SIBERIË:
EUROPEES
OF
AZIATISCH?
MODERNE COMPUTERS EN HOOGSTE STUWDAM TER WERELI
fflfgl
Zaterdag 9 maart 1968
De Westduitse journaliste Marion
Dönhoff bracht een bezoek aan Sibe
rië op deze pagina geeft zij een aan
tal indrukken van het nieuwe Siberië,
het land waar de toekomst al lang is
begonnen.
Zij bevond zich in het gezelschap van
enkele hoogleraren, bedrijfsdirecteu
ren, ondernemers en journalisten.
Ook ds Niemöller maakte deze reis
mee. In dit reusachtige nieuwe land
legde onze speciale verslaggeefster
een afstand van 20.000 kilometer
door de lucht af. Zij sprak met vele
nieuwe Siberiërs, sommigen zwijg
zaam, anderen iets meer geneigd tot
het doen van mededelingen. Uit haar
indrukken bouwt zich het beeld op
van een hoog-ontwikkelde, Russische
maatschappij. Europees? Aziatisch?
Anderhalf uur na het vertrek uit Moskou komt de Oeral onder de TU-104 in zicht. Is dit
de gedoodverfde grens tussen Europa en Azië, de weinig indrukwekkende streep op
de kaart waar generaal De Gaulle ons werelddeel wil laten eindigen? Men kan zich
voorstellen van ja, wanneer het vliegtuig zijn tocht voortzet over een eindeloze en contour-
loze wijdheid. Maar overigens blijkt al snel dat het woord van de generaal in Parijs
van enige zinnigheid is ontbloot. Dankzij de vorderingen van de Russische .kolonisering'
is het land achter de Oeral nog duizenden kilometers typisch Europees.
Dat blijkt in de stad Nowosibirsk, de eerste lan
dingsplaats. Daar staat een comité van twaalf
functionarissen van het district (een rayon zo groot
als Engeland, België en Nederland tezamen) ons
gezelschap op te wachten; het is de sowjet van
dit gebied en zelfs scherpziende ogen kunnen onder
deze mensen slechts één man aantreffen die er
min of meer Mongools uitziet.
In het gebied van Nowosibirsk blijken 2,5 miljoen
inwoners te leven, in de stad zelf 1.2 miljoen ervan.
Er is in deze snel groeiende stad (ieder jaar komen
er 50.000 mensen bij) veel industrie; Nowosibirsk
produceert een kwart van alle zware materialen
en chemische stoffen van heel West-Siberië. Wie via
de anderhalve kilometer lange brug over de Ob op
de stad toerydt, krijgt de indruk een splinternieuwe
metropool te naderen. Dat is ook zo. Hoewel men
in het centrum nog wel oude houten huizen met
scheefgezakte kippenhokken ziet. overwegen toch
de strakke nieuwe wijken. Ieder jaar komen er
hier 12.000 woningen bij.
Van Nowosibirsk tot Tasjkent, aan de rand van de
woestijn, verrijzen overal eendere steden: huizen
blokken van tachtig meter lengte, om het aardbe
vingsgevaar nooit hoger dan vier of vijf verdie
pingen en met een voorzijde die in uniforme af
wisseling naast drie ramen steeds een balkon te
zien geeft. Al deze huizen hebben een toilet een
badkamer en blokverwarmlng. De balkons dienen
meestal als opslagplaats voor fietsen en huis
houdelijke voorwerpen, want met tien vlerkante
meter woonruimte per persoon zit men niet ruim.
Scholen van allerlei aard zijn er in overvloed,
zo deelt de sowjetvoorzitter mede; afgelegen dor
pen echter kennen slechts een vierjarige lagere
school en wie daar af komt moet in een stad op
een Internaat gaan. Zes toneelzalen treft men voorts
in Nowosibirsk aan en zelfs een filharmonisch
orkest maar geen kroegjes, cafés of restau
rants waar men 's avonds eens even zitten kan.
Er is een opera met niet minder dan 3000 zitplaat
sen. Op het programma staan regelmatig werken
van Wagner, Mozart, Tsjaikowski, Verdi.
WAARVANDAAN?
