cirkel is gesloten
SCHOENPOETSEN UIT VRIENDSCHAP
V erkeersverbazing
in Istanbul
BEZOEK AAN TURKIJE (III)—
ZATERDAG 10 OKTOBER 1964 PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
SLOTARTIKEL
Efeze had bestaan. Dat werd een -
kaanse collega te bar. Hij onderbral
man met een traag-nasaal stem
„Hay. mr. Demosthenes, vertel ons liever
wat die vier zuilen daarginds betekenen..."
De gids keek héél beteulerd en verklaarde
dat het vier pilaren waren
van Johannes en dat de i
del ijk daarbij was begraven,
heeft hg die middag niet
ken.
Dwalen door Efeze Dat is ook dwalen
langs de godsdiensten der wereld. Dat kon
niet beter worden gedemonstreerd als door
het Turkse ministerie van voorlichting was
gedaan op de omslag van een mapje over
Efeze. Daarop was Artemis afgebeeld, de
omvangrijke godin der vruchtbaarheid,
maar ook de maagd Maria. Waarom uit
gerekend op een folder van een moham
medaanse staat een dergelijke c
Och. het is wel te verklaren; in Efez<
vindt zich namelijk óók de plaats,
naar de overlevering wil. de maagd J,
werd begraven. Een kleine i
buiten Efeze. hoog op de berg A.
een kleine kapel, gebouwd
van een kerkje, dat daar
vierde eeuw na
trokken. De overlever:
met de apostel Johai
zijn getrokken en hier zou zijn overleden.
In het midden van de negentiende eeuw
werd de plaats waar zij zou hebben ge
woond ontdekt en monniken bouwden hier
een pelgrimsoord. Vele rooms-katholieke ge
lovigen bezoeken deze plaats, men ziet:
moskeeën. christelijke pelgrimsoorden,
Griekse ruïnes, beeldjes van een Anato-
lische vruchtbaarheidsgodin, men vindt het
hier allemaal. En in Izmir zorgt de V.V.V.
er voor. dat het alles bekend wordt, want
het toerisme brengt immers een lieve stui
ver op...
Tk heb het beeldje van Artemis die avond
1toch maar in de koffer gestopt. Het aan-
vankelgke denkbeeld het in de Aegeische
zee te werpen heb ik na het bezoek aan
Efeze opgegeven. Niet dat ik het thuis op
de piano zal zetten, maar misschien zal
ik Diana ergens in Nederland in
zee gooien. Wie weet spoelt ze
in Denemarken of in Frankrijk,
er daar wel van opkijken, maa
zullen ze óók daar dan wel
„Groot is Diana der Efeziërs". 1
het de V.V.V. van Izmir om beg
De cirkel is gesloten.
De V.V.V. van Izmir heeft me een beeldje
aangeboden, niet al te solide en eerlijk
gezegd niet al te fraai: een gipsafbeel-
ding van de godin Artemis. Wie die dame
was? Een Anatolische vruchtbaarheidsgo
din, die reeds lang voor de opkomst van
de Griekse cultuur werd vereerd in het
deel van Turkije, dat vroeger Klein-Azië
werd genoemd. Later werd zij door de
Grieken en de Romeinen geannexeerd en
vooral vereerd in Efeze, thans het kleine
Turkse dorp Selcuk. Daar bevond zich een
grote tempel, waar Artemis oftewel Diana
der Efeziërs werd aanbeden en daar werd
het (naar men zei) uit de hemel gevallen
beeld bewaard.
Een nogal wulps beeld: een godin met vier
rijen borsten en een soort gewaad, van vo
ren versierd met sfinxen, nimfen, schelpen,
zelfs met bijen en rozen. Een verkleinde
uitgave van dit beeld (het formaat van
„voor-thuis-op-de-piano") heeft" de V.V.V.
Izmir mij aangeboden, keurig verpakt in
een doosje met een mooi lint. En daarmee
lijkt me in Izmir en wyde omgeving de
cirkel weer gesloten.
