cirkel is gesloten SCHOENPOETSEN UIT VRIENDSCHAP V erkeersverbazing in Istanbul BEZOEK AAN TURKIJE (III)— ZATERDAG 10 OKTOBER 1964 PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT SLOTARTIKEL Efeze had bestaan. Dat werd een - kaanse collega te bar. Hij onderbral man met een traag-nasaal stem „Hay. mr. Demosthenes, vertel ons liever wat die vier zuilen daarginds betekenen..." De gids keek héél beteulerd en verklaarde dat het vier pilaren waren van Johannes en dat de i del ijk daarbij was begraven, heeft hg die middag niet ken. Dwalen door Efeze Dat is ook dwalen langs de godsdiensten der wereld. Dat kon niet beter worden gedemonstreerd als door het Turkse ministerie van voorlichting was gedaan op de omslag van een mapje over Efeze. Daarop was Artemis afgebeeld, de omvangrijke godin der vruchtbaarheid, maar ook de maagd Maria. Waarom uit gerekend op een folder van een moham medaanse staat een dergelijke c Och. het is wel te verklaren; in Efez< vindt zich namelijk óók de plaats, naar de overlevering wil. de maagd J, werd begraven. Een kleine i buiten Efeze. hoog op de berg A. een kleine kapel, gebouwd van een kerkje, dat daar vierde eeuw na trokken. De overlever: met de apostel Johai zijn getrokken en hier zou zijn overleden. In het midden van de negentiende eeuw werd de plaats waar zij zou hebben ge woond ontdekt en monniken bouwden hier een pelgrimsoord. Vele rooms-katholieke ge lovigen bezoeken deze plaats, men ziet: moskeeën. christelijke pelgrimsoorden, Griekse ruïnes, beeldjes van een Anato- lische vruchtbaarheidsgodin, men vindt het hier allemaal. En in Izmir zorgt de V.V.V. er voor. dat het alles bekend wordt, want het toerisme brengt immers een lieve stui ver op... Tk heb het beeldje van Artemis die avond 1toch maar in de koffer gestopt. Het aan- vankelgke denkbeeld het in de Aegeische zee te werpen heb ik na het bezoek aan Efeze opgegeven. Niet dat ik het thuis op de piano zal zetten, maar misschien zal ik Diana ergens in Nederland in zee gooien. Wie weet spoelt ze in Denemarken of in Frankrijk, er daar wel van opkijken, maa zullen ze óók daar dan wel „Groot is Diana der Efeziërs". 1 het de V.V.V. van Izmir om beg De cirkel is gesloten. De V.V.V. van Izmir heeft me een beeldje aangeboden, niet al te solide en eerlijk gezegd niet al te fraai: een gipsafbeel- ding van de godin Artemis. Wie die dame was? Een Anatolische vruchtbaarheidsgo din, die reeds lang voor de opkomst van de Griekse cultuur werd vereerd in het deel van Turkije, dat vroeger Klein-Azië werd genoemd. Later werd zij door de Grieken en de Romeinen geannexeerd en vooral vereerd in Efeze, thans het kleine Turkse dorp Selcuk. Daar bevond zich een grote tempel, waar Artemis oftewel Diana der Efeziërs werd aanbeden en daar werd het (naar men zei) uit de hemel gevallen beeld bewaard. Een nogal wulps beeld: een godin met vier rijen borsten en een soort gewaad, van vo ren versierd met sfinxen, nimfen, schelpen, zelfs met bijen en rozen. Een verkleinde uitgave van dit beeld (het formaat van „voor-thuis-op-de-piano") heeft" de V.V.V. Izmir mij aangeboden, keurig verpakt in een doosje met een mooi lint. En daarmee lijkt me in Izmir en wyde omgeving de cirkel weer gesloten. Ter verklaring van deze raadselachtige uitspraak eerst iets over Izmir. Deze mo derne havenstad aan de Aegeische zee is dezelfde plaats als eertijds Smyrna. En in de omgeving van deze streek vindt men het centrum van het vroegere christendom, hier eens vooral door Paulus gepredikt. In dit gebied liggen