Wilhelmina op Het Loo
eerder stierf
een
GRAFKELDER DER ORANJES
Reeds
Ook de laatste
rustplaats van
H.K.H. prinses
Wilhelmina
O
GESCHIEDENISVAN
HET MAUSOLEUM
IN DELFT
Hl
Vroegere begrafenissen
H1
Uitgeleide op
Het Loo
De nieuwe grafkelder der Oranjes, enige tekening van het inwendige van de grafkelder, na de dood
van koning Willem lil gemaakt voor hel tijdschrift Illustraciondoor M. de llaenen.
A het gewelddadig overlijden van Willem I, Vader des
Vaderlands, werd ruim drie weken na de fatale 10de juli
1584 het stoffelijk overschot van de diepbetreurde prins
in de Nieuwe kerk bijgezet. Een voorlopige katafalk,
versierd met de wapenschilden van de prins werd boven de groeve
geplaatst.
Het is niet met zekerheid te zeggen, wanneer de Staten-Gene-
raal het besluit namen een praalgraf op te richten, In de resolu
ties van 16091613 vindt men geen enkel gegeven. Pas op 14
november 1613 wordt vermeld: „Syn maecken het monument,
Tombe ofte begraeffenisplaetse van Syn Excellentie Hoochloffe-
lycker Memorien".
UIT deze eerste mededeling blijkt dus
wel dat men reeds enige tijd doen
de was met ontwerpen voor een
doende was met ontwerpen voor een
het overlijden was voor zulk een ont
werp zeker niet de tijd. De prinselijke
weduwe bleef in kommervolle omstan
digheden achter en veriet met haar
gezin spoedig Delft, waaraan zij, na
een gelukkige tijd, door de geboorte
van haar zoontje Frederik Hendrik,
een zo droevige herinnering had.
Met veel zorg wordt onder voort
durende belangstelling van de we
duwe en zonen van de
Vaderlands het plan voor
graf nader uitgewerkt.
Keyser wordt het eerst als bouw
meester genoemd cn dat de
Generaal deze zaak op royale wijze
denken uit te voeren, blijkt wel uit
het bedrag van f 20.000.dat in
het eerste bestek wordt genoemd,
bijzonder hoge som voor die dagen.
Uitvoerig worden allerlei plannen
overwogen. De beelden die in het
praalgraf zouden worden opgesteld
aan de vier hoeken wilde men van
wit albast doen vervaardigen en niet
van „cooper dat subject is van ge
stolen te worden ende te vervuylen'.
WANNEER Hendrik de Keyser in
mei 1621, dus 7 jaar na de eerste
opzet, komt te overlijden, is
eerste opzet, komt te overlijden, is
het praalgraf voor het grootste ge
deelte voltooid. Zijn zoon Pieter
neemt nu het werk over en nadat
op allerlei onderdelen door de Staten
is beknibbeld men was blijkbaar
van de eerste ongewoon luxueuze op
zet geschrokken vond men na ne
gen jaar de tijd gekomen de bouw
van het praalgraf te doen voltooien
„sonder een duysent guldens ofte
twee aen te sien". Tenslotte bedroe
gen de bouwkosten in totaal f 34.000.-.
Onder de in
drukwekkende
overhuiving ligt 'i
wit marmeren
beeld van de
prins. Zijn hoofd
rust op twee bo
ven elkaar ge
plaatste kussens,
versierd met een
rand van arabes
ken, terwijl de
hoeken van elk
kussen met kwas
ten getooid zijn.
De prins is ge
kleed in een
wambuis, broek
en tabberd. Bij
zonder levendig
in dit imponeren
de beeld is het
wambuis, van on
deren gedeeltelijk
los. Een pypkraag
en kalotje com
pleteren het ge
heel, terwijl de
blote voeten in
muilen steken.
Zijn benen zijn
gestrekt en zijn
voeten raken de
rug van het
hondje, dat op
een kleine mat
ligt, met de
rustend op
linker voorpoot.
Volgens de le
gende is dit hond
je kort na de
prins overleden
en in de grafkel
der bijgezet.
ten. Zonder dat wij op alle details
willen ingaan, vallen in deze stem
mige omgeving in het bijzonder de
zestien kleurige wapenschilden van
's prinsen kwartieren, Nassau, Stol
berg, Hessen en Königstein in het
oog.
der Oranjes in de Pt'ieuwe
te Delft, getekend door M. de
in 1890 (VIllustracion).
De overhuiving rust op zes zuilen,
terwijl in totaal tweeëntwintig zuilen
zijn aangebracht. Aan elk der vier
hoeken staat een vrouwenbeeld. De
Gerechtigheid met de vergulde weeg
schaal, de Vrijheid met een vergul
de scepter en vrïjheidshoed, de Dap
perheid of kracht met een doornstok,
terwijl het hoofd is bedekt met het
kopgedeelte van een leeuwenhuid.