Ter verklaring van deze raadselachtige
uitspraak eerst iets over Izmir. Deze mo
derne havenstad aan de Aegeische zee is
dezelfde plaats als eertijds Smyrna. En in
de omgeving van deze streek vindt men het
centrum van het vroegere christendom, hier
eens vooral door Paulus gepredikt. In dit
gebied liggen drie van de zeven gemeen
ten, die Johannes in zijn Openbaringen
noemt: Smyrna, Efeze en Pergamum. Voor
de westerling, op zoek naar de oorsprong
van Europa een streek die men eenvoudig
móet bezoeken om iets te kunnen begrij
pen van de sfeer en achtergrond van dit
deel van de Romeinse wereld, van waaruit
de christelijke beschaving Europa verover
de. Van het oude Smyrna is overigens niet
zo heel veel meer over. Wie er heen reist
in een soort geëxalteerde stemming zal bit
ter teleurgesteld worden. Niets is over meer
van de oude schoonheid, welke die van
Rome moet hebben overtroffen: wat oude
brokstukken van een Byzantijnse muur op
de heuvels aan de rand van de huidige
stad en een restant van de oude Agora zijn
eigenlijk alles. Izmir is in de loop der
eeuwen vele malen verwoest, zelfs nog in
deze eeuw. in J922 tijdens de Grieks-Turkse
oorlog. Nu is het een vrij moderne haven,
een marinebasis tevens en bovendien een
stad, die zich steeds beter realiseert dat
men van hieruit excursies kan maken naar
de ruïnes van de steden Efeze en Perga
mum. Izmir heeft het toerisme ontdekt en
gaat er zich naar richten.
Het nieuwe „fabrieksmerk" van dit toe
risme nu is de wulpse mevrouw Diana.
Zoals men Nederland „verkoopt" door mid
del van een Volendammer in-klederdracht,
zo verkoopt Izmir zijn mogelijkheden door
een afbeelding van Diana. In het nieuwe
hotel Efese pas gebouwd, deze zomer
voor het eerst in bedrijf en geëxploiteerd
door een Duitse vakman, Herr Max Billig
aus München, in dit Hiltonachtige etablis
sement staat de dame meer dan levensgroot
in de hall. Een nogal omvangrijke Ameri
kaanse, met wie ik samen het hotel binnen
kwam, schrok er van: „Quite shocking"
vond ze. En ik was het wel een beetje met
haar eens, maar het went wel, deze uitge
breide monokini. Goed, Diana is dus het
handelsmerk en de V.V.V. geeft aan som
mige bezoekers een afbeelding ervan ca
deau.
Hierboven: Diana der Efeziërs. Op
de tekening geheel boven de tempel
van Hadrian us in Efeze. Dit bouw
werk kwam tot stand ca. 130 j. n.
Chr. In de tempel werden versierin
gen gevonden, die allerlei taferelen
uitbeelden over de stichting van
Efeze.
Waarom nu de cirkel gesloten?
Omdat in een ver verleden enige tien
tallen jaren na de aanvang onzer jaartel
ling Diana der Efeziërs een soortgelijke
„merk"-functie had en ook tóen als souve
nir-object optrad. Men kan daarover een
boeiend verhaal lezen in de Handelingen
der Apostelen, namelijk het gedeelte dat
vertelt hoe Paulus in Efeze werkt. Er ont
staat een conflict met zilversmeden, de
souvenirverkopers van toen. De voorzitter
van deze handelaars, een zekere meneer
Demetrius, raakte in paniek door het op
treden van Paulus en riep onmiddeliyk de
vergadering van zgn vakbond bijeen. „Pau
lus maakt het land afkerig van Diana en
de goden" betoogde hg met vuur. „denk er
om mannen, onze broodwinning gaat er
aan". Demetrius en zijn collega's verkoch
ten nameiyk tientallen afbeeldingen van
Diana's tempel aan de vele bezoekers van
elders, afbeeldingen van één der zeven
wereldwonderen, die grif werden verkocht
in deze cosmopolitische stad, waar men van
heinde en ver heen toog om er Diana te
aanbidden. Enfin, er ontstond een complete
opstand, die eindigde met een rel-vergade-
ring in het grote theater van Efeze. waar
urenlang werd geschreeuwd en geroepen:
„Groot is Diana der Efeziërs. Dank zy het
tactische optreden van de stadssecretaris
liep de opstand van de souvenirverkopers
met een sisser af. Maar ik moet zeggen:
het is „ergens" toch een vreemde sensatie
te ervaren dat ln deze tijd de cirkel weer
is gesloten: Diana, de wulpse uitbundige
joffer der Efeziërs, la als in de dagen van
Paulus een stuk broodwinning voor souve
nirverkopers. „Kom naar Efeze en zie er
Diana..."