drie van de zeven gemeen ten, die Johannes in zijn Openbaringen noemt: Smyrna, Efeze en Pergamum. Voor de westerling, op zoek naar de oorsprong van Europa een streek die men eenvoudig móet bezoeken om iets te kunnen begrij pen van de sfeer en achtergrond van dit deel van de Romeinse wereld, van waaruit de christelijke beschaving Europa verover de. Van het oude Smyrna is overigens niet zo heel veel meer over. Wie er heen reist in een soort geëxalteerde stemming zal bit ter teleurgesteld worden. Niets is over meer van de oude schoonheid, welke die van Rome moet hebben overtroffen: wat oude brokstukken van een Byzantijnse muur op de heuvels aan de rand van de huidige stad en een restant van de oude Agora zijn eigenlijk alles. Izmir is in de loop der eeuwen vele malen verwoest, zelfs nog in deze eeuw. in J922 tijdens de Grieks-Turkse oorlog. Nu is het een vrij moderne haven, een marinebasis tevens en bovendien een stad, die zich steeds beter realiseert dat men van hieruit excursies kan maken naar de ruïnes van de steden Efeze en Perga mum. Izmir heeft het toerisme ontdekt en gaat er zich naar richten. Het nieuwe „fabrieksmerk" van dit toe risme nu is de wulpse mevrouw Diana. Zoals men Nederland „verkoopt" door mid del van een Volendammer in-klederdracht, zo verkoopt Izmir zijn mogelijkheden door een afbeelding van Diana. In het nieuwe hotel Efese pas gebouwd, deze zomer voor het eerst in bedrijf en geëxploiteerd door een Duitse vakman, Herr Max Billig aus München, in dit Hiltonachtige etablis sement staat de dame meer dan levensgroot in de hall. Een nogal omvangrijke Ameri kaanse, met wie ik samen het hotel binnen kwam, schrok er van: „Quite shocking" vond ze. En ik was het wel een beetje met haar eens, maar het went wel, deze uitge breide monokini. Goed, Diana is dus het handelsmerk en de V.V.V. geeft aan som mige bezoekers een afbeelding ervan ca deau. Hierboven: Diana der Efeziërs. Op de tekening geheel boven de tempel van Hadrian us in Efeze. Dit bouw werk kwam tot stand ca. 130 j. n. Chr. In de tempel werden versierin gen gevonden, die allerlei taferelen uitbeelden over de stichting van Efeze. Waarom nu de cirkel gesloten? Omdat in een ver verleden enige tien tallen jaren na de aanvang onzer jaartel ling Diana der Efeziërs een soortgelijke „merk"-functie had en ook tóen als souve nir-object optrad. Men kan daarover een boeiend verhaal lezen in de Handelingen der Apostelen, namelijk het gedeelte dat vertelt hoe Paulus in Efeze werkt. Er ont staat een conflict met zilversmeden, de souvenirverkopers van toen. De voorzitter van deze handelaars, een zekere meneer Demetrius, raakte in paniek door het op treden van Paulus en riep onmiddeliyk de vergadering van zgn vakbond bijeen. „Pau lus maakt het land afkerig van Diana en de goden" betoogde hg met vuur. „denk er om mannen, onze broodwinning gaat er aan". Demetrius en zijn collega's verkoch ten nameiyk tientallen afbeeldingen van Diana's tempel aan de vele bezoekers van elders, afbeeldingen van één der zeven wereldwonderen, die grif werden verkocht in deze cosmopolitische stad, waar men van heinde en ver heen toog om er Diana te aanbidden. Enfin, er ontstond een complete opstand, die eindigde met een rel-vergade- ring in het grote theater van Efeze. waar urenlang werd geschreeuwd en geroepen: „Groot is Diana der Efeziërs. Dank zy het tactische optreden van de stadssecretaris liep de opstand van de souvenirverkopers met een sisser af. Maar ik moet zeggen: het is „ergens" toch een vreemde