Tenslotte steunt de „Religio" of gods
dienst met de linkervoet op een
rechthoekig blok, de hoeksteen Chris
tus. De linkerhand draagt een ver
guld model van een kerkgebouw, de
rechterhand steunt de rug van een
opengeslagen bijbel.
Voor het liggende beeld van de
prins is een bronzen beeld van de
Vader des Vaderlands aangebracht,
gezeten in harnas, de helm aan zijn
voeten, de veldheerstaf aan zijn voe-
ET grootste kunstwerk is echter 't
beeld van de Faam, die haar ba
zuin verheft over 't majestueuze
beeld van de liggende prins. Dit bij
zonder zware beeld staat slechts met
één voet op een klein „pedestael'
vier engelenkopjes, voorstel
lende de vier windstreken zijn aan
gebracht. De opstelling van dit beeld
heeft de bouwmeesters wel de meeste
moeite gekost.
De, de vleugelen uitspreidende
gel is 1.70 m hoog. Hoewel hij slechts
op enkee tenen van de linkervoet
rust, weegt het bronzen beeld meer
dan 2000 kg. Doordat het tijdens de
bouwsom f 6000 boven de oorspron
kelijke raming van f 28.000.
Boven de overhuiving is een plaat
met opschrift aangebracht, waarvan
de tekst vervaardigd is door Constan-
tijn Huygens. De wenende engeltjes,
die deze plaat vasthouden, ontroeren
door hun realistische ongekunsteld
heid.
IT zijn wel de voornaamste ge
deelten van het praalgraf, een
monument dat zijns gelijke in
Nederland niet kent.
Na de Vader des Vaderlands zou
den in deze grafkelder ook zijn beide
zoons en opvolgers, Maurits en Frede
rik Hendrik, worden bijgezet. Van zijn
vier gemalinnen rust alleen Louise de
Coligny in de kerk te Delft, verder
enige van zijn kinderen, onder wie
twee dochters van Charlotte de Bour
bon.
Het is daarom zeer betrekkelijk te
spreken van het mausoleum der Oran
jes. Jonggestorven kinderen van een
Frederik Hendrik, een Willem IV von
den hier hun rustplaats. Maar stad
houder Willem III werd met zijn ge
malin Mary Stuart II in de West-
Voor de teraardebestelling van
Louise de Coligny had men
zeven maanden en vijftien da
gen nodig, voor die van prins Maurits
vijf maanden en drie dagen, vobi
Frederik Hendrik twee maanden
voor prins Willem II vier maanden,
voor Amalia van Solms vier maanden
en lertien dagen, voor prins Willem
IV drie maanden en zestien dagen.
Voor de begrafenissen van vorsten
in de vorige eeuw waren steeds twee
a drie weken nodig Alleen in de
strenge winter van 1890 heeft men
voor de begrafenis van koning Wil
lem III met twaalf dagen volstaan.
De begrafenis van prins Willem II
de zo jong gestorven stadhouder
werd door de weersomstandigheden
vertraagd. Aanvankelijk was zij be-
oaald op dinsdag 7 maart 1651 Hel
begon echter zo geweldig 'e stormen,
dat verschillende wegen onder water
stonden, door een springvloed bij
volle maan Heel de slechtigheid
werd tot de volgende dag uitgesteld.
Eerst moest men toen nog :e~ nachts
gevallen sneeuw ruimen -n de gladde
weg naar Delft met zand bestrooien
Pas tegen de middag, dru uur na
het vastgestelde tijdstip, verliet men
Den Haag.
minster Abbey bijgezet, terwijl onze
laatste stadhouder, Willem V in Bruus-
wijlc werd begraven en eerst sinds
kort rust naast het stoffelijk over
schot van zijn vrouw, prinses Wilhel
mina.
N de vorige eeuw werd de grafkel-
I der uitgebreid met een brede gang,
parallel lopende met de muur van
koor en transept. Van binnen is ie
oude zowel als de nieuwe grafkelder
zeer eenvoudig. Het plafond van het
gewelf is wit; de wanden zijn met
gladde tegels bekleed. De kisten staan
in nissen op de begane grond of op
ijzeren rekken, die een ieder de stijl
van hun tijd doen zien. Het stoffelijk
omhulsel van koning Willem III staat
in een omheining midden in de kelder.
Later, lange tijd na hun dood. wer
den nog enige Oranjes naar Delft
overgebracht. Zo had in 1896 de over
brenging plaats van de in 1799 in
Padua overleden zoon van prins Wil
lem V, Willem George Frederik. In
1911 volgde de overbrenging van het
stoffelijk overschot van prinses Pau
line. een zesjarig dochtertje van ko
ning Willem I, die in de ijskoude win
ter van 1806 op vlucht voor de Fran
sen tijdens een avontuurlijke tocht
kouvatte en aan de gevolgen overleed.
Het in Freyenwalde voor haar opge
richte monumentje staat nu in hei
koor van de Nieuwe Kerk, evenals een
grafsteen van een in Brussel overle
den zoontje van koning Willem II.