befaamde „Roverssynode", die zich fel kant
te tegen paus Leo de Grote. Men ziet: zelfs
tussen de ruïnes wordt men herinnerd aan
oude tegenstellingen tussen oost en west.
De halfopgegraven ruines van deze eens zo
machtige en indrukwekkende Efezen liggen
als een krans om het kleine Selcuk.
Naar Efeze dus, eens het ontmoetings
punt van de oude wereld, om te zien of er
nog iets over is van werkelijkheid en Bfeer
van dat grijze verleden. Jawel, die sfeer
is er nog. Maar men moet niet- op zoek
gaan naar de tempel van Diana, want daar
is heel weinig van over. Er is slechts van
dit wereldwonder een modderige vijver over
gebleven. restant van negentiendeeeuwse op
gravingen door Engelse archeologen. Van
den vinden en met een gids heb ik de zui
lenstraat naar de havenpoort afgelopen.
„Denk even ln", zei de gids, „hier heeft
Marcus Antonius zgn Intocht gehouden, de
vrouwen van Efeze zgn hem tegemoet ge
sneld, gekleed als Bacchanten..." maar
mompelend voegde hg er aan toe „Mis
schien wel ontkleed als Bacchanten."
Met deze gids ook ben ik naar de plaats
gewandeld, waar onder leiding van Deme
trius de zilversmid de befaamde opstand
tegen Paulus werd georganiseerd: het thea
ter, dat omstreeks vijftig na Christus werd
dag nadat de V V V. het beeldje had
doen bezorgen bij mijn hotel ben ik naar
Efeze gegaan, althans naar wat er van over
is. Het is een boeiende ervaring, deze
slechts ten dele opgegraven ruïnen-stad te
bezoeken, gelegen vlak naast een klein mo
hammedaans dorp. Onvoorstelbaar eigenlijk,
dat dit gebied eens een machtig centrum
is geweest, ryker en groter dan Athene en
Rome. Efeze was hét ontmoetingspunt van
Griekenland met het christendom. Dit deel
van het oude Klein-Azië immers heeft een
belangryk aandeel gehad in wat men de
„Griekse beschaving" noemt, terwijl boven
dien het Christendom uit het oosten af
komstig hier wortel heeft geschoten.
Dit thans zo dun bevolkte deel van Turkije
eens het culturele tweestromenland van de
antieke wereld, zou men de bakermat van
Europa's beschaving kunnen noemen. Maar
meer dan een herinnering aan die verre tijd
is er eigenigk niet te vinden. De ruïnes zijn
hier verder „geruïneerd" dan in Italië en
Griekenland, vermoedelijk mede te wyten
aan de vele aardbevingen, die hier epide
misch optreden. Desondanks kan men zich
wel een voorstelling vormen van het vertier
en de drukte, die in deze centrumplaatsen
van de antieke wereld hebben geheerst.
Elke stad had zijn baden, zijn theaters, zijn
bibliotheken, zgn gymnasia. Van dat alles
zijn brokstukken over, terwgl nog veel, heel
veel op opgraving wacht. Men kan rond
Selcuk restanten van diverse Efezes aan
treffen. o.a. het Hellenistische en het By
zantijnse. het laatste bekend door zijn ba
siliek, die gesticht zou zijn op het graf van
de apostel Johannes, bekend ook door de
Vanuit Izmir het vroegere Smyrna de havenstad aan de Aegei
sche zee kan men twee belangrijke centra uit de oude wereld bezoeken
Efeze en Pergamum. Op deze pagina wordt met name ingegaan op de
eerste stad. maar ook een bezoek aan Pergamum is de moeite waard.
De ruïnes van deze stad zijn gelegen in de onmiddellijke omgeving
van het tegenwoordige Bergama. Er is een enorm theater, prachtig
gelegen tegen de helling van een heuvel, er zijn hier bovendien de
•uïnes van het Asclepion, een uitgebreid hospitalencomplex, dat in
Ie oudheid grote vermaardheid bezat. Pergamum werd al vroeg een
christelijk centrum en was een van de zeven gemeenten, die in het
ooek Openbaringen wordt genoemd. De schrijver van dit bijbelboek ver
wijst naar de „troon des satans" in Pergamum. Vermoedelijk is
daarmee het grote altaar van Zeus bedoeld, bijna vijftien meter hoog
opgericht op een van de lagere terrassen van de stad. Van dit al
taar zijn alleen nog de fundamenten te vinden: een idyllische plaats
onder een paar fraaie pijnbomen. In de zevende eeuw na Christus
werd het oude Pergamum door de Turken in brand gestoken en sinds
dien verloor het zijn belangrijkheid. Later bouwden de Turken in de
onmiddellijke omgeving een nieuwe stad: Bergama. Thans is deze
plaats een handelscentrum voor een wijde omgeving, een soort provin
ciehoofdstad.
daar dat de Turken in Selcuk de plaats,
waar eens Diana's tempel stond, aanduiden
als „de Engelse sloot". Wil men iets van
schatten zien, die hier eens uit de hele toen
malige bekende wereld werden bijeenge
bracht, dan kan men beter niet naar Efeze
gaan. maar naar het Britse
Londen...
Maar al
ATA de tempel 6
•indt men dan niets meer van
i het mooiste Diana
beeld in het museum yan Napels te vin
den, toch is een bezoek aan Efeze een evene
ment van de eerste orde. Uren heb ik er
rond gedwaald, ik heb gezeten in wat is
overgebleven van de beroemde bibliotheek
van Celsus, ik ben te gast geweest in het
Odeon-theater, eens de concertzaal van
Efeze, waar 1500 luisteraars een plaats kon-
gebouwd, was in die dagen gloednieuw,
een soort model-schouwburg voor die tijd.
Er konden wel een paar toeschouwers in:
ruim 24.000. „Bijna vijfentwintigduizend
mensen", peinsde mijn gids, „vermoedeiyk
heeft Paulus hier gesproken. Hier heeft hg
gestaan, zgn nieuwe religie predikend. Maar
ik ben er van overtuigd, dat hij het heel
rustig aan heeft gedaan, „he has spoken
in an humble tone", hg heeft nederig ge
sproken, want in deze stad van Diana stond
men niet toe dat dienaren van een andere
God agressief te keer gingen..."
de grenzen van de tijd. Nu eens staat
men in het oude Griekenland, dan weer
herkent men het Romeinse imperium. Een
paar kilometer verder is er het Byzantgnse
rijk, centrum van een christelijke denk
wereld. Hier raakte mijn gids zo in ver
voering, dat hij op een verhoging klom en
met brede gebaren filosofische vertogen
begon te houden. Hij stelde gemakshalve
vast, dat de theorieën van Einstein onmo
gelijk zouden zijn geweest als er niet eerst
Toen ik het Grand-hotel Efese uitkwam stonden
er drie kamelen voor de ingang. „Aha, hier nog
het primitieve gedoe", denkt men dan als eenvou
dig burger, „twee kamelen met een jong kameel-
tje bij een hypermodern hotel, twee werelden die
elkaar ontmoeten". Maar een enigszins Engels
sprekende schoenpoetser, die hij onmiddellijk aan
klampte, hielp mij uit de droom: exploitatie ten
behoeve van toeristen.
1VAen kan zich op de kamelerug laten fotograferen
men kan pogen er een ritje op te maken, mits men
maar een behoorlijk aantal Turkse lires aan de bijge
voegde kameeldrgver overhandigt. Liever heeft hij
vreemde valuta, want vertelde de schoenpoetser
daar is een handeltje mee te dry ven. Al pratend was
hg begonnen mijn schoenen te poetsen, ongevraagd
maar ik nam me heilig voor er niet te veel voor li
betalen.