sensatie te ervaren dat ln deze tijd de cirkel weer is gesloten: Diana, de wulpse uitbundige joffer der Efeziërs, la als in de dagen van Paulus een stuk broodwinning voor souve nirverkopers. „Kom naar Efeze en zie er Diana..." befaamde „Roverssynode", die zich fel kant te tegen paus Leo de Grote. Men ziet: zelfs tussen de ruïnes wordt men herinnerd aan oude tegenstellingen tussen oost en west. De halfopgegraven ruines van deze eens zo machtige en indrukwekkende Efezen liggen als een krans om het kleine Selcuk. Naar Efeze dus, eens het ontmoetings punt van de oude wereld, om te zien of er nog iets over is van werkelijkheid en Bfeer van dat grijze verleden. Jawel, die sfeer is er nog. Maar men moet niet- op zoek gaan naar de tempel van Diana, want daar is heel weinig van over. Er is slechts van dit wereldwonder een modderige vijver over gebleven. restant van negentiendeeeuwse op gravingen door Engelse archeologen. Van den vinden en met een gids heb ik de zui lenstraat naar de havenpoort afgelopen. „Denk even ln", zei de gids, „hier heeft Marcus Antonius zgn Intocht gehouden, de vrouwen van Efeze zgn hem tegemoet ge sneld, gekleed als Bacchanten..." maar mompelend voegde hg er aan toe „Mis schien wel ontkleed als Bacchanten." Met deze gids ook ben ik naar de plaats gewandeld, waar onder leiding van Deme trius de zilversmid de befaamde opstand tegen Paulus werd georganiseerd: het thea ter, dat omstreeks vijftig na Christus werd dag nadat de V V V. het beeldje had doen bezorgen bij mijn hotel ben ik naar Efeze gegaan, althans naar wat er van over is. Het is een boeiende ervaring, deze slechts ten dele opgegraven ruïnen-stad te bezoeken, gelegen vlak naast een klein mo hammedaans dorp. Onvoorstelbaar eigenlijk, dat dit gebied eens een machtig centrum is geweest, ryker en groter dan Athene en Rome. Efeze was hét ontmoetingspunt van Griekenland met het christendom. Dit deel van het oude Klein-Azië immers heeft een belangryk aandeel gehad in wat men de „Griekse beschaving" noemt, terwijl boven dien het Christendom uit het oosten af komstig hier wortel heeft geschoten. Dit thans zo dun bevolkte deel van Turkije eens het culturele tweestromenland van de antieke wereld, zou men de bakermat van Europa's beschaving kunnen noemen. Maar meer dan een herinnering aan die verre tijd is er eigenigk niet te vinden. De ruïnes zijn hier verder „geruïneerd" dan in Italië en Griekenland, vermoedelijk mede te wyten aan de vele aardbevingen, die hier epide misch optreden. Desondanks kan men zich wel een voorstelling vormen van het vertier en de drukte, die in deze centrumplaatsen van de antieke wereld hebben geheerst. Elke stad had zijn baden, zijn theaters, zijn bibliotheken, zgn gymnasia. Van dat alles zijn brokstukken over, terwgl nog veel, heel veel op opgraving wacht. Men kan rond Selcuk restanten van diverse Efezes aan treffen. o.a. het Hellenistische en het By zantijnse. het laatste bekend door zijn ba siliek, die gesticht zou zijn op het graf van de apostel Johannes, bekend ook door de Vanuit Izmir het vroegere Smyrna de havenstad aan de Aegei sche zee kan men twee belangrijke centra uit de oude wereld bezoeken Efeze en Pergamum. Op deze pagina wordt met name ingegaan op de eerste stad. maar ook een bezoek aan Pergamum is de moeite waard. De ruïnes van deze stad zijn gelegen in de onmiddellijke omgeving van het tegenwoordige Bergama. Er is een enorm theater, prachtig gelegen tegen de helling van een heuvel, er zijn hier bovendien de •uïnes van het