BAY
KONOER
RUSSISCHE
RUIMTEVAARTBASIS
MET GEHEIMEN
OMGEVEN
ALLEEN DE GAULLE
MOCHT KIJKJE NEMEN
IN 1954
DEEL TWEE
VERBINDINGEN
STERRENSTAD
MYTHE
Sinds de dood van hun kosmonaut Wladimir Komarov zijn de Russen betrek
kelijk openhartig geworden met betrekking tot de ruimtevaart. De afgelopen
maanden is dat in legio perscommentaren toegejuicht. Op slag hebben de aloude
geruchten, dat de Russen al een dozijn of wat kosmonauten in de ruimte zouden
hebben verloren veel van hun hardnekkigheid verloren. Overigens: wie op de
hoogte is van de huiveringwekkende perfectie waarmee de Amerikanen satellie
ten van alle nationaliteiten kunnen opsporen en volgen, klonken die verhalen al
geruime tijd op zijn zachtst gezegd onwaarschijnlijk in de oren.
Ook op de jongste lucht- en rulmtevaarttentoonstelling te
Parfls lieten de Russen zich van hun goede en gulle kant
xien. Behalve de Wostok-draagraket onmiskenbaar dé
■ensatie van de .Salon' toonden zij er een legertje sa
tellieten van veelal indrukwekkende afmetingen, terwijl
zij zelfs zonder blikken of blozen complete raketmotoren
te kijk zetten. Dat was nog nooit vertoond!
Er is dus ook in dit opzicht zeker sprake van vooruitgang.
Aan de andere kant moeten wtj ons nu ook weer niet blind-
ataren op die schijnbare overvloed aan ruimtevaartinfor
matie uit de Sowjet-Unie. De bijzonderheden die werkelijk
de Sowjetrussische ruimtevaart van dit moment .maken'
worden voorlopig achter slot en grendel gehouden. Geen
buitenstaander heeft de Woschod- en Sojoezcablnes gezien.
En voor zover bekend heeft nog maar één buitenlander
een retourtje voor de geheimzinnige basis Bay Konoer ge
kregen: generaal De Gaulle. Op 26 juni 1965 zag hij op
Ruslands .kosmodroom' bij een onmenselijke hitte de weer-
eatelliet Kosmos-122 de ruimte instuiven. Sindsdien is Bay
Konoer zo mogelijk nog hermetischer gesloten dan tevoren.
Toch is er de laatste jaren zy het druppelsgewijs wel
wat informatie over de geheimste van alle Sowjetrussische
bases in het westen doorgedrongen. Bay Konoer de
startplaats ligt ettelijke tientallen kilometers van het ge
lijknamige Kazachstaanse steppendorp heeft een lange
voorgeschiedenis. In 1954, drie jaar voor de start van
Spoetnik-J werd in alle stilte met de bouw ervan begon
nen. Terzelfdcrtijd werd het gebied voor buitenlanders tot
verboden terrein verklaard.
De plaats was weloverwogen gekozen. Allereerst was daar
het simpele feit dat Bay Konoer een eenzame nederzetting
was, in alle opzichten geïsoleerd van de buitenwereld en
grotendeels bevolkt dooi- boeren en schaapherders die am
per konden lezen of schrijven Daarnaast is het weer in
deze contreien voor de ruimtevaart uitstekend: 360 dagen
per jaar schynt in Bay Konoer de zon, terwijl de jaarlijkse
hoeveelheid neerslag "beneden de tweehonderd millimeter
blflfL
Uitgestrekte zoutlagen in dit gebied (de zoutstad Aralsk
vormt vanouds het hart van de streek) maken het voor
nieuwsgierige etherspionnen erg moeilijk de uitzendingen
van de machtige .kosmische antennes' op Bay Konoer op
te vangen, De Amerikaanse afluisterstations in Turkije en
Pakistan kunnen dar. ook nauwelijks iets zinnigs conclude
ren uit het radioverkeer tusen .het kosmodioom', zoals de
Russen hun basis noemen, en de rondcirkelende ruimte
schepen.
De basis zelf is omringd met M-2 luchtafweerraketten,
slanke en snelle tweetrapsmonsters die steevast een suc
cesnummer vormen van de traditionele 1-melparade op
het Rode Plein De trefzekerheid van deze projectielen on
dervond de Amerikaanse piloot Powers in mei 1960 toen hij
met zijn U-2 in de omgeving van de basis aan .sightseeing'
deed.
