Tikt
zoals
het
nerqens
tikt
KLOKJE VAN LEIDSCHENDAM
Het jaar 1963 was dat van de moord op president Kennedy.
Het was ook een jaar van andere opzienbarende gebeurtenissen zo
als de rassenrelletjes in Birmingham, het Profumoschandaal in En
geland, de staatsgreep in Zuid-Vietnam, de verkenning van de ruim
te, de verkiezing van een nieuwe paus en de geboorte van de eerste
vijfling van de Verenigde Staten.
januari
februari
maart
april
mei
juni
juli
augustus
september
oktober
november
december
•fwali |LMM4| 4iHMifti
Wie er op staat, geen tiendui
zendste seconde te lang het jaar
1963 te beleven, wie van 1964
niets héél letterlijk niets
wil missen, zou kunnen proberen
voor Oudejaarsavond een intro
ductie te krijgen voor het Dr. Ne-
herlaboratorium van de P.T.T. in
Leidschendam. Daar weten ze de
tijd met een zo griezelige nauw
keurigheid, dat daarbij vergele
ken onze brave aarde in haar
dagelijkse omwentelingen een
goedkoop bazaarhorloge is.
Wanneer we zelf een horloge
hebben, dat per dag niet
meer dan een tiende seconde
afwijkt, vinden we het een best
klokje. Maar het klokje in Leid
schendam is tot op één-tienmiljard-
ste seconde nauwkeurig dat wil
dus zeggen goed voor negen nullen
achter de komma en als men het
nooit zou corrigeren, dan zou na
tien jaar een afwijking genoteerd
worden van één seconde. Zoiets is
echter ondenkbaar, want al veel
eerder zouden allen, die zich met
deze klok bezig houden van schaam
te de hand aan zichzelf hebben ge
slagen.
Omdat deze mensen hun tijd ver
kopen, hoeven we niet op Oude
jaarsavond naar Leidschendam maar
kunnen we ook op een andere ma
nier de juiste tijd te weten komen,
en wel met een nauwkeurigheid die
in de buurt van de één-tiende milli
seconde ligt.
Bijvoorbeeld door heel goed op een
stationsklok te kijken of door op
Oudejaarsavond ons eigen klokje
gelijk te zetten op de zesde „tuut"
van het radio-precisietijdsein van
acht uur. Als ons eigen klokje niet
al te slecht is, zitten we er om mid
dernacht niet zo verschrikkelijk ver
naast.
Het „klokje" in Leidschendam,
de standaard kwartsklok, die
iedereen in Nederland, die
daarvoor betaalt, continu van de
juiste tijd voorziet, heeft weinig ge
meen met een klok, het zijn in to
taal een zaal en drie kelders volge
stouwd met elektronische appara
tuur.
En wat er behalve een heleboel an
dere gegevens uitkomt is een
stroomstoot, een zogenaamde „puls",
elke seconde, waarmee men overal
in het land weer andere klokken
aandrijft of die men, zoals onze ra
diozenders dat om twaalf en acht
uur doen, direct hoorbaar maakt.
Ofschoon het er wel enigszins op
lijkt of men in Leidschendam en op
vele andere plaatsen ter wereld,
waar men ook zulke kwartsklokken
heeft, de tijd zélf maakt, is dat toch
niet het geval. In feite maakt de
aarde haar eigen tijd. Alleen: zij
doet dat nogal gebrekkig.
De juiste tijd is altijd zeer belang
rijk geweest, vooral voor de zee
vaart. En al heel lang geleden is
men begonnen de tijd zo nauwkeu
rig mogelijk te bepalen. Het klassie
ke instrument daarvoor is de zoge
naamde meridiaancircel, een sterre-
kijker, die uitsluitend in het meri
diaan vlak kan draaien en waarmee
Boven: de ruimte, waarin de
„standaard", zoals men op het
Dr. Neherlaboratorium in Leid
schendam de kwartsklok noemt,
is opgesteld en waar alle me
tingen en aflezingen worden ge
daan. Het hart, de kwartskris
tallen zitten diep onder de
grond in kelders met een air
conditioning en in het souter
rain bevinden zich ook nog de
generatoren en de batterijen
voor de voeding. En in deze
ruimte staat dan de onvolmaak
te klok, die Moeder Aarde heet,
in verkleind facsimile
Rechts: Zomaar een mooie klok
groter contrast met de
kwartsklok is niet denkbaar!