Asclepion, een uitgebreid hospitalencomplex, dat in Ie oudheid grote vermaardheid bezat. Pergamum werd al vroeg een christelijk centrum en was een van de zeven gemeenten, die in het ooek Openbaringen wordt genoemd. De schrijver van dit bijbelboek ver wijst naar de „troon des satans" in Pergamum. Vermoedelijk is daarmee het grote altaar van Zeus bedoeld, bijna vijftien meter hoog opgericht op een van de lagere terrassen van de stad. Van dit al taar zijn alleen nog de fundamenten te vinden: een idyllische plaats onder een paar fraaie pijnbomen. In de zevende eeuw na Christus werd het oude Pergamum door de Turken in brand gestoken en sinds dien verloor het zijn belangrijkheid. Later bouwden de Turken in de onmiddellijke omgeving een nieuwe stad: Bergama. Thans is deze plaats een handelscentrum voor een wijde omgeving, een soort provin ciehoofdstad. daar dat de Turken in Selcuk de plaats, waar eens Diana's tempel stond, aanduiden als „de Engelse sloot". Wil men iets van schatten zien, die hier eens uit de hele toen malige bekende wereld werden bijeenge bracht, dan kan men beter niet naar Efeze gaan. maar naar het Britse Londen... Maar al ATA de tempel 6 •indt men dan niets meer van i het mooiste Diana beeld in het museum yan Napels te vin den, toch is een bezoek aan Efeze een evene ment van de eerste orde. Uren heb ik er rond gedwaald, ik heb gezeten in wat is overgebleven van de beroemde bibliotheek van Celsus, ik ben te gast geweest in het Odeon-theater, eens de concertzaal van Efeze, waar 1500 luisteraars een plaats kon- gebouwd, was in die dagen gloednieuw, een soort model-schouwburg voor die tijd. Er konden wel een paar toeschouwers in: ruim 24.000. „Bijna vijfentwintigduizend mensen", peinsde mijn gids, „vermoedeiyk heeft Paulus hier gesproken. Hier heeft hg gestaan, zgn nieuwe religie predikend. Maar ik ben er van overtuigd, dat hij het heel rustig aan heeft gedaan, „he has spoken in an humble tone", hg heeft nederig ge sproken, want in deze stad van Diana stond men niet toe dat dienaren van een andere God agressief te keer gingen..." de grenzen van de tijd. Nu eens staat men in het oude Griekenland, dan weer herkent men het Romeinse imperium. Een paar kilometer verder is er het Byzantgnse rijk, centrum van een christelijke denk wereld. Hier raakte mijn gids zo in ver voering, dat hij op een verhoging klom en met brede gebaren filosofische vertogen begon te houden. Hij stelde gemakshalve vast, dat de theorieën van Einstein onmo gelijk zouden zijn geweest als er niet eerst Toen ik het Grand-hotel Efese uitkwam stonden er drie kamelen voor de ingang. „Aha, hier nog het primitieve gedoe", denkt men dan als eenvou dig burger, „twee kamelen met een jong kameel- tje bij een hypermodern hotel, twee werelden die elkaar ontmoeten". Maar een enigszins Engels sprekende schoenpoetser, die hij onmiddellijk aan klampte, hielp mij uit de droom: exploitatie ten behoeve van toeristen. 1VAen kan zich op de kamelerug laten fotograferen men kan pogen er een ritje op te maken, mits men maar een behoorlijk aantal Turkse lires aan de bijge voegde kameeldrgver overhandigt. Liever heeft hij vreemde valuta, want vertelde de schoenpoetser daar is een handeltje mee te dry ven. Al pratend was hg begonnen mijn schoenen te poetsen, ongevraagd maar ik nam me heilig voor er niet te veel voor li betalen. Ik hoefde niet lang te wachten: de onderhandelingei over de prijs werden snel geopend. De schoenpoetser T er zbh er ontelbaar velen in Turkije naar schat ting vijftig