Vlaming bouwde 32
jaar een klok
WONDERBAARLIJK
ASTRONOMISCH UURWERK
Groots werk
Bewogenheid
Uitvindingen
provinciale zeeuwse courant
De gids zegt: ,We hebben hier eens een bus ge
had met carnavalsvierders. Zij waren uitgelaten
en droegen papieren mutsen op het hoofd. Maar
staande voor de klok werden zij stil, zetten hun
mutsen af en koken naar het wonderbaarlijke
schouwspel'. Plaats van handeling: het dromeri
ge kasteel Walburg in het Vlaamse Sint-Ni-
klaas. De gids schuift een stoel bij, wij wachten.
Het is tien voor één in de middag Over zeven
minuten zullen er in het reusachtige, in barokke
stijl opgetrokken paneel tegenover ons, vreemde
dingen gebeuren.
In zijn kleine werkplaats van vijf bij drie meter werkt de heer Heirman met liefde en toewijding aan
een nieuwe schepping die nog schoner en vernuftiger zal zijn dan zijn reeds beroemd geworden
Heirmanklok' in het kasteel Walburg in Sint-Niklaas.
Elk uur van de dag en de nacht komen hier mi
niatuurmensjes van hout tot leven. Drie minuten
lang zijn zij in volle arbeid. Zij timmeren, met
selen of bakken brood. Zij schilderen,spinnen,
weven of bespelen een orgeL Daarna, wanneer
het uur geslagen heeft, vallen alle bewegingen
weer stiL Het is een van de wonderen van de
astronomische .Heirmanklok', waaraan de uit
vinder en maker Edgar Heirman (48) tweeën
dertig jaar heeft gewerkt.
De tovenaar van dit mechaniek arriveert in een
witte Mercedes en dat is iets wat bij een kunste
naar eigenlijk niet past. Edgar Heirman ver
enigt verschillende beroepen In zich. Hij is kunst
schilder, beeldhouwer, klokkenbouwer en schrij
ver. Zijn spreektaal doet denken aan de pastoor
van de bloeiende wijngaard van Felix Timmer
mans. Zijn formuleringen verraden een filosofi
sche inslag, sterk gebonden aan een diep reli
gieus besef, dat zijn uitdrukkingsvorm vindt in
primitieve symbolen. Edgar werd op 28 maart
1919 geboren Jn Waasmunster. Sinds zijn kin
derjaren woont hij in Moerbeke, landelijk dorpje
in het groene Waasland, waar hij als uurwerk
maker de beroepstraditie van zyn voorvaderen
voortzet. De astronomische klok (zeven meter
lang, twee meter hoog) is zijn levenswerk. In
zijn sober werkplaatsje van drie bij vijf meter
heeft hij alle 42.000 onderdelen van de klok zelf
gemaakt. De gids zegt: .Meneer zal u ontvan
gen in de zaal waar vele van zijn schilderijen
hangen. Daar voelt hij zich het beste thuis.' De
schilderijen zijn sterk figuratief en gaan ge
zien de huidige welvaart van de kunstenaar
kennelijk vlot van de hand. Edgar is een kleine
man in een grijs kostuum.- Op alle foto's staat
hij afgebeeld met een vlinderdasje. Zijn handen
bewegen als duiven, zijn blozend gezicht geeft
uitdrukking aan een emotioneel karakter. Hij
zegt: ,De mensen die mijn klok gezien hebben
gaan anders weg dan ze gekomen zijn. Ik weet
dat van de chauffeurs van de touringcars. Dat
bewijst dat de klok iets zeer diep in de mens be
weegt. Wat hier staat is een stuk tijd. Hier zie
je de mens op z'n blote voeten, op zijn klompen
en hjj kijkt naar de zon en de maan. Van kind
af heb ik in een droomwereld geleefd. Tegen
over de wereld van de realiteit was die zo
schoon, meneer.' .Altijd ben ik bezield geweest
van het thema tijd. Ik had als kind schrik het
heden te moeten verlaten. Het ouder worden van
de mensen, dat vond ik zoiets fascinerends. Met
het maken van die klok heb ik geprobeerd de
zonnigheid van het leven te condenseren, opdat
iedereen ervan kan profiteren. En waarom heb
ik al die jaren met zoveel geduld aan die klok
kunnen werken? Dat komt omdat wij onze tijd
In Waasland met liefde hebben beleefd. Dat heb
ben de mensen tegenwoordig niet meer. Velen
zitten in psychiatrische inrichtingen. De men
sen lijden aan tijdgebrek en vervelingscomplex-
Toen Edgar Heirman zestien jaar was, kreeg hij
het gevoel dat htf aan een groot werk moest be
ginnen. Het project dat hem voor ogen stond
vergde vele jaren, dat wist hjj, en daarom raakte
hy wei eens in paniek. Zou hem zo'n lang leven
beschoren zijn dat hij zjjn schepping zou kunnen
voltooien? En, wat misschien nog belangrijker
was, zou hy steeds over voldoende financiële mid
delen kunnen beschikken om dure edele metalen
te kopen? De man met zijn droomwereld ging
heel praktisch aan het werk. Radertje voor ra
dertje, hefboompje voor hefboompje werd in de
kleine werkplaats met liefde geconstrueerd en
de geschiktste plaats bevonden. Op 4 november
1956 stelt koning Boudewijn het astronomisch
uurwerk in werking. Er klinken twaalf donkere
slagen. De koning ziet het schouwspel en zegt
ontroerd: ,Het is moeilijk te begrijpen dat dit
het werk is van één mens. Het heeft op mij een
diepe indruk nagelaten, die ik nooit meer zal
vergeten.'
Sindsdien komen jaarlijks duizenden bezoekers
naar Sint-Niklaas om het schone mechaniek te
bekijken. En niemand blijft onbewogen, zelfs niet
een troep nozems, die luidruchtig, onverschillig
binnenvalt maar geïmponeerd het kasteel ver
laat. De wonderklok geeft behalve de tijd zoveel
andere informatie dat men uren nodig heeft
om het totale mechaniek te begrijpen. Rond de
grote wijzerplaat in het middelste paneel zyn
twaalf andere wijzerplaten gegroepeerd van de
Gregoriaanse kalender. In het midden bevindt
zich de wereldbol waar een gouden band over
heen getrokken is. De bol is steeds in beweging.
Het punt onder de meridiaan geeft aan op welk
deel van de aarde het middag is. Verder zjjn er
de miniaturen van twaalf sterrenbeelden.
Een andere wijzer duidt de hoogte en laagte van
het water aan. Een koopvaarder uit de zestiende
eeuw, gedreven uit rood en geel koper, deint op
en neer zoals het water in de haven van Ant
werpen. Weer andere wijzerplaten vertellen on
der meer iets over de dagen van de week, de
zonsopgang, de ouderdom van de maan, de jaar
getijden en de maanden. Twaalf kleinere wijzer
platen, binnen de kring van de grote, geven in
formatie omtrent de lengte van de nacht, de duur
van de dag in de loop van het jaar, de lengte
graadafstand, de lengtebepaling, de aardbelich-
ting, de zonnecirkel, de maanbelichting, de maan
stand en de vallende sterren. Boven dit paneel
is de blauwe hemel zichtbaar met een kroon en
de spreuk: .Liefdevolle arbeid overwint alles.'
Van links naar rechts rijzen getrouwe kopieën
van Vlaamse kerktorens omhoog. Daarachter ziet
men de zon en de maan in hun dagelijkse om
loop.
Het zijn slechts enkele fragmenten, die wjj aan
stippen. Wie het uurwerk in zijn geheel wil le
ren kennen, kan beter zelf gaan kijken. Hij zal
ook een prachtige indruk krijgen van het me
chaniek, dat dit alles in beweging houdt. Het
geheel is gevat in een glazen kast. Van een zeld
zame schoonheid is vooral de gouden slinger in
de vorm van een zon, waarvan de stralen zjjn
bezet met. rode en blauwe edelstenen tekenen
van liefde en trouw.
Edgar Heirman is nog lang niet klaar. Via een
nieuw mechaniek dat een frondbreedte zal be
slaan van twaalf neter en een hoogte van twee
meter wil hy gestalte geven aan de schepping
en de ontwikkeling van de mens en zyn cultuur
van Archimedes tot Einstein. Hij zegt: ,Ik zal er
mijn hele verdere leven nog voor nodig hebben
om dat te maken. Ik hoop dat het me lukken zal.'
Verder is hij bezig aan een planetarium en twee
panelen die bedoeld zijn als een ode aan de me
chanica. Het zal een grote verzameling tand
wielen, hefbomen en nokken worden, die Edgar
beschouwt als een gebed van metaal. In een klein
boekje schrijft hij wat het voor hem betekende
toen zijn astronomisch uurwerk een vaste stand
plaats had gekregen. ,Het uurwerk kwam er;
mijn gedachten werden werkelijkheid. Zoals ik
eens ons volk zag stappen en werken; de zon, de
maan en de sterren zag cirkelen; fier naar de
Vlaamse toren keek, zo werd hier de ziel, 't ge
loof van ons volk weergegeven. Terwijl ik jaren
vreesde, voel ik mij nu begrepen en dit is mijn
grootste beloning.'
ingepast in een ingewikkeld mechanisme, dat
reeds menige ingenieur met diepe bewondering
heeft vervuld.
In 32 jaar groeide een juweel van handvaardig
heid dat bovendien getuigt van groot astrono
misch inzicht. In de Heirmanklok gaan schoon
heid en wetenschap hand in hand. In de duizen
den driftig tollende tandwieltjes ligt het sym
bool verborgen van het leven zelf tegen de ach
tergrond van de tijd die onder alle omstandig
heden onverbiddelijk is. Merkwaardig overigens
dat het resultaat van modern technisch vernuft
een fagade van barok kreeg. De zeyen minuten
zjjn verstreken. De grote wijzer van dé klok
centraal In het paneelstaat drie streepjes
verwijderd van de twaalf. Boven ons hoofd, in
een blauwe hemel, lichten honderden sterren op,
die met de verbindende constructielijnen de fi
guren laten zien zoals de Grieken die in hun ver-,
beelding zagen. De sterrenhemel, die honderden
kilogrammen weegt, draait mechanisch met de
schijnbare beweging van de sterren rond. Het
geheel wordt gedragen door twee engelen die de
tekst verkondigen: .Semper vivens Deo juvante,'
.altijd levend met de hulp van God'. De beide en
gelen slaan driemaal op een klokje. Onmiddel
lijk daarna komen alle figuren op het grote pa
neel in beweging. Met een zacht geratel gaan de
24 ambachtslieden aan het werk. De poppetjes
herinneren aan de schilderijen van Pie ter Breu
ghel. Terwijl zij, ieder in het eigen beroepsritme,
met gekromde ruggetjes nijver bezig zijn, gaan
in het'middenpaneel twee deurtjes open. In stra
lend licht zit daar op een troon onze lieve vrouw
van Vlaanderen met het kindeke Jezus op haar
schoot. Zij wordt geflankeerd door twee enge
len, die aan het klokketouw trekken, nadat even
een carillon heeft geklonken. De klok slaat één
uur. De deurtjes sluiten zich, de ambachtslieden
verstarren. Boven in het blauwe zwerk doven de
sterren. Wat hoorbaar blijft is het tikken van
de klok, de hartslag van de eeuwigheid, onver
stoorbaar bij leven en bij dood. Maar de inscrip
tie in de grote wijzer herinnert eraan, dat het
een mens was, die dit astronomisch wonder in
beweging bracht. ,Ik ben maar dood metaal,
maar een mens bracht leven in mij, opdat ik
steeds mijn schepper zou loven en danken.'
Edgar Heirman heeft enkele jaren humaniora
bij de paters salesianen gevolgd, als hij zjjn stu
dies afbreekt omdat hjj meent thuis meer te
kunnen leren. Hij bewjjst dat in de daaropvol
gende jaren door veertig uitvindingen te doen
met betrekicing tot meettoestellen, uurwerktypes
en fijne mechanismen. Terwijl hij stug door
werkt en oude zolders zich opstapelen met on
derdelen van zijn astronomische klok, vooi-ziet
hij in zijn onderhoud met schilderen. Maar het
honorarium tilt hem niet uit de diepste armoe
de, offer aan zijn gouden handen en geest. Wat
Edgar met soberheid vervult is het feit, dat hij
zijn meesterwerk nergens in volle glorie kan op
zetten. Totdat er een aanbieding komt uit Ame
rika. Men stelt hem een rondreis voor door de
States. Vlaanderen, dat tot dat moment weinig
belangstelling voor zijn schepping aan de dag
heeft gelegd, wordt wakker geschud dank zij een
publikatie in een plaatselijk dagblad. De gouver
neur van Oost-Vlaanderen gaat er zich mee be
moeien. Hij beklimt de trappen naar de zolder
en weet dan, na de eerste oogopslag: de Heir
manklok moet in België blijven. Maar waar kan
hij worden opgesteld? Het stadsbestuur van St.-
Niklaas gc*oit de sterkste troeven op tafeL Het
kasteel Walburg wordt qua inrichting en sfeer
Het astronomisch uurwerk ,De Heirmanklok'een pronkjuweel van handvaardigheid en weten
schappelijk denken.
Dit is de achterzijde van het mechanisme. Niet zichtbaar is de gouden slinger, voorstellende de zon,
waarvan de stralen zijn afgezet met edelstenen.