(Franse empire-klok waarvan de
versiering wordt toegeschreven
aan Pierre Prudhon. De derde
wijzer op de klok is niet een
secondenwijzer maar een da
tumaanwijzing).
men, elke avond opnieuw, vaststelt
op welk tijdstip een of meer vaste
sterren de kruisdraad van het in
strument passeren.
Nu lijkt dit heel eenvoudig, maar
zo'n kijker staat nooit helemaal stil
en ofschoon het waarnemen van een
vaste ster en het daarna berekenen
van de afwijkingen ten opzichte van
de erbij gebruikte klok, op zichzelf
niet zo moeilijk is, bestaat de tech
niek voornamelijk uit het voortdu
rend controleren en elimineren van
fouten.
Dit werk wordt nog steeds op een
aantal sterrewachten verricht. Uit
gaande van de onfeilbaarheid van
de schepping heeft men lang ge
dacht, dat de afwijkingen in de
waarnemingen het gevolg waren
van de onvolkomenheden van de
methode en van de gebruikte instru
menten. Maar al vroeg heeft men
zich inderdaad verbaasd over het
feit, dat de intervallen tussen de
metingen voortdurend schommel
den.
Eigenlijk pas omstreeks 1930 kon
men zeggen, dat de gebruikte uur
werken steeds drie of meer,
waarvan men de onderlinge afwij
kingen „middelde" zo betrouw
baar waren geworden, dat de uur-
werkfout geëlimineerd was. En toen
ontdekte men, wat al eeuwenlang
was vermoed: de aarde draait niet
regelmatig.
Want reeds in de zeventiende
eeuw was men gaan zoeken
naar betrouwbaarder navi-
gatiemethoden voor de zeevaart en
daartoe gebruikte men de zoge
naamde maantafels, met behulp
waarvan de zeeman zeer nauwkeu
rig de tijd kon bepalen. En uit die
maantafels bleek al spoedig dat de
maan ten opzichte van de vaste
sterren te grote afwijkingen ver
toonde, dan dat die konden worden
verklaard uit waarnemingsfouten
alléén.
De astronoom Brown heeft een
mensenleven lang gewerkt aan dit
probleem, dat aanvankelijk alleen
kon worden verklaard door: „onze
berekeningen deugen niet" of „on
ze theorie is fout". Maar toen een
maal gevonden was dat niet alleen
de maan maar ook andere planeten
steeds verschillen vertoonden ten
opzichte van vaste sterren, moest
men wel concluderen: De aarde
draait niet regelmatig.
Met andere woorden: „Eeuwenlang
hebben we onze tijd ontleend aan
een object, dat niet regelmatig
draait De leek zou misschien
verslagen zijn door deze conclusie,
de wetenschapsman zo bijvoor
beeld Fotheringham ging zoeken
in oude geschriften. Men probeerde
gebeurtenissen in een ver verleden
bijvoorbeeld het juiste tijdstip
van een zonsverduistering ten tijde
van Alexander de Grote te ana
lyseren en kwam dan vaak tot de
conclusie: die zonsverduistering
vond toen plaats op een ander tijd
stip dan zij volgens onze huidige
berekeningen had moeten plaatsvin
den.
En ook dat was weer een bevesti
ging van het „vreselijke" vermoe
den, dat de aarde onbetrouwbaar
was.
Zo ging
voorb|j
1963
In 1963 grepen de volgende internationaal be
langrijke gebeurtenissen plaats:
8 Premier Moise Tsjombe van Katanga maakt
een einde aan de afscheiding van Katanga en
vliegt later naar Parijs.
