tvalsbasis
Bretagne
Baai met zandstrand en...
meestal zomers weer
Kaas-keus
verhoogt
het
avontuur
Pelgrimage langs schrijnen
van moderne sacrale kunst
Maart 1963
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
7
Qt/tbsron
COMMUNISTEN DECOREERDEN FRANSE KERK
De romantisch, gestemde toerist van 1963 kan door het Fran
se land een prachtige tocht maken langs de middeleeuwse
kastelen bijvoorbeeld in het dal van de Loire. Hij, die de
gotische bouwkunst van de middeleuwen vereert, kan een onver
getelijke pelgrimage maken langs Frankrijks grote kathedralen
(Reims en Chartres). Maar de moderne toerist kan ook een zeer
leerzame pelgrimstocht maken langs enkele van de meest spreken
de en progressieve voorbeelden van de moderne kerkbouw en ker
kelijke kunst.
Hij kan beginnen met de welbekende
kerk van Ronchamp van de be
roemde bouwmeester Le Corbusier,
de kerk, die een revolutie in de kerk
bouw van de twintigste eeuw heeft
ingeluid en die als een nonnenkap
een heuvel in de Franse Vogezen
kroont. HU kan dan verder trekken
naar de „Notre Dame de Toute
Grace", een kerkje in Plateau d'Assy,
vlak bjj de Mont Blanc in de Franse
Alpen (Haute Savoie), waarin wer
ken van de grootste Franse kunste
naars van deze dagen eèn unieke
plaats hebben gekregen. HU kan het
pas geopende Dominicaner klooster
van La Tourette by Lyon bewonde
ren, een hypermodern, massief, be
tonnen bouwwerk, eveneens van de
Franse bouwmeester Le Corbusier.
En hU kan mediteren in de kleine ka
pel in het dorp Vence in de Provence,
waarin de schilder Matisse als zyn
laatste levenswerk gebrandschilder
de ramen en wandschilderingen heeft
aangebracht en al schilderende zijn
geloof hervond.
Het kerkje van Plateau d'Assy te
gen de noordhelling van het Ar-
vedal, waarvan het Mont Blanc-mas-
sief de zuidzijde vormt, is een kost
bare schrijn van moderne kerkelijke
kunst. De bouw van de kerk, die in
het bisdom van Annecy ligt, werd
in 1935 begonnen en vlak na de oor
log voltooid. De bouwpastoor, de Do
minicaner kanunnik Devemy, zocht
voor de versiering van de kerk con
tact met de Dominicaan Pierre Cou
turier, één van de grote voorvech
ters van het brengen van moderne
kunst in de kerk.
„Alle grote kunstenaars van Frank
rijk, Manet, Cézanne, Renoir, Matis
se, Picasso en Braque staan buiten
de kerk", zo meent Couturier. „Dat
is mede de schuld van de kerk. De
kerk moet uitgaan naar deze kun
stenaars en hun werk in haar kerk
gebouwen een plaats geven. De mo
derne kunst past minstens zo goed
in de kerk als het sensualisme van
de renaissancekunst. Ook voor de ab
stracte kunst moet er plaats zijn in
de kerk, even goed als er plaats is
voor de orgelmuziek van Bach."
Couturier heeft zijn ideeën uitgedra
gen in het blad „L'Art Sacrée". In de
kerk van Plateau d'Assy kreeg hij
zijn grote kans om zijn ideeën te rea
liseren.
Dat is op grandioze wyze gebeurd.
De grootste kunstenaars van Frank
rijk werden aangezocht en zy werden
allen gegrepen door het idee. Het op-
merkeiyke daarbij was, dat er slechts
één rooms-katholiek onder hen was en
dat de meesten „niets" waren en er
zelfs enkele communisten onder hen
zaten! Het wonderlijke was, dat zU
nadat zU hun werk voor de kerk vol
tooid hadden, van oordeel waren, dat
dit het beste was, dat zij ooit hadden
gemaakt.