Met de bouw van Bay Konoer begon in feite deel twee
van het Russische rulmteoffenslei In 1947 al hadden de
Sowjets met behulp van tenten, houten barakken en mili
taire wagens een hoogst provisorisch rakettoilceutrum in
gericht op tweehonderd kilometer van Stalingrad, dat te
genwoordig Wolgograd heet. Daar vertrok, nagestaard
door een handvol Duitse technici en Russische arbeiders,
midden van dat jaar de eerste V-2 van de Sowjet-L'nie.
Die Duitsers de meesten van hun repatrieerden eind
1953 stonden onder leiding van Helmut Gröttrup, eens
een gewaardeerde medewerker van Von Braun op het ei
land Peenemünde. Daar by Stalingrad bleek al dat de Rus-
Ben niet bang waren van een op scherp staande raket. Vjjf
Beconden vóór de V-2 zou vertrekken, zakten startstellage
en volgetankte raket naai één kant door. De Russen be
dachten zich geen ogenblik, renden naar voren en hesen
het sissende projectiel met lieren en balken weer lood
recht. Enige seconden later vertrok het vlammen spuwen
de monster Terwijl de Duitsers vanuit de veilige beschut
ting van een oude bunker toekeken, wierpen de Russen
zich op hun buik in het steppegras naast de kokende
■tartstellage.
De primitieve basis van weleer groeide uit tot het modem
geoutilleerde Kapoestin Jar. Ook nu nog vertrekken vanaf
aeze lanceerplaats met regelmaat van de Kremllnklok
onbemande verkenners in de richting van de ruimte.
Overigens zit aan dat Kapoestin Jar een fraai staaltje van
internationale contraspionage vast. De Russen realiseerden
zich natuurlijk terdege, dat de Amerikanen met hun mach
tige radarapparatuur (een ANFPES-17 installatie van
General Electric), die in de Turkse kustplaats Samsun
stond opgesteld, met weinig moeite de vanaf Kapoestin
Jar vertrekkende raketten konden volgen. Er was alles
aan gelegen om te voorkomen dat de Amerikanen de juiste
positie van de lanceerbasis aan de weet zouden komen.
Nu bleken de geografische omstandigheden hulp te bieden.
De hoge toppen van de Kaukasus, die zich tussen Samun
en Kapoestin Jar uitstrekt, zorgden ervoor dat de raketten
pas door de Amerikaanse radarpost konden worden ge
signaleerd als zij al een hoogte van tientallen kilometers
hadden bereikt. Via slinkse wegen lieten de Russen .uit
lekken' dat het plaatsje Krasnij Jar de startplaats zou zijn.
Er bestaat inderdaad een dorpje van die naam, maar dat
ligt tweehonderd kilometer ten zuiden van Kapoestin Jar,
in de Wolgadelta. Jarenlang werd in het westen als start
plaats van de meeste onbemande Russische satellieten
Krasnij Jar opgegeven, terwijl in werkelijkheid geen raket
ooit haar neuskegel in dit vredige dorp had laten zien!
Er z(jn twee mogelijkheden om Bay Konoer vanuit het
westen te bereiken: per vliegtuig, met de comfortabele
Tupolev-114 van Aerofiot, en per trein. Vanaf het even
bulten Moskou gelegen vliegveld Vnoekowo kan men recht
streeks en goedkoop naar het vlakbjj de lanceerbasis ge
legen vliegveld koersen. Deze speciale luchtlijn wordt ech
ter slechts In bepaalde gevallen gebruikt, zoals voor het
vervoeren van de leden van de ruimtevaartcommissie en
ais de kosmonauten hun entree maken voor de traditionele
huldiging op het Rode Plein.
verder reizen tot aan Wladiwostok, maar de reizigers met
bestemming Bay Konoer moeten ln Tselinograd overstap
pen op de lijn die in zuidoostelijke richting naar Karagan
da voert. Honderdtwintig kilometer ten zuiden van deze
hoofdstad van Kazachstan buigt de trein plotseling af in
zuidwestelijke richting. In Russische schoolatlassen houdt
de lijn op by Karsakpal, maar in werkelijkheid loopt het
traject nog ruim honderd kilometer in pal westeiyke rich
ting om tenslotte Bay Konoer te bereiken.
Voor wie naar het .kosmodroom' wil reizen, zijn er dus
reikt. Allereerst zal Intourist geen medewerking verlenen.