13 President Sylvanus Olympio van Togo wordt
door oproerlingen voor de Amerikaanse am
bassade in Lomo vermoord.
29 Frankrijk spreekt zijn veto uit tegen de toe
treding van Engeland tot de E.E.G.
5 Kabinetscrisis in Canada. Lester B. Pearson
wordt minister-president.
8 Premier Abdul Karim Kassim van Irak sneu
velt bij een door Nasser opgezette staats
greep.
12 Een straalvliegtuig van een Amerikaanse
binnenlandse luchtvaartmaatschappij veron
gelukte in Florida waarbij 43 personen om
het leven komen.
20 Op Cuba gestationeerde vliegtuigen van het
type „Mig" doen voor de kust van Florida
een aanval op een Amerikaanse garnalen-
kotter.
25 Davey Moore, de 29-jarige bokskampioen in
het vedergewicht, overlijdt aan hersenbles-
sures, opgelopen tijdens zijn titelgevecht met
Sugar Ramos die hem k.o. sloeg.
31 De Newyorkse krantenstaking eindigt na 114
dagen.
5 Rusland stemt toe in de zogeheten „hot line"-
verbinding tussen Moskou en Washington.
10 Atoomonderzeeër „Thresher" vergaat in de
Atlantische Oceaan met 129 man aan boord.
13 Negers demonstreren tegen de rassenschei
ding in Birmingham.
23 President Jitzak Ben-Zvi van Israël overlijdt
op 78-jarige leeftijd.
23 Westduitse vïce-kanselier, dr. Ludwig Er-
hard, benoemd tot opvolger van kanselier
Konrad Adenauer.
28 Haïtiaanse politie dringt de Dominikaanse
ambassade te Port-au-Prince binnen en
neemt de Haïtianen gevangen die daar asiel
hadden gezocht.
30 Haïti verbreekt de diplomatieke betrekkingen
met de Dominikaanse republiek.
2 Vijfhonderd negers gearresteerd tijdens de
monstraties in Birmingham.
4 Gouverneur Nelson A. Rockefeller van New
York huwt met mevrouw Margaretta Fitler
Murphy in Poncantico Hills (New York).
6 William Faulkner ontvangt posthuum de Pu-
litzerprijs voor zijn roman „The Reivers".
7 Ongeregeldheden in Birmingham. President
t/m Kennedy stuurt federale troepen naar een
12 kamp dicht bij de stad.
15 De 36-jarige majoor L. Gordon Cooper jr.,
maakt in zijn ruimtecabine „Faith 7" 22 om
wentelingen rond de aarde, de langste ruim-
tevlucht ooit door een Amerikaan gemaakt.
3 Paus Joannes XXHI overlijdt op 81-jarige
leeftijd.
5 John Profumo neemt zijn ontslag als minister
van oorlog in Engeland nadat hij in het par
lement had ontkend betrekkingen te hebben
onderhouden met Christine Keeler.
11 Eenheden van de onder federaal gezag ge
plaatste nationale garde van Alabama houdt
zich gereed om in te grijpen nadat gouver
neur George C. Wallace twee negers toestem
ming had gegeven zich in te laten schrijven
bij de universiteit van Alabama.
12 Een sluipschutter vermoordt de negerleider
Medgar W. Evers in Jackson (Mississippi).
15 Luitenant-kolonel Valery F. Bykofsky maakt
als vijfde Russische ruimtevaarder een ruim-
tevlucht.
17 Tweede luitenant Valentina V. Tereshkova,
26,1 wordt als eerst.e vrouwelijke ruimtevaar
dei' gelanceerd en vliegt in de ruimte naast
haar collega Bykovsky.
21 De 65-jarige aartsbisschop van Milaan, Gio
vanni Battista kardinaal Montini, wordt ge
kozen tot paus en kiest zich de naam Paulus
VI.
25 Bekendmaking van de arrestatie van de kolo
nel van de Zweedse luchtmacht Stig Erik
Wennerström op verdenking van spionage
voor de Sowjet-Unie.
4 China en Rusland beginnen besprekingen
over ideologische geschillen. Betrekkingen
worden slechter en de breuk wordt groter.