Ferdinand Léger, blij, dat hij einde
lijk eens een groot vlak had om op te
werken, maakte een mozaïek voor de
voorgevel van de kerk: de maagd Ma
ria boven de ingang en daarnaast de
symbolische uitbeelding van enkele ti
tels, die Maria in de Kerk van Ro
me heeft: „Mystieke roos", „Morgen
ster", „Gesloten tuin", „Ivoren toren"
een uitbarsting van heldere, vrolij
ke kleuren, die van verre roepen.
In de kerk valt het eerst op het wand
kleed van de beroemde Franse tapijt
kunstenaar Lurcat, dat boven bet al
taar is aangebracht. In dit tapijt is
het visioen van de vrouw en de draak
uit de Openbaringen van Johannes
(Openb. 12: 1-10) symbolisch uitge
beeld. Toen de communist Lurcat dit
bybelgedeelte las, riep hij uit: „Bon
Dieu, c' est écrit pour moï!", maar
toen hoorde men maandenlang niets
van hem, tot het wandkleed er plot
seling was....
Op het altaar voor dit wandkleed
stond aanvankelijk een bronzen cru
cifix van de Duitse kunstenares Ger-
maine Richier een zeer realistisch
beeld, geïnspireerd op Jesaja 52 en 53.
In dit crucifix is het lyden van Chris
tus verstard tot een schreeuw van
doodsnood. Vele gelovigen namen
echter aanstoot aan dit kruisbeeld
en om een einde te maken aan de be
roering, die het verwekte heeft de
bisschop van Annecy het laten ver
wijderen; het heeft nu een plaats ge
kregen in een nis, direct na de in
gang links.
Ook Joden
De enkele jaren geleden overleden
schilder Georges Roualt maakte
enkele ramen, o.a. van Veronica en
van de lydende Christus. Henri Ma
tisse schilderde voor een zij-altaar
Sint Dominicus. Georges Braque
maakte de bronzen deur voor de ta
bernakel, waarop hU het oud-christe-
lUke symbool, de vis aanbracht. De
joodse beeldhouwer Lipchitz schiep
een prachtig bronzen beeld, dat de
Maagd en de Heilige Geest uitbeeldt.
Het beeld zou waarschijnlijk beter tot
zyn recht komen op het plein vóór de
kerk, maar Lipchitz wenste het in de
kerk. Aan de achterkant van het
beeld heeft hU deze inscriptie aange
bracht: „Jacob Lipchitz, een jood, die
trouw is aan het geloof van zijn va
deren, heeft deze Maagd gemaakt
voor de goede onderlinge verstand
houding van de mensen op aarde, op
dat de Geest regere".
De doopkapel, na de ingang onmid-
deliyk rechts, is geheel versierd door
de jood Marc Chagall. Hg heeft op
de wanden een groot, lichtend cera
miek aangebracht, waarin de door
tocht van het volk van Israël door
de Rode Zee onder Mozes wordt uit
gebeeld. De schilder Pierre Monnard
bracht boven een zij-altaar de be
schermheilige van het bisdom Anne
cy, Sint Franciseus de Sales, aan.
De Nederlandse toeristen, die de
kerk van Plateau d'Assy bezoe
ken, kunnen hier een Nederlandse do
minicaner pater ontmoeten: pater
Frits S. Willems, zelf kunstenaar, ge
boren in Maastricht, maar al sinds
zyn dertiende jaar in Frankryk. Pa
ter Willems, die nog vloeiend Neder
lands spreekt en die de totstandko
ming van de kerk van Plateau d'As
sy voor een groot deel heeft meege
maakt, is ervan overtuigd, dat de
meeste moderne kunstenaars dichter
bij God staan dan zij zelf vermoeden
en beseffen: door hun scheppingsga-
ve. Zij zijn allen begonnen met te
weigeren, toen hen gevraagd werd
mee te doen, uit schroom, maar tij
dens hun werk werden zij steeds
meer gegrepen en voor velen van hen
is het werk voor de kerk van Pla
teau d'Assy niet hun laatste werk
in dienst der kerk geweest.