Bovendien bevindt zich in de ver
hoogde kooromgang een monument
voor koning Willem I, dat ter nage
dachtenis van onze eerste koning werd
vervaardigd.
Ook de witmarmeren steen voqr de
reeds genoemde Willem Greorge Fre
derik, die eerst in het klooster der
Heremieten te Padua was begraven,
heeft in de kerkmuur een plaats ge
vonden.
i dit indrukwekkende koor met
zijn in deze eeuw aangebrachte ge
brandschilderde ramen, spreekt de
historie en is de geschiedenis volgens
het woord van een' der hofpredikers
„met doodsbeenderen" geschreven.
In de Nieuwe Kerk te Delft, waar
ook Hugo de Groot rust, wachten de
Oranjes op de morgen der verrij
zenis
ALS nationaal huldeblijk bij het
zilveren regeringsjubileum van
H.M. koningin Wilhelmina werd
de restauratie van dit koor der Nieu
we Kerk haar aangeboden. „Mijn volk
heeft een zeldzaam fijn besef getoond
van hetgeen m\j bindt aan Willem de
Zwijger, wiens geesteskind ik mij in
meer don één opzicht, gevoelNu
wij geschaard staan om de rustplaats
van Willem van Oranje en diens na
zaten, die in zeer onderscheiden tijd
perken onzer geschiedenis hun krach
ten mochten geven aan de zaak des
vaderlands, ontvalle mij een uit het
hart gewelde kinderlijke hulde aan
mijn diepbetreurde vader, die mij
voorafging
HET was een stille zomerse
avond in juni 1820, toen
de bejaarde prinses Wil
helmina weduwe van
prins Willem V het park van het
paleis Het Loo was ingewandeld. Dil
was haar gewoonte in haar vredige
levensavond na een stormachtig
leven, maar deze avond bleef de
prinses langer dan gewoonlijk weg.
Men maakte zich ongerust in het
paleis en bedienden werden uitge
zonden om haar te zoeken. Men
kende haar lievelingsplekjes, haar
traditionele wandeling.
Op de grote bank boven de water
val hij de kleine vijver vond men de
prinses. Ze was huiten kennis. De
medicus stelde vast, dat zij plotse
ling door een slijmberoerte was ge
troffen. In allerijl werd zij naar haar
slaapvertrek overgebracht. De ko
ning had zich juist naar Den Haag
begeven ter opening van de Staten
Generaal, toen hem het plotselinge
bericht van de ernstige ziekte van
zijn moeder bereikte.
,,lk heb altijd
veel van deze
plaat s
gehouden
tiet wil mar .leren liggende
Vaderlands op het praalgraf te Delft.
nze eeuw heeft twee begrafenissen
van een lid van het koninklijk
huis gekend.
H.II. Koningin Emma werd zeven dagen
na haar overlijden in de stille week van
1934 ter aarde besteld (27 maart), Z.K.H.
Prins Hendrik werd acht da en na zijn
overlijden in een ./itte rouwstoet bij
gezet in de grafkelder (11 juli). Beide
malen moesten in de kerk bijzondere
maatregelen worden getroffen door het
bouwen van een rouwgang tussen de
pilaren, daar juist in deze tüd het schip
van de kerk werd gerestaureerd.
In de verschrikkelijk strenge winter
van 1890 werd onze laatste koning
ter aarde besteld. Van de troepen,
die het ere-kordon vormden, werd het
uiterste gevraagd.
Bovendien werd '.et vertrek van de
stoet vertraagd doordat bij het instappen
één der buitenlandse vorsten weigerde
om met drie personen in één rijtuig
plaats te nemen; vervolgens begon een
span paarden zo te steigeren dat dit
moest worden afgespannen.
Het was de eerste begrafenis van een
vorst, waarin alle ontvangen bloemen
en kransen werden meegevoerd, opge
tast tot een bloemenpiramide van acht
meter hoog. Het rouwpaard liep mank
mede. Naast de lijkkoets gingen 26 ka
merheren.
Hier en daar langs de weg was
een „photographietoestel" opgesteld,
de grote Franse bladen hadden hun
illustrators gezonden en ook zag men
de Nederlandse schilders De Josselin
,de Jong, Hoynk van Papendrecht en
Schipperius in de toeer met het ont-
werpen van voorlopige ruwe schetsen, v.,
die later uitgewerkt als staalgravures
in de bladen verschenen.
Aan het slot van de plechtigheid in de
kerk werd op de kist een tuiltje bos
viooltjes gelegd als laatste groet „Van
Uw lieve Kind Wilhelmina".
Drieëveertig jaar lang heeft koningin
Emma zich op de sterfdag van koning
Willem III, 23 november, naar de
Nieuwe kerk te Delft begeven. Zij daal
de daar alleen in de grafkelder af en
bracht zonder gevolg een bezoek aan de
tombe