Er heerst hier een enorme trots op wat in betrek
kelijk korte tijd is bereikt: eerst tijdens de tweede
wereldoorlog, toen westelijk Rusland grotendeels
door de Duitsers werd bezet, is hier de grote ont
wikkeling begonnen. Maar het is niet zo makkelijk
om te weten te komen, hoe de zaken nu eigenlijk
in elkaar zitten. Waar komen al die mensen hier
vandaan? Om een voorbeeld te noemen: uit welke
volksdelen Is het personeel van de sowjet samen
gesteld? De sowjetvoorzitter denkt na en zegt dan:
,In Siberië hebben zich burgers uit verschillende
republieken gevestigd. Hoe de samenstelling daar
van is, ls niet nagegaan.'
GROOT
Siberië is echter niet méér dan het district Nowo
sibirsk alléén: in de onmetelijke wijdheid van Si
berië ligt het zelfs vrij afzonderlijk en zeker niet
centraal, nogal zuidelijk en niet al te ver van de
grens met de Mongoolse volksrepubliek. Siberië is
naar Europese begrippen onvoorstelbaar groot.
Van Moskou, in het Europese hart van het Sowjet-
rijk, tot Sachalin in het uiterst oosten is de afstand
11.000 kilometer, even ver als Parijs van Zuid-Afri-
ka ligt. Wanneer in Kamsjatka de zon ondergaat,
staan de mensen in Moskou alweer op.
Er is waarschijnlijk geen tweede gebied op aarde dat
door het luchtverkeer zo'n fundamentele verande
ring heeft ondergaan als Siberië. Zoals in Amerika
heeft de spoorbaan de eerste stappen mogelijk ge
maakt ter ontsluiting van dit land. Na de transsi-
berische spoorweg echter zijn het de vliegtuigen
geweest die het land en het volk van Siberië nieu
we horizonnen hebben gegeven. De vliegtuigen: voor
al de straalmachines
Wie vroeger in Siberië werd geplaatst, kon met
recht zeggen dat hij niet alleen de beschaving
achter zich had gelaten, maar feitelijk ook afscheid
had genomen van het leven. Dat is niet meer zo:
vanuit heel Siberië is het niet meer dan een kwestie
van uren eer men westelijk Rusland heeft bereikt.
Een voorbeeld: van Khabarowsk in Midden-Siberië
is het met de TU-114 (170 passagiers) slechts acht
uur vliegen naar Moskou een traject van 7000
kilometer.
De vliegkosten zijn uitzonderlijk laag in vergelijking
tot andere landen. Een ticket voor de 4000 kilometer
die Moskou van Nowosibirsk scheiden kost nog
geen 200. Alle vliegtuigen zijn praktisch altijd vol.
Bekjjkt men op het vliegveld van Nowosibirsk de
dienstregeling, dan ziet men er dagelijks 33 vluch
ten op. Vanuit Irkoetsk bestaat een dagelijkse ver
binding met 50 steden. Vliegen is in Siberië net
zo gewoon als reizen met de trein in West-Europa.
Vandaar ook, dat een Siberisch vliegveld er meestal
uitziet als een station in een kleine Westeuropese
stad. Speciale reiskleding ziet men nergens. Veel
passagiers of ze nu voor de grotere straalvlieg
tuigen of voor de tweemotorlge Ilyoesjins zonder
drukcabine komen, lopen in overhemd en flodder
broek. Soldaten, ingenieurs, technici en arbeiders
meestal met vrouw en kinderen vormen het gros
van de passagiers.
IRKOETSK
Marlon Dönhoff bezocht ook Irkoetsk, gelegen bij
het Baikalmeer. een 600 kilometer lange binnenzee
niet ver van de Siberisch-Mongoolse grens. Tot
ver in het voorjaar is dit grootste zoetwaterbekken
ter wereld met een ijslaag van meer dan een meter
bedekt. Geen wonder: hartje winter dalen de tem
peraturen hier snel tot meer dan 50 graden onder
nul. Tot de bodem echter vriest het Baikalmeer
nooit dicht. Niet omdat het er niet koud genoeg
voor is, maar omdat het te diep is: gemiddeld 700
meter. Tot de fauna van het meer behoren robben
en steuren, de laatste in hoge ere gehouden om
hun kaviaarproduktle. Vroeger werden de steuren
gedood om aan kaviaar te komen. Nu doet men
dat niet meer: men vangt ze en strijkt de kaviaar
af. Steuren zijn .laatbloeiers': hun eerste kaviaar
produceren ze pas op negentienjarige leeftijd; ze
gaan er echter mee door tot hun tachtigste.