Betonnen klooster
Een nieuw bouwwerk van Le Corbu
sier is het klooster van La Touret
te bij Lyon. Het is opgetrokken van
beton en is van buiten geheel geslo
ten. Het bevat honderd cellen voor
de monniken en een groot ommuurd,
plat dak, waarop de kloosterlingen
met een wijd uitzicht over het Bour
gondische land kunnen mediteren. In
de kapel staan rechthoekige blokken,
die de altaartafels vormen. Het licht
valt van boven af door ronde ope
ningen op het altaarpodium. De hel
dere kleuren verlenen het koele beton
warmte en geven het geheel een bij
na dramatisch effect. Het klooster is
één van de meest opmerkelijke voor
beelden van de moderne kerkelijke
bouwkunst van deze dagen.
De schilder Henri Matisse, een agnos
ticus, heeft enkele jaren voor zijn
dood, op tachtigjarige leeftyd nog,
wandschilderingen en gebrandschil
derde ramen gemaakt voor een kapel
in Vence in de Provence. „Deze kapel
is mijn meesterwerk", zo zei hij in
1951. „Ik ben er vier jaar geleden
mee begonnen en het resultaat is ge
weest, dat ik nu weet, dat ik in God
geloof".
Tien tegen één, dat de Nederlander, die erover denkt zjjn vakantie in
Bretagne door te brengen, te horen krijgt dat het daar altgd regent.
Nu moge dat „altijd" wat overdreven zijn, het regent er inderdaad
nogal eens. Maar de temperatuur ligt er gemiddeld toch altijd hoger
dan op onze breedtegraad. En bovendien kan men nog kiezen tussen
noordelijk en zuidelijk Bretagne; wie het zuiden neemt krijgt er enkele
graden bij, plus een grotere waarschijnlijkheid op mooi weer. Het noorden
oefent nog de grootste aantrekkingskracht uit op de toeristen, maar in
slechte zomers zakken er toch steeds meer'mensen dwars door het schier
eiland al naar het zuiden; vooral nu zovelen kamperen gaat het gemakkelij
ker dan in het verleden. Het zuiden van Bretagne is een ideaal vakantieland.
Neem bijvoorbeeld het schiereiland van Quiberon
Dit schiereiland van zo'n vijftien
kilometer lengte is vroeger een
eiland geweest; in historische tyden
is het vastgeslibd aan de wal, zodat
men er nu over de weg en met de
trein kan komen. Het steekt aan de
ene kant in de Atlantische Oceaan
en die kust is wild en ruig en heet
niet voor niets de „Cöte sauvage".
Het gloeiende land achter de rotsen
is bar en verlaten, maar niet van
toeristen. Men kan vrywel de hele
„wilde kust" met de auto beryden
Quiberon doet alles voor zUn bezoe
kers.
Aan de andere kant omsluit het twee
tot drie km brede schiereiland de
Baai van Quiberon, een rustige in
ham zonder veel golfslag, waar het
ideaal zwemmen en baden is. Achter
het zandstrand langs de baai, hier en
daar onderbroken door rotsen, rijen
zich de kampeerterreinen aaneen.
Wie geluk heeft, kan een plaats aan
de zee vinden, op het duinenplateau,
dat de gemeentelijke overheden met
veel begrip voor de belangen van
hun onderdanen voor de kampeer
ders van heinde en ver beschikbaar
stellen.
Wennen aan sanitair
De sanitaire voorzieningen z(jn niet
overal aan de Nederlandse eisen
aangepast, maar wie tegen hurk-
w.c.'s geen bezwaar heeft en wie
naar Frankrijk gaat moet zich wel
schikken overwint ook de andere
ongemakken. De wasplaatsen zijn
gering in aantal, maar water is over
al verkrijgbaar en praktisch alle
Franse kampeerders hebben hun was
plaats bij de tent: een hennepen wa
terzak aan een driepoot.
