijfhonderd meter van hem verwijderd. Het Belgische
plaatsje Rekken, waar Deleu woont, ligt precies op
de grens met Frankrijk. Die blik op Frankrijk Noord-
Frankrijk bezit Jozef Deleu in meer dan één op
zicht.
De 31-jarige auteur en Ieraar Nederlands aan het col
lege van Menen in West-Vlaanderen is hoofdredacteur
van .Ons Erfdeel', algemeen Nederlands cultureel
maandschrift, dat de culturele integratie in het Neder
landse taalgebied wil bevorderen en wil y veren voor
het behoud van de Nederlandse cultuur in Frans-
Vlaanderen. Nederlanders als prof. Garmt Stuiveling
en Anton van Duinkerken en Belgen als André Demedts.
Karei Jonckhere en Stijn Streuvels zijn ereredacteur
/an het tijdschrift, dat zijn medewerkers heeft in België,
Frans-Vlaanderen, Zuid-Afrika, de Duitse grensstreek
en ons land. Jozef Deleu schreef ondermeer .Neder
lander en Europeër', met als ironische ondertitel .jour
naal van een cultuurlmperialist'.
Nederlander wil Deleu zijn. Maar dat wil iilet
dat hij er behoefte aan heeft zijn Belgische nationaliteit
op te geven. Het Nederlanderschap dat Deleu aanhangt
heeft .slechts' taalkundige en culturele betekenis. We
herinneren hem aan demonstraties, die onlangs in Ant
werpen werden gehouden naar aanleiding van de
kwestie Leuven. De kreet .aansluiting bij Nederland'
werd toen door een aantal Vlaamse jongelieden ge
slaakt. Deleu, die er van overtuigd is dat de bewoners
der lage landen bij de zee geen goede Europeërs kunnen
zijn ais ze zich in culturele zin hun Nederlander-zfln
niet bewust worden, distantieert zich van de kreten.
Wij moeten nuchter zjjn en uitgaan van de realiteit. Wij
.veten, dat de gedachte van een politiek .groot-Neder
land' maar bij een zeer klein aantal mensen in België
an Nederland leeft Extremisten in noord en zuid
hebben tijdens de tweede wereldoorlog en al daarvóór
de mythe van groot-Nederland' naast andere ideeën
aan het volk willen opdringen. Een zaak, die tot mis
lukken gedoemd was. Wat wij willen is uiteraard een
zeer nauwe samenwerking tussen noord en zuid, tussen
België en Nederland, maar dan in Beneluxverband.
Daarbij moet gestreefd worden naar een sterkere cul
tuurpolitiek van onze landen. Wel 44% van de be
groting van het Franse departement van onderwijs en
cultuur wordt besteed aan propaganda voor de Franse
cultuur in het buitenland. Wat doen België en Neder
land aan de bevordering van de gezamenlijke Ne
derlandse cultuur in het buitenland? Onze landen zyn
wat dat betreft nog nauwelijks aan een cultuurpolitiek
toe. Ze bedrijven die althans niet als Frankrijk'.
Jozef Delen riet een grotere mate van eenheid tussen
België en Nederland groeien doordat er op economisch
en verkeerstechnisch gebied een steeds nanwere sa
menwerking zal moeten ontstaan. De ontwikkeling van
het haven- en Industriebekken In Zuid-West-Nederland
Jk spreek glad gin Frans, man', zegt de boer, die voor
ons rijn tweespan en ploeg een ogenblik heeft stilge
zet, omdat we de weg naai Steen voorde willen weten.
We staan aan de voet van de Kaseelberg. nog altijd
op Frans grondgebied, al ligt Kassei dan In het heu-
velgebled van de westhoek. Maar de boer, onderdaan
van generaal De Gaulle, spreekt een goed verstaanbaar
Nederlands dialect. Er ontstaat een conversatie over
het weer en de toestand van de grond. ,Er mot'n ea-
pels in', zegt de Franse agrariër, en er is alweer geen
woord Frans bij. Het lijkt veel meer op Zuldbevelands.
.Iedereen in de buurt spreekt hier Vlaams', weet de
man en hij vertelt trots: ,Ik ben wel eens in Holland
geweest. Als ze maar langzaam spreken kunnen wij
van deze kant ze verstaan'.
De man heeft toen kennelijk een ontdekking gedaan.
Geen wonder, want min of meer officiële Fransen wil
len nogal eens beweren dat het Vlaams van de Franse
Vlamingen een .patois' is dat nergens op trekt. De
ontwikkeling van het moderne vervoer brengt de men-
86n» v de Frans"Vlaamse streken frequenter in contact
met hun taalgenoten uit België en Nederland, dan vroe-
|?r gwal was. Ze weten nu dus beter. Over de
hassel.berg riJden we naar Steenvoorde, door een gol-
landschap, dat wel wat van ons Limburg weg
neert. Daar treffen we in ,Ons Huisje' Jozef Tillle,
ex-yertpgenwoordiger van een zuivelfabriek, en met zijn
Fran-fn 8 leraat" Nederlands van het comité voor
s-vlaanderen, Steenvoorde ademt dezelfde sfeer als
™wrp€n,en stadjes ln Belgisch West-Vlaanderen: een
gr ot marktplein met een muziektent in het midden. De
slagers heten er volgens hun winkelruit Vermeulen
De Smet en Vanderlinde. Maar ze hebben als bedrijf
een .charcuterie' of een .boulangerie'.
Vijf jaar geleden is de heer Tillle met zijn lessen be
gonnen op verzoek van de burgemeester, die toene
mende belangstelling van zijn Steenvoordenaren voor
het officiële Nederlands constateerde.
.Ik ben eerst Fransman en dan Vlaming", verklaart
meneer Tillle. .Frankrijk is het schoonste rijk van
Europa. Ik ben trots zo wel op 't één als op 't ander.
Daarom wil Ik zowel het Frans als het Nederlands
dat ze hier vr eger de taal van de koeienwachters noem
den spreken. En er zijn er hier meer, die er zo over
denken. Maar als je een volksstemming onder onze
mensen zou houden voor aansluiting bij België of Ne
derland, zouden daar maar zeer weinig voor te vinden
zijn!'
Na dit ernstig betoog zingt hij ons een carnavalslied uit
de Franse westhoek voor ,Als de grote klokke luudt, de
Reuze komt uut. Moeder schinkt het beste bier. de Reu
ze Is hier!'
In Belle, (ofwel Ballleul) krijgen we te doen met het
verschijnsel der passieve tweetaligheid. Men verstaat
ons nog wel, maar kan of wil niet in het Neder
lands antwoorden.
De middenstanders blijken zich nog vrij goed verstaan
baar ln Vlaams dialect te kunnen uitdrukken. Burge
meester Le Grand van Belle is naar een congres, maar
gemeente-secretaris Dupont legt ons uit dat 25 pet van
de bevolking van zijn stad vohedig Nederlandstalig is
(inclusief zijn baas, de burgemeester), 50 pet spreekt
a*»?*''-
11e gezamenlijk overleg vraagt, het met elkaar sa
aien werken van Belgische en Nederlandse grensgemeen
ten wijst al ln die richting. Daarbij zal men steeds meer
tot de conclusie komen dat de gezamenlijke taal van
beide landen hierbij een groot voordeel en een kostbaar
goed Is, meent Deleu.
Hij vertelt van Frans-Vlaanderen, zijn buur- en stam
land. ,Het gebied is nu te onderscheiden in een Frans
Frans-Vlaanderen en een Nederlandstalig gedeelte dat
by de Leie begint. In het Franse gedeelte zyn overigens
oog belangrijke elementen van de Nederlandse cultuur
te vinden. Er zyn nog Belforts. Die vindt men buiten
de grenzen van het oude Vlaanderen niet. De musea
ln de streek van Rysel bezitten tal van Nederlandse
kunstschatten.
Jozef Deleu praat over zijn veelvuldige contacten met
Frans-Vlamingen, zyn tijdschrift .Ons Erfdeel' is nauw
verwant aan het comité voor Frans-Vlaanderen.
.Ik voel niets voor de kreet: .Weg met ons', zegt
Deleu. De Vlamingen van Frankrijk, die zich hun eigen
aard bewust zyn. ook niet. En het Is niet alleen hun
zaak, maar ook die van België en Nederland. Cultureel
moeten we daarom de Franse Vlamingen steunen,
totdat zy op eigen benen kunnen staan. Dw minister
Cals, destyds minister-president, had daar begrip voori.
Deleu citeert mr Cals uit diens rede op het 36e Ne
derlandse congres ln Antwerpen ln september 1965:
.Wanneer «ij gezamenlijk overal waar de Nederlandse
taal en cultuur In het geding z(jn, daarvoor opkomen,
dan zal daardoor de positie van deze Nederlandse cul
tuur zonder enige twijfel in belangrijke mate worden
versterkt. Zou dat ook niet gelden bij onze zorg voor
de Nederlnndse taal ln Frans-Vlaanderen Ik ben er
van overtuigd dat wij zeker ln Nederland nog veel
te weinig aandacht aan deze kwestie hebben besteed'.
onze taal niet of zeer gebrekkig, maar verstaat ze wel
en 25 pet meest import spreekt en verstaat uit
sluitend Frans. De kranten in Belle drukken van tijd
tot tijd een .Vlaams Hoekje' af. Ook Belle gelegen
aan de Vlaamse heuvelrug is nog Zuidnederlands
van karakter, met op een kerkje zelfs Nederlandse
teksten. Oostwaarts van Bailleul. even over de Leie.
komt men ln het gebied van Lille, (.Rljsels Vlaan
deren').
Wie een randstad van de slechtste soort wil zien moet
de volkomen aaneengeklitte Industriesteden Tourcoing.
Robaix en Lille gaan bekijken. Onze eigen Hollandse
randstad ts een groen en fris park vergeleken bij de
droefgeestige, grijze huizenmassa's in hot Noordfranse
industriegebied.
Veel Vlaams is er zo op het uiterlijk niet te bespeu
ren, of het moest de .bowling de Flandre' zijn, of de
.residence de Flandre', een modern flat-complex ln
Rysel (Lille). De blonde serveerster in een volksres
taurantje in Robaix (het oude Robeke) moet er eens
hartelijk om lachen als we vragen of ze Vlaams ver
staat. Maar in haar Robaix'se Frans zitten meer Ne
derlandse woorden dan ze zelf beseft: ,H babbele' en
men bedoelt: ,Hij babbelt wat....'
In het college van Notre Dame de la Vïctoire ln Ro
baix ontmoeten we Jaques Fermout. leraar Latfjn en
Frans, 29 Jaar oud, afkomstig uit Wennesele bij Steen-
voorde. Zij algemeen beschaafd Nederlands vloeit wat
traag over zijn lippen, maar is zeer correct. .De ga
een leraarspost in Sint Winoksbergen bezetten. Eerst
ga ik trouwen. Mijn volgende daad zal zijn, het or
ganiseren van een cursus Nederlands', zegt deze Frans-
Vlaamse redacteur van ,Ons Erfdeel'.
Ook hij constateert toenemende belangstelling voor on
ze taal ln Frans-Vlaanderen. .Maar zegt hij, als we
er niet ln slagen de Jonge generatie er voor te blijven
interesseren, dan verdwynt zy'.
Het marktplein te Belle heeft een Vlaamse sfeer (foto (PZC)
Landschap in het Frans-Vlaamse henvelgebied, nabij Kassei in de Westhoek (Foto PZC).