De stad Irkoetsk (430.000 inwoners, 300 Jaar oud)
is niet pal aan het meer gelegen. Tussen beide lig
gen nog enkele kilometers taiga', schraal savanne
achtig gebied dat zich duizenden kilometers in
noordelijke richting uitstrekt en geleidelijk overgaat
in toendra. Het voornaamste hout dat de struiken
afwisselt, ls er dat van de berk. In het nog win
terse licht tekenen de helle stammen het landschap
met een sfeer die vrolijk en weemoedig tegelijk is.
We zijn hier veel oostelijker dan Nowosibirsk. Niet
ver van het meer ontmoeten wij een man op de
fiets, die geheel aan onze voorstelling van de Si-
beriër beantwoordt. HU heeft spleetogen en hoge
jukbeenderen, draagt een pelsmuts, hoge laarzen en
een gewatteerde jack. Zou hij iets over de jacht
op sabeldieren kunnen vertellen? Hij blijkt geen
jager, doch boswachter, beter: bosbrandwacht.
Maar over de jacht weet hij ook wel iets. Op sabel
dieren wordt praktisch uitsluitend door Mongoolse
nomaden gejaagd, zegt hy. Dat gebeurt in de win
ter en de nomaden zwerven er maandenlang voor
over de taiga te voet (op sneeuwschoenenof
met sleden en rendieren. Honden sporen de buit op.
Als een jager per seizoen drie of vier dieren neer
legt. mag hij niet mopperen. Per dier Incasseert
hij 250 tot 300 gulden.
Wat het sabelbont betreft: men dient te weten
dat het dit dier ls geweest dat feitelijk de stoot
heeft doen geven tot de openlegging en Europeani
sering van Siberië. Als een dwaallicht heeft het
eeuwenlang avonturiers, kooplui en gelukszoekers
steeds verder naar het oosten gelokt In hun spoor
ontstonden de .ostrogs', versterkte plaatsen, waar de
inboorlingen sabelpelzen moesten inleveren. Dit is
een beweging geweest die ln het midden van de
zestiende eeuw onder Iwan de Verschrikkelijke ont
stond. Imperialistisch© en commerciële overwegin
gen gingen hand ln hand bij de expedities die onder
kozakkenbevel oostwaarts gezonden werden tegen
de nazaten van Dzjengis Khans mongolendom.
Snel achtereen ontstonden de nederzettingen die
thans tot de steden zijn uitgegroeid: Tomsk in
1604, Jakoetsk in 1632 en Ochotsk (aan de Stille
Oceaan) in 1638. In een tijdsverloop van vijftig jaar
werd heel Siberië aan de heerschappij van de tsaren
onderworpen.
VROUWEN
Achter de kozakken aan kwamen peishandelaren,
ambtenaren, zendelingen en boeren. Siberië lokte
een menigte ondernemende lieden. Gebrek bestond
er slechts aan vrouwen. De Russische bewoners
van het eerste uur hadden daarvoor een eenvoudige
oplossing: zij pikten de vrouwen van de inboorlingen
weg. Soms werden fatsoenlijker methoden gebruikt:
men stal de vrouwen niet, men kocht ze voor
tien tot twintig roebel per .stuk'. Men nam ze ook
wel aan als pand voor schulden.
Iedere kozak had zijn eigen harem. Vrouwen die
oud, zwak of ziek waren werden in het bos achter
gelaten of te water gegooid. Ondernam de regering
in Petersburg daar niets tegen? Slechts dit en
het gebruik bleef tot ver ln de vorige eeuw bestaan:
hele scheepsladingen veroordeelde vrouwen werden
oostwaarts, tot op Sachalin, geëxpedieerd be
stemd om verdeeld te worden onder de derwaarts
gezonden bannelingen...
Men trekt wel en niet ten onrechte een
vergelijking tussen de openlegging van Noord-Ame-
rika en van Siberië. In beide gevallen proeft men
nog altijd iets van de oude pioniersgeest. In beide
gevallen is het de spoorweg geweest die een we
zenlijk aandeel heeft gehad in de cultivering van
het land. Maar gezegd moet worden, dat de Russen
in Siberië de helft van de tUd in bezit namen die
de Amerikanen nodig hadden voor hun Far West.
En ook moet worden geconstateerd, dat de Russen
daarbij optornden tegen klimatologische problemen,
die de Amerikanen niet hadden, daarenboven in
een gebied dat veel groter was dan het Amerikaanse
midden- en verre westen.