Een kleine raad op dit gebied aan
de toeristen, die per auto reizen: ge
bruik de benzine van de maatschap
pijen, die zich specialiseren in sani
tair comfort voor haar klanten.
Wie in Frankrijk gaat kamperen, kan
overal terecht. De terreinen missen
wel eens de staat van volmaaktheid,
die ze hier bezitten, en als men een
Fransman aan het lachen wil bren
gen, dan moet men hem vertellen,
dat men in Nederland examens in
het kamperen kent. Men mag zijn
tent op ieder stuk land neerzetten,
als de eigenaar er geen bezwaar te
gen heelt. Dit „wilde" kamperen
wordt tot de persoonlijke vrijheden
gerekend (een uitspraak van de Con-
seil d'État uit 1958!), al zijn er enke
le beperkingen op toegelaten. Dat
lijkt wel typerend voor het leven in
Frankrijk: er is een aantal regels,
waaraan streng de hand wordt ge
houden de verkeersregels bijvoor
beeld maar voor het overige staan
vrUheid en blijheid hoog in ere. Qui
beron en Bretagne maken daarop
geen uitzondering.
Eten zoeken
De Fransen hebben voor hun maal
tijden veel over; er bestaat zelfs
een handboek voor de haute cuisine
in de vakantie. Tot in de nacht ziet
men hen zoeken aan het strand naar
eetbare schelpdieren en op de rot
sen naar garnalen, kreeften en krab
ben.
Maar men eet uiteraard niet alleen
wat men zelf aan het strand bijeen
weet te garen; overal in Bretagne
kan men de „vruchten der zee" be
stellen en heel wat Nederlandse gas
ten, die er niet op verdacht waren,
zijn gillende in de restaurants over
eind geschoten wanneer een schelp
dier op hun bord nog oen ommetje
maakte.
Het eten een toerist, die in
Frankrijk is geweest, raakt daar niet
over uitgepraat. De prijzen zijn aan
de hoge Kant, door de band genomen
een derde hoger dan in Nederland, en
dan moet men nog met beleid zijn in
kopen doen. Bretagne is een land van
kostelijke zuivelprodukten, van hom
pen boerenbotcr, van uitstekende
melk, van Bulgaarse yoghurt (met
smaakjes voor de kinderen) en van
vele kazen uit een wijde omgeving.
(Het is opvallend, hoeveel belangstel
ling er voor de geïmporteerde Ne
derlandse kaassoorten bestaat). Bre
tagne is ook een land van groenten
en vruchten: van artisjokken, perzi
ken, abrikozen, kersen, aardbeien, pe
ren, meloenen en dat alles van de
overtreffende trap. En van plezieri
ge wijnen, die niet zo zwaar op het
budget drukken. En van de nog goed
kopere cider. En van het brood.
Wie uit Frankryk in Nederland te
rugkomt, mist nog het allermeest het
Franse brood in al zUn vormen en
verrukkingen. De banketterige crois
sant en de zachte brioche in de mor
gen, de knapperige, dunne baguette,
de sneden smakelUk wittebrood en
alle andere variaties, die de Franse
bakkeryen opleveren en smakelyk
uitstallen.
Herrinneringen
Wie een vakantie doorbrengt op
het schiereiland van Quiberon
raakt er spoedig ingeburgerd. Men
wordt begroet in de winkels en aan
de stalletjes in de „Halles", de over
dekte markt waar alles iets goedko
per en vaak ook nog iets verser is.