jaar, begon op klaaglgke toon een drama- M? ver^aab hij had vader noch moeder, bovendien ontbraken hem broers of zusters, zodat hg .zogezegd een arme wees van om en bij vijftig jaar was. Honger en dorst kwelden hem, verzekerde hij voorts met een van emotie trillende stem, daarbij een goud-gevuld gebit in een opgewekt, niet al te hongerig uitziend gelaat blootleggend. Welnu, zo betoogde hij verder, tgdens dit korte contact had hij Allah zij geprezen mogen vaststellen dat ik een goed vriend was. Weliswaar poetst men de schoenen van een goede vriend voor niets, een gebaar van vriendschappelgke hoffelijkheid, maar zo ging hij verder aan de andere kant zou ik er wel prgs opstellen óók van mijn kant een kleine daad van vriendschap te stellen. Dat kon, ik hoefde hem slechts een luttel bedrag te overhandigen. De kameeldrijver plus enkele collega-schoenpoetsers sloegen vol aandacht het verloop van de onderhan delingen gade. Op mijn beurt verzekerde ik alle be grip te hebben voor de kennelijk trieste situatie, waar in mijn kersverse vriend zich bevond, een toestand die mij bijkans (zoals hij wel zou hebben gemerkt) tot tra nen toe had bewogen. Daarom wilde ik hem meedelen, dat ik geenszins het plan had het schoenenpoetsen on betaald te laten verrichten. Of ik ook mocht weten vat mijn arme wees had gedacht? Er viel een diepe stilte. Slechts de kamelen maak- en lawaai, doordat zij met hun lijven langs een lan- aarnpaal tt.l.-verlichting) schurkten. De stilte duurde echter niet lang. Er ontstond een radde discussie met de andere poetsers en ook de kameeldrijver mengde zich in het gesprek. Men bekeek mij, men taxeerde mij, er werd op het hotel gewezen en men stelde kennelijk vast, dat een behoorlijke aanslag op zijn plaats was. Mijn verweesde vriend stond op hij had juist zijn derde zalfje op mijn schoenen gesmeerd en verze kerde, dat naar zijn mening het Efese-hotel „very very good" was. Een toerist uit dit hotel, die hij die morgen had behandeld, had hem zeer royaal betaald. Maar bij mij was het anders, bij mij werd geen beta ling verlangd, slechts een bedragje om de vriendschap te bezegelen. Dit bedragje nu werd van zijn kant op tien lires gesteld Tien lires: vier gulden. Weer viel een diepte stilte. Ondertussen werd de schoenreiniging voortgezet, ik moet erkennen: nauwgezet en vakkundig. Van mijn kant werden ech ter geen tegenvoorstellen gedaan. Een Turks collega had dit ten sterkste afgeraden. „Gewoon een lire beta len en weggaan", had hg geadviseerd. Ik kan echter nooit wennen aan het in sommige landen volkomen acceptabele systeem van afdingen, zelfs niet als het om schoenpoetsen gaat. Maar vier gulden voor het reini gen van een paar schoenen was budgettair volstrekt onverantwoord, zelfs de helft was aanzienlijk over vraagd. Wat zou er gebeuren als ik bijvoorbeeld één lire gaf? Opstand van de schoenpoetsers en de ka meeldrijvers? Ik besloot (zwak moment) toch maar twee lires te geven. Met een plechtig gebaar over handigde ik ze aan de wees van vijftig. Waarop hij mij omstandig op de schouder sloeg en opnieuw verze kerde: „Good, good, good friend". Met glimmende neuzen ben ik daarna langs het ruiterstandbeeld van Atatürk gewandeld. Mijn nieuwe vriend trof ik later in een havenkroegje, genoeglgk koffiedrinkend. Hij groette mij breed-glimlachend De tempel van Zeus in Pergamum. Eens een van de grootste attracties in deze Romeinse stad, thans een stille plaats onder enkele pijnbomen.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1964 | | pagina 15