25 Amerika, Engeland en Rusland hebben over
eenstemming bereikt over stopzetting van
kernproeven in de atmosfeer, in de ruimte en
onder water.
27 Aardbeving in Skopje (Zuid-Slavië) eist
meer dan 3000 mensenlevens.
7 President Kennedy's tweede zoon, Patrick
Bouvier Kennedy, wordt geboren en overlijdt
twee dagen later.
8 Een groep gemaskerde bandieten overvalt
een posttrein buiten Londen en maakt 2,6
miljoen pond sterling aan contanten en juwe
len buit.
10 Senator Estes Kefauver overlijdt door een
hartaanval op 60-jarige leeftijd.
28 Regeringstroepen van Diem overvallen een
tempel in Zuid-Vietnam en arresteren meer
dan 100 boeddhistische monniken.
28 Meer dan 200.000 mensen nemen deel aan de
ordelijk verlopende „mars op Washington"
uit protest tegen de rassenscheiding.
14 Mevrouw Andrew Fischer uit Aberdeen
(Zuid-Dakota) brengt eerste vijfling in de
Verenigde Staten ter wereld, één jongen en
vier meisjes.
15 Vier negermeisjes worden gedood als een
bom in een negerkerk te Birmingham wordt
geworpen hetgeen rassenonlusten teweeg
brengt. Twee negerjongens worden op dezelf
de dag doodgeschoten.
16 Federatie van Maleisië wordt geboren, het
geen relletjes in Indonesië tot gevolg heeft.
27 Joseph M. Valachi, lid van de Cosa Nostra,
getuigt voor het congres over de georgani
seerde misdaad in de Verenigde Staten.
29 Opening van de tweede zitting van het Vati
caans concilie in Rome.
4 Orkaan Flora maakt 4000 doden in Haïti.
8 Premier Macmillan wordt in een ziekenhuis
opgenomen, dient zijn ontslag in en wordt op
gevolgd door Sir Alec Douglas-Home.
9 Duizenden doden in Vaiont-dambreuk in
Italië.
13 Langs de Algerijns-Marokkaanse grens bre
ken gevechten uit.
23 Een Russische handelsmissie begint bespre
kingen met Amerikaanse deskundigen over
de aankoop van Amerikaans graan ter waar
de van 250 miljoen dollar.
31 Explosie bij een ijsshow te Indianapolis waar
bij 68 doden vallen te betreuren.
2 President Diem van Zuid-Vietnam en zijn
broer Ng'o Dinh Nhoe worden vermoord tij
dens een geslaagde militaire staatsgreep.
9 Vierhonderdtweeënvijftig mijnwerkers wor
den gedood tijdens een mijnexplosie in Japan
en 162 doden vallen op dezelfde dag bij een
botsing tusen twee passagierstreinen in Jo-
kohama.
22 President Kennedy wordt in Dallas vermoord.
22 Lyndon B. Johnson wordt de 36-ste president
van de Verenigde Staten.
24 President Kennedy's vermoedelijke moorde
naar, Lee Harvey Oswald, wordt in de ge
vangenis te Dallas neergeschoten.
29 Grootste vliegtuigramp in Canada's geschie
denis eist 118 doden.
22 Grieks schip „Lakonia" op de Atlantische
Oceaan in brand. Bijna honderd doden, tien
tallen vermisten.
23 Akkoord in Brussel over gemeenschappelijke
landbouwpolitiek van de E.E.G.
Omstreeks 1930 kreeg men ze
kerheid al is men het
geenszins eens over de oor
zaak, waardoor de aarde niet regel
matig draait. Men kon voor het eerst
met betrouwbare klokken achteraf
uit reeksen waarnemingen de on
regelmatigheden in de dagelijkse
omwenteling van de aarde vaststel
len en aan alle belanghebbenden
mededelen: „Een jaar geleden lie
pen uw klokken zoveel duizendste
seconde voor of achter!"