Men raakt een beetje thuis in de ge
schiedenis van Quiberon, al was net
alleen om te weten te komen wie
toch de bronzen man is, die aan het
haventje zo hardnekkig naar zee
staat te turen. Dat blijkt dan de
maarschalk Hoch te zijn, die in 1795
een legertje Franse emigranten, dat
onder dekking van de Engelse vloot
hier aan land ging, versloeg. Hun
laatste tegenstand boden zij in het
oude Fort Fenüüèvre. dat al eeuwen
lang bij de landengte heeft moeten
voorkomen dat Quiberon een Frans
Gibraltar zou worden. Bij de overga
ve werd hun lijfsbehoud beloofd. Pa
rijs ging daar echter niet mee ak
koord en de onderneming eindigde
met een massa-executie in Auray.
Achter de dikke muren van dit fort
is meer ellende geleden. In 1945 scho
ten de Duitsers er vijftig Franse jon
gemannen neer; gewonden en doden
werden te zamen ingemetseld in een
van de gewelven. Men kan de kille,
vochtige ruimte bezoeken. Er staan
borden bij met teksten, die aan dui
delijkheid niets te wensen overlaten;
de Duitse toeristen, die hier verdwa
len, ziet men er enigszins gegeneerd
bij stilstaan.
Eigen karakter
Quiberon zelf is een druk plaatsje
met zo'n vierduizend inwoners, die
in meerderheid van het toerisme le
ven. Er liggen nog een paar andere
schilderachtige stadjes op het schier
eiland. Het neeft een geschiedenis,
die heel ver teruggaat en waaraan
de menhirs herinneren (men is steen
en hir is lang in het Bretons).
Heel Bretagne is met steenmonumen
ten bedekt: vlakbij in Carnac, vindt
men de mysterieuze „alignements"
een uitgestrekt veld met deze op
staande stenen. In het eveneens na
bije Locmariaquer is een geweldig
hunebed te bezichtigen. En dan zijn
er tientallen kerken in de omgeving,
die op de een of andere manier van
andere kerken verschillen, er zijn ge
nezende bronnen en „calvaires", klei
ne granieten beeldengroepen rondom
een Christus aan het kruis, pardons
of bedevaarten, die het kermisachtige
karakter uit de middeleeuwen hebben
behouden, klederdrachten voor de
liefhebbers en nog veel meer.
Dit alles heeft Bretagne al tientallen
jaren tot een geliefd toeristisch ge
bied gemaakt.
Bretagne heeft van oudsher iets
aparts behouden, iets dat het van de
rest van Frankrijk onderscheidt en
dat in allerlei historische, folkloris
tische en landschappelijke merk
waardigheden tot uiting komt. De
toerist, die af en toe op verkenning
wil uitgaan, vindt in Quiberon een
voortreffelijke uitvalsbasis.
Wie een goede gids wenst voor welk
deel van Frankryk ook, moet de
groene Michelins kopen. ZU geven
voorlichting over letteriyk alles: ge
schiedcnis, afstanden, gerechten,
landschappen, bezienswaardigheden
en gebruiken.
Elke plants van toeristische beteke
nis is er in opgenomen met de aan
duidingen van wat men wel moet
zien en wat men gevocglUk kan
overslaan.
Deze gidsen zijn ook in het Engels
en het Duits verkrygbaar.
Met vakantie in Frankrijk heeft
vele charmes. Een ervan is: de
kaas na de maaitijden. Het bepalen
van de keus is vaak een probleem
de Fransen hebben ook zovéél
soorten en daarom zeggen een
hoop Nederlanders zonder op de gro
te variëteit te Ietten: geeft D my
maar Camembert. Of, als ze wat
moediger zyn en ginds in de vreemde
wat minder afkerig van schimmel
zyn dan thuis: mag ik een stukje
Rocquefort van Weet U echter
wel, dat het plezier van in Frankrijk
te reizen is de kaas te eten van het
gebied. Brie in Bre, Reblochon in de
Haute Savoie, Comté uit Franche-
Comlté.