Ik hoefde niet lang te wachten: de onderhandelingei
over de prijs werden snel geopend. De schoenpoetser
T er zbh er ontelbaar velen in Turkije naar schat
ting vijftig jaar, begon op klaaglgke toon een drama-
M? ver^aab hij had vader noch moeder, bovendien
ontbraken hem broers of zusters, zodat hg .zogezegd een
arme wees van om en bij vijftig jaar was. Honger en
dorst kwelden hem, verzekerde hij voorts met een van
emotie trillende stem, daarbij een goud-gevuld gebit
in een opgewekt, niet al te hongerig uitziend gelaat
blootleggend. Welnu, zo betoogde hij verder, tgdens dit
korte contact had hij Allah zij geprezen mogen
vaststellen dat ik een goed vriend was. Weliswaar
poetst men de schoenen van een goede vriend voor
niets, een gebaar van vriendschappelgke hoffelijkheid,
maar zo ging hij verder aan de andere kant zou
ik er wel prgs opstellen óók van mijn kant een kleine
daad van vriendschap te stellen. Dat kon, ik hoefde
hem slechts een luttel bedrag te overhandigen.
De kameeldrijver plus enkele collega-schoenpoetsers
sloegen vol aandacht het verloop van de onderhan
delingen gade. Op mijn beurt verzekerde ik alle be
grip te hebben voor de kennelijk trieste situatie, waar
in mijn kersverse vriend zich bevond, een toestand die
mij bijkans (zoals hij wel zou hebben gemerkt) tot tra
nen toe had bewogen. Daarom wilde ik hem meedelen,
dat ik geenszins het plan had het schoenenpoetsen on
betaald te laten verrichten. Of ik ook mocht weten
vat mijn arme wees had gedacht?
Er viel een diepe stilte. Slechts de kamelen maak-
en lawaai, doordat zij met hun lijven langs een lan-
aarnpaal tt.l.-verlichting) schurkten. De stilte duurde
echter niet lang. Er ontstond een radde discussie met
de andere poetsers en ook de kameeldrijver mengde
zich in het gesprek. Men bekeek mij, men taxeerde mij,
er werd op het hotel gewezen en men stelde kennelijk
vast, dat een behoorlijke aanslag op zijn plaats was.
Mijn verweesde vriend stond op hij had juist zijn
derde zalfje op mijn schoenen gesmeerd en verze
kerde, dat naar zijn mening het Efese-hotel „very
very good" was. Een toerist uit dit hotel, die hij die
morgen had behandeld, had hem zeer royaal betaald.
Maar bij mij was het anders, bij mij werd geen beta
ling verlangd, slechts een bedragje om de vriendschap
te bezegelen. Dit bedragje nu werd van zijn kant op
tien lires gesteld Tien lires: vier gulden.
Weer viel een diepte stilte. Ondertussen werd de
schoenreiniging voortgezet, ik moet erkennen:
nauwgezet en vakkundig. Van mijn kant werden ech
ter geen tegenvoorstellen gedaan. Een Turks collega
had dit ten sterkste afgeraden. „Gewoon een lire beta
len en weggaan", had hg geadviseerd. Ik kan echter
nooit wennen aan het in sommige landen volkomen
acceptabele systeem van afdingen, zelfs niet als het om
schoenpoetsen gaat. Maar vier gulden voor het reini
gen van een paar schoenen was budgettair volstrekt
onverantwoord, zelfs de helft was aanzienlijk over
vraagd. Wat zou er gebeuren als ik bijvoorbeeld één
lire gaf? Opstand van de schoenpoetsers en de ka
meeldrijvers? Ik besloot (zwak moment) toch maar
twee lires te geven. Met een plechtig gebaar over
handigde ik ze aan de wees van vijftig. Waarop hij
mij omstandig op de schouder sloeg en opnieuw verze
kerde: „Good, good, good friend".
Met glimmende neuzen ben ik daarna langs het
ruiterstandbeeld van Atatürk gewandeld. Mijn nieuwe
vriend trof ik later in een havenkroegje, genoeglgk
koffiedrinkend. Hij groette mij breed-glimlachend
De tempel van Zeus in Pergamum. Eens een van de grootste attracties in deze Romeinse
stad, thans een stille plaats onder enkele pijnbomen.