En dat gebeurt nog steeds. De ster
rewachten van Greenwich, Was
hington, Tokio en verschillende an
dere plaatsen doen nog steeds da
gelijks hun waarnemingen. Op
grond van die waarnemingen zen
den zij tijdseinen uit, waaraan de
kwartsklokken overal ter wereld
dus ook in Leidschendam hun
juiste tijd ontlenen. Maar nu de
kwartsklokken, die de sterrewach
ten zelf gebruiken veel nauwkeuri
ger zijn dan moeder aarde zelf, me
ten zij feitelijk voornamelijk de af
wijkingen in de dagelijkse aardro
tatie.
De meridiaancirkel is nog steeds het
instrument voor die waarneming,
maar hij lijkt heel weinig meer op
de kijker van vroeger eeuwen. Een
centraal bureau in Parijs geeft ge
regeld tabellen, waarin men kan
vinden, met hoeveel milliseconden
de tijd heeft afgeweken van de wer
kelijke tijd het is dus een cor
rectie achteraf.
Ofschoon dus nog altijd de astro
noom de juiste tijd vaststelt, is de
moderne kwartsklok zonder meer in
staat, zó goed „bij de tijd" te blij
ven, dat de juiste tijd geen pro
bleem meer is. En de nauwkeurig
heid van de kwartsklok is oneindig
veel groter dan men voor welk
praktisch tijdmetingsdoel ooit no
dig heeft. De kwartsklok heeft na
melijk nog geheel andere functies.
Een kwartsstraal vormt, samen
met een condensator een
elektrische trillingskring van
zeer grote nauwkeurigheid. Heeft
men nu eenmaal een dergelijke tril
ling, bijvoorbeeld van 100 kiloHertz
(100.000 trillingen per seconde) op
gewekt, dan kan men daarvan zeer
nauwkeurig een aantal andere fre
quenties (trillingen) afleiden en
die heeft de P.T.T. nodig voor het
controleren van radiozenders, waar
de frequentie van de draaggolf
uiterst nauw luistert.
En nu men eenmaal deze trilling
heeft, kan men er ook een klok „op
laten lopen". Voor de klok zelf moet
men de veroudering van het kristal
corrigeren, maar bovendien is het
noodzakelijk correcties aan te bren
gen voor de poolvariaties van de
aarde en de jaarlijkse variaties.
Met andere woorden: over een jaar
weten we hoe laat het nu is! En
dat weten we dan op één-tiende
milli-seconde of wel één-tien-
duizendste seconde nauwkeurig.
De dagelijkse tijdseinen, afkomstig
van Engelse, Russische, Duitse of
Franse radiostations worden door
zeer eenvoudige ontvangers recht
streeks naar de kwartsklok gevoerd
en verwerkt, evenals de noodzake
lijke correcties.
Voor het vaststellen van de fre
quenties is een veel groter nauw
keurigheid vereist: daarbij gaat men
afwijkingen van één-tienmiljardste
seconde te lijf! En eigenlijk zou
men in Leidschendam wel graag een
zogenaamde atoomklok willen heb
ben, die nóg nauwkeuriger is!
De kwartskristallen zelf staan
in een kelder, waar het 30
graden C is en waar een
constante vochtigheid heerst. In een
van de vleugels van het laborato
rium staan de verdere apparaten,
de controle-apparatuur, de telex
machines, die reeksen getallen op
schrijven en het apparaat dat langs
telefoonlijnen het hele land door im
pulsen geeft, o.a. aan Spoorwegen,
elektriciteitsbedrijven, de radio, de
sterrewachten. Want zelfs deze zijn
volkomen gelukkig met de nauw
keurigheid van Leidschendam en
zouden met een decimaal minder
nog best tevreden zijn.
De hele apparatuur heeft zijn eigen
voeding, die geheel onafhankelijk
van het lichtnet kan werken. En in
dat geheel kan men ook nog hier en
daar op een onaanzienlijk klokje
met een doorsnee van anderhalve
decimeter de tijd aflezen. Maar dat
is dan wel de juiste tijd, daar bestaat
geen twijfel over.