En de avonturier die het dan maar met het eigen autootje
gaat proberen, komt beslist niet verder dan tot op honderd
kilometer van de lanceerplaats. De basis wordt namelijk
beschermd door drie concentrische bewakingsringen, res
pectievelijk op honderd, zeventig en tien kilometer van
Bay Konoer gelegen. Elke ring bestaat uit een dubbele af
rastering van prikkeldraad, waartussen oplettende wacht
posten met grimmige honden patrouilleren.
niet alfjjd ten antwoord dat de bewapeningswedloop eraan
debet is. Ik hoorde een motivering die bepaald verrassend
klonk:
,Wij Russen beschouwen de ruimtevaart als een nationale
zaak, waarbij alle inmenging van buitenaf ons als onge
rijmd voorkomt. Men moet een Rus zgn om dat te kunnen
begrijpen. Elk jaar herdenken wij in Nederland de Geor-
giërs die tijdens de tweede wereldoorlog op Texel zijn om
gekomen. Na afloop van de officiële kranslegging komen
onze mensen in besloten kring by elkaar, waarbij wodka,
cognac en Russische champagne rijkelijk vloeien. Voor
Nederlanders is de sfeer rond een dodenherdenking moei
lijk te rijmen met alcoholische dranken. Voor een Rus ls
het ondenkbaar dat bij een dergelijke bijeenkomst geen
wodka en kaviaar zouden worden gebruikt'.
Dit antwoord verklaart de zaak natuurlijk niet voor hon
derd procent, er zyn zeker ook militaire factoren die mee
spelen. Maar waarschijnlijk is toch wel, dat de mentaliteit
van de Russen in hoge mate debet is aan de graad van
geheimzinnigheid waarmee met name de ruimtevaart in
hun land wordt omringd. De Russen zijn gevoelsmensen die
behoefte hebben aan een mythe. Er gaat geen lancering
voorbij of er worden gedichten en liederen aan gewijd.
Hoewel het aantal Russische journalisten dat lanceringen
bijwoont steeds toeneemt, hoort de doorsnee Rus weinig
details over de gebeurtenissen in en rond Bay Konoer. Al
te grote openhartigheid zou de mythe haar levenskansen
ontnemen.
naar mogelijke indringers. Slechts zelden horen de wacht
posten aan de twee buitenste gordels het gedempte ge
rommel van vertrekkende raketten. De mannen ln de bin
nenste ring zien hoogstens het zwakke schijnsel van de
uitlaatvlammen als de raket al vele kilometers hoog is
geklommen
Op de basis wordt geen particuliere auto toegelaten. Zelfs
de leden van de opperste Sowjet en van de speciale rege
ringscommissie, die bij elke bemande lancering aanwezig
is, moeten gebruik maken van speciale bussen. Met Rus
sische nauwgezetheid worden alle toegangsbewyzen ge
controleerd, alvorens de bezoekers in de bus stappen. Zelfs
de hoofdconstructeur en de chef-theoreticus ontkomen niet
aan deze controle. Bij aankomst op het lanceerterreln waar
een woud van op rails verrijdbare starttorens oprijst, moe
ten de speciale passen nogmaals worden getoond. De Rus
sen bewaren hun geheimen zorgvuldig.
Als men een deskundige Rus vraagt naar de reden van
naar onze opvattingen al te geheimzinnig gedoe krijgt
Zowel voor onbemande als voor bemande raketten zijn op
Bay Konoer verscheidene honderden tonnen zware start-
installaties opgetrokken, zodat het bijvoorbeeld mogelijk
ls twee bemande ruimteschepen vrijwel tegelijkertijd te
lanceren. Dat is al twee keer gebeurd: met de dnbhelvluch-
ten Wostok 3 en 4 (Nicolajew en Popiwitsi) en Wostok 5
en 6 (Bvkowskv en Teresjkown). Waarschiinlbk zou ook
de Sojoez gevolgd ziln door een tweede ruimteschip van
deze naam als tijdens de jongste Russische ruimtevlucht
geen moeilijkheden waren opgetreden.
Pas als zil hun training voor een groot deel achter de rug
hebben maken de kosmonauten kennis met Bav Konoer.
Eerst krijgen zij namelijk een algemene opleiding on de
Zioekowskl-luehtvaartacademle ln het plaatste Koestüno,
even buiten Moskou. Ook na aankomst on Bay Konoer
kriigen ze de basis zelf niet meteen te zien Wel wordt hen
een geriefltik huis ter beschikking gesteld in Sterrenstsd.
het Russische enuivaient van Cocoa Beach Het stadje,
voomameliik bestaandp uit witte. In mod«rne stijl onge
trokken gebouwen, ligt od circa dertig ki'nmeter van de
startplaats. De vrouwen en kinderen van de kosmonauten
merken er niets \-an als hun mannen en vaders naar de
kosmos vertrekken
Tn Sterrenstad maken de ruimtevaarders zieh klaar voor
de snrong in de ruimte. Zij leren er alle details van de
ruimteschepen kennen, bestuderen kaarten van het lan
dingsterrein en leren hoe te reageren in een noodsituatie.