Frankrijk heeft honderd kaassoorten,
maar die honderd hebben weer
tweehonderd variëteiten, zodat U de
keus heeft uit driehonderd verschil
lende kazen, gemaakt uit koemelk,
geitemelk of schapemelk. Elke kaas
soort heeft zijn eigen karakter en
elke kaasfamilie heeft weer haar
eigen nakomelingen (een „cru"), die
de kenmerken van het „ras" in zich
hebben. Om U een indruk te geven
van wat U waar vindt, hebben we
een kaartje getekend, waarop U de
voornaamste soorten geografisch
vindt afgebeeld. Volledig is het niet:
vraag dus steeds even naar de kaas
van de streek; U doet er de mensen
een reuze plezier mee en het ver
hoogt uw avontuur.
1. Boulette d'Asvesnes: een specia
liteit van Frans Vlaanderen.
2. Maroïlles: uit Thiérache en de
Franse Ardennen.
3. Brie: dé kaas van Ile-de-France
en Lotliaringen-Ghampagne;
Metternich riep de Brie op het
Congres van Wenen in 1815 uit
tot de „koning der kazen".
'J/. Livarot; specialiteit uit het land
van Auge.
5. Pont-l'Evêque: uit Boven-Nor-
mandië.
6. Camembert: „de grote Norrnan-
diër", die ook in Touraine,
Champagne en andere streken
■wordt gemaakt en daar bijzon
der populair is.
7. Port-Salud: populair in Bre
tagne.
8. Nantais du Curé: een Bretonse
specialiteit.
9. Sainte Maure: uit Touraine, een
van de véle geitekazen.
10. Valencay: uit Berry, een geite
kaas in pyramidevorm.
11. Bleus: uit het Centraal Massief.
12. Carré de l'Est: populair in het
noordoosten, is er in véle varië
teiten.
13. Munster: uit de Elzas, kaas van
bijzonder karakter.
lfi. Coulommiers: vette, fluweel
zachte kaas uit het oosten.
15. Comté: verfijnde gruyère uit
Franche-Comté.
16. Br esse Bleu: pittige kaas, even
bekend als do klippen uit die
streek.
17. Tommes de Savcie: kaas uit de
Hoge Alpen.
18. Saint-Nectaire: van de vulkani
sche grond van de Domes.
19. Saint-MarceTlin: uit de Dauphi-
né.
20. Reblochon: de fine fleur van de
Haute Savoie.
21. Cantal: edele kaassoort uit Bo
ven- Auvergne.
22. Fourme Bleue: specialiteit uit
dezelfde streek.
23. Selles-sur-Clier: geitekaas met
wijnstokken-as.
2Jf. Roquefort: schapekaas, die men
overal ter wereld herkent.
25. Saint-Paulin: kaas voor de mas-
saproduktie.
26. Kleinere geitekazen, die men in
vele delen van Frankrijk vindt.
27. Banon: de lekkernij uit de Pro
vence.
28. Fondu aux Raisins: druivenkaas,
om met de Fransen te spréken,
„de natuurlijke alliantie van de
kaas en de wijn".
Wilt U meer weten omtrent de Fran
se kaas: het Comité National de Pro-
pagande des Produits Laitiers Fran
sais (5 Rue Scribe, Paris 9e) is
graag bereid U er alles van te ver
tellen.
De lange rijen menhirs bij het
plaatsje Carnac. De betekenis van
deze Keltische monumenten staat
nog altijd niet vast; vermoedelijk
zijn dit plaatsen, waar de eredienst
werd gevierd.
De beroemde kapel van Ronchamp in de Vogezen, schepping van Le
Corbusier. Op de foto is te zien dat rechts tegen de muur een kansel
en een altaar zijn aangebracht, die dienst doen op dagen, wanneer er
veel pelgrims zijn, voor wie men dan de diëtisten in de icapel van La
Notre Dame du Haut in de openlucht kan houden.
Deze foto toont de kapel in het nieuwe klooster van de Dominicanen te
La Tourette bij Lyon, gebouwd door Le Corbusier. De betonnen wanden
en vlakken kregen ivarme kleuren mee. Door de ronde opening in het
dale valt het licht op het altaarpodium.