Nu zou het al te boud zijn om te beweren, dat de
Russen hun Siberië reeds geheel en al veroverd
hebben; tweederde van het Russische rijk (woestij
nen. berggebieden, wouden, moerassen en de Ijzige
toendra) is nog praktisch leeg en onontgonnen. Ook
vandaag de dag vormt de werkelijke inbezitneming
van Siberië nog een levensgroot probleem. Bij het
begin van de eerste wereldoorlog telde Siberië
slechts 8 miljoen bewoners (Rusland zelf 182 mil
joen). In het midden van de twintiger Jaren was
dit aantal opgelopen tot 10 miljoen, nu ongeveer
20 miljoen (tegenover Rusland 250 miljoen). De
ontwikkelingsplannen voorzien dat rond 1980 50
miljoen ménsen in Siberië zullen wonen. Leden van
de komsomol-jeugdorganisatie en militairen kunnen
zich op zeer gunstige voorwaarden in Siberië ves
tigen; overal in de Sowjet-Unie vindt men daarvoor
aanmeldingskantoren.
GEVANGENEN
In het verleden is het land bevolkt geworden met
krijgsgevangenen, politieke gevangenen en ballin
gen onder wie kozakken, Polen en opstandige
boeren uit het Europese deel van Rusland, Met
tienduizenden zijn de kolonisten in de loop van de
eeuwen goedschiks of kwaadschiks naar het oosten
getransporteerd. Hun lotgevallen zijn onbeschrijfe
lijk geweest.
Van de duizenden mannen, vrouwen en kinderen
die in 1730 onderweg gingen naar de Zee van
Ochotsk om daar graan te verbouwen stierf de
helft tijdens de vier jaar durende tocht en het
restant ging kort na aankomst ten onder omdat
grond en klimaat voor graan ongeschikt waren. In
1799 vertrok een groep van 10.000 misdadigers,
gestrafte militairen en pachters om in de buurt van
het Baikalmeer te koloniseren. Iedere man was
verplicht zijn echtgenote mee te nemen en wie
geen vrouw had kreeg er van staatswege een ge
leverd. Op de plaats van bestemming gearriveerd,
bleek daar niets te zijn voorbereid; slechts enkelen
van de groep overleefden dit avontuur.
Alleen reeds in de tien Jaren tussen 1867 en 1876
werden 79.000 mensen naar Siberië op transport ge
steld meestal te voet en zo'n reis duurde tot
Irkoetsk minstens een Jaar, althans voor hen die
zo gelukkig waren hem te overleven. In ongenade
gevallen gunstelingen van de Petersburgse heersers
en heerseressen gingen dezelfde weg, echter met
dien verstande dat hun tevoren nogal eens de tong
was uitgerukt opdat zij zich niet al te doeltreffend
aan agitatie zouden schuldig maken- Dostonjewski
kende de verbanning naar Siberië maar ook
Trotzki, Stalin, Molotov en Koeblsjev hebben er er
varing mee gehad. Hun eindstation: Irkoetsk.
Iets van het oude Siberië vindt men terug in dit beeld van vrouwen, die een verkoopstalletje
hebben ingericht op een station van de grote spoorlijn, welke het reusachtige gebied doorsnijdt
De laatste jaren heeft de snelle opkomst van het moderne luchtverkeer de betekenis van de
spoorlijn doen verminderen.
De industrialisatie van Siberië gaat gestaag verder. Deze foto geeft een beeld van de bouw van
de aluminiumfabriek Irkoetsk te Sjelekhow. Deze nieuwe stad werd gebouwd door jeugdige
vrijwilligers, die in tenten woonden voor de eerste stenen huizen waren verrezen.
IRKOETSK Dat is inderdaad het ,binnenland' van Siberië. Hier
is men slechts 230 km verwijderd van de grens met Mongolië. In
vijftig minuten vliegt het vliegtuig naar de hoofdstad Oelan Bator.
De Russen hebben het gebied tussen Oeral en Pacific destijds ge
splitst in drie delen: Siberië, het Verre Oosten en de kuststrook
viet het eiland Sachalin. De stad Irkoetsk ligt in het .Verre Oosten
Overigens bevinden zich in dit gebied tussen Oeral en Stille Oceaan,
dat thans door 22 miljoen mensen wordt bewoond, amper één miloen
nakomelingen van de oorspronkelijke inwoners. Dat is ook de reden,
dat. Siberië zo verrassend J2uropees' aandoet. De grootste niet-
Europese volksstam zijn de Mongoolse Boerjaten, 250.000 in getal.
Wij hebben een bezoek gebracht aan de technische hogeschool van
Irkoetsk. Zij telt 52 faculteiten, meer dan 100 docenten, 21,9 labora
toria en 18.500 studenten. Van de studenten zijn 25 procent eigen
lijk arbeiders, 60 procent kinderen van arbeiders, 15 procent kinderen
van ambtenaren en boeren. Het onderwijs is gratis. Wij vernamen,
dat elke student naast de vakopleiding gedurende drie semesters
de colleges in historisch materialisme dient te volgen in totaal
SljO uur, ,IIet gaat daarbij in hoofdzaak om vier vakken. Wij do
ceren: 1 de geschiedenis van de communistische partij van de
Sowjet-Unie; 2 marxistisch-lenmistische filosofie; 3 de beginselen
van de marxistisch-leninistische ethiek en 1 de beginselen van
het wetenschappelijk atheïsme'.
Een rondwandeling door de technische hogeschool confronteerde
mij wederom met iets dat mij overal was opgevallen: het geweldige
onderscheid tussen enerzijds het uiterlijke beeld, waar geen belang
aan wordt gehecht, en de outillage met de duurste technische voor
zieningen, waar nimmer op wordt bezuinigd. De trappen zijn uit
gesleten, het linoleum op de vloer zit vol builen, de verf bladdert.
Maar er staat hier in het verre Siberië een rekencentrum dat in
geen enkel opzicht onder doet voor dat van Aken of Darmstadt,
zoals een vakman in ons gezelschap mij verzekerde. Daar staat
bijvoorbeeld een computer van het type NH-1115, die overeenkomt
met een IBM 1110.
In zeven lange gebouwen met vijf verdiepingen wonen de studenten:
600 per gebouw. Ik heb eens een kijkje genomen fn het tehuis van
<le vrouwelijke studenten. Met vijf tegelijk bewonen zij een kamertje
run twaalf vierkante meter. Daar staan vijf bedden, een kleine
gemeenschappelijke werktafel en een smalle gemeenschappelijke
opbergkast. Het is behelpen, doch voor allen betekent dit het begin
van een carrière die onbegrensd lijkt te zijn. Zelden heb ik zoveel
stralende gezichten aanschouwd.
ENERGIEPRODUKTIE
Te Bratsk is de hoogste stuwdam ter wereld gebouwd de trots
van de Sowjet-Unie. Jiratsk ligt in de buurt van Irkoetsk', had men
ons verteld, doch dit is alleen juist volgens Siberische opvattingen.
Wij zouden een afstand can 600 kilometer immers niet direct als
,in de buurt van' kwalificeren. Het vliegtuig doet er een uur over,
een vlucht boven de eenzame taiga. Ik bespeurde geen enkele neder
zetting. Slechts af en toe ving ik een glimp op van de Angara, de
rivier die is opgestuwd tot Met grootste kunstmatige meer ter
wereld'.
Het gebied van Braisk-Taisjet werd in 1958 door Kroesjtjev ge
proclameerd tot het vierde centrum van de Soiojetrussische me
taalindustrie. Alvorens daarmee een begin kom worden gemaakt,
moesten uiteraard eerst de vereiste energiebronnen worden ont
sloten. De industrie van de Sowjet-Unie produceert momenteel
,de grootste turbines en generatoren ter wereld'. Daaronder bevinden
zich generatoren met een vermogen van 800.000 kilowatt.
Hier hoorden wij voor het eerst iets over de arbeidsvoorwaarden
in Siberië. Het doorsneeloon bedraagt bijna 100 gulden per maand.
De verantwoordelijke man voor de grote ceUulosemachineeen in
genieur. krijgt ongeveer 1000 gulden, de directeuren tussen de 1200
en 1300 gulden. De arbeidstijd bedraagt 13 uur per week Arbeiders
echter die deelnemen aan speciale scholingscursussen, ongeveer
twintig procent, behoeven slechts 36 uur te werken. Er werd aan
toegevoegd, dat de lonen ongeveer vijftig procent boven die in het
Europese deel van de Sowjet-Unie liggen.
Er is trouwens nog een voordeeltje: om de dne jaar krijgt een
ieder twee maanden vakantie, waarbij de reis naar de achtergelaten
familie wordt betaald. Ik informeerde bij een arbeider waar. hij
oorspronkelijk vandaan kwam. Uit de buurt van Leningrad. Wanneer
was hij daar het laatst geweest T Hij icas in 1963 hier gekomen en
had vorig jaar met zijn vrouw vakantie gehad. Het was een reis
geweest over een afstand van 7000 kilometer, twee personen. Met
de treint Heen, natuurlijk met het vliegtuig.'