In Sterrenstad ook brengen zij on een kamer in het plaat
selijke hotelletje hun laatste nacht voor de start door.
Op de dag van de start zelf Is heel de basis een en al
koortsachtige activiteit. De rakpt op de nens de felrode
letters CCCP schilfert in het zonlicht, terwijl de technici
op de mobiele montagestelllngen de laatste controles uit
voeren. Vanuit de gigantische kazemat die grotendeels on
der de hete steppebodem ligt, wordt de hele procedure
nauwlettend In de gaten gehouden.
Anderhalf uur voor de start nemen de kosmonauten af
scheid. al dan niet gekleed in ruimtepak. Tijdens de vlucht
van de Woschod-1 droegen de ruimtevaarders alleen oen
licht, tweedelig kostuum. Dezelfde uitmonstering een
blauwe broek met een grijs jasje droeg ook Komarow
toen hij de dood tegemoet'ging in de Sojoez-1. Een lift die
over een soort hijsarm schuin naar boven loopt brengt hen
naar de cabine. Kosmonautennrts Jewgeni Anatoliewitsj
Pobjedonosev en zijn assistent sluiten de elektronische ap
paraten aan. die gegevens over temperatuur, hartslag en
ademhaling van de ruimtevaarders aan de aarde zullen
doorgeven. Tenslotte vergrendelen de technici het zware
ronde cabineluik. De bemanning is alleen met de Instru
menten.
Alleen via de radio hebben de kosmonauten nog contact
met de buitenwereld. Precies om de vijftien seconden geeft
het automatische elektronische controlesysteem in de cen
trale bunker inlichtingen over de conditie van draagraket,
draaien die de op rails geplaatste controletorens wegrollen,
ruimteschip en alle overige apparatuur.
Kort voor de start beginnen de zware elektromotoren te
draaien die de op rails geplaatste controletorens wegrollen.
De technici en arbeiders zijn de veilige beschutting van de
controlebunker binnengegaan. Via een grote periscoop
kijkt de afvuurleider toe. terwijl de aftelprocedure haar
einde nadert .Tri... dva... odjin... noelj.. poesk!' (start)
Met donderend geweld maken de machtige raketmotoren
het projectiel los van de aarde Het hoofd in de nek volgen
de wachtposten aan de tien-kilometer-barrière de fel lich
tende stip die na enkele seconden boven de horizon ver
schijnt. Ruimteschip nummer zoveel is zyn reis naar het
heelal begonnen. Gespannen controleert de commandant
van de bemanning de aanwyzlngen van de Instrumenten
tegenover hem. Elk ogenblik knn de rode lamp oplichten:
Vnimanyje! (Opgelet!), waarna hij de capsule van de
draagraket moet scheiden. Hij weet dat de kans dat er iets
verkeerd gaat erg klein is. maar er moet rekening mee
worden gehouden.
Ver onder de kosmonauten nu ligt de Sowjetrepubliek Ka
zachstan, land van uitgestrekte steppen en vruchtbare
kolchoslanderljen, land van eenvoudige herders en boeren,
doch ook van de modernste wetenschap en techniek. In de
Sowjet-Unie liggen de uitersten vaak niet meer dan één
■tap van elkaar verwijderd.
De draagraket van een ruimteschip van het type Wostok, waar
mee Joeri Gagarin als eerste de ruimte inging, was onmiskenbaar
dé trekpleister van de jongste lucht- en ruimtevaartsalon te Parijs.
Het bijna veertig meter lange gevaarte heeft een stuwkracht van
570 ton.
Twee beroemde Sowjetkosmonauten: links Joeri Alexejewitsj Ga
garin, de eerste mens in de ruimte, rechts Wladimir Komarov, die
in zijn ruimteschip, de Sojoez-1, om het leven kwam.
De juiste plaats van het Russische ,Cape Kennedyis lange tijd
geheim gebleven. De pijl geeft aan waar Bay Konoer, de start
plaats van de Sowjetkosmonauten, zich bevindt. De spoorwegver
binding Bay Konoer-Karaganda-Zuidsiberische spoorlijn is aange
geven door middel van een dikke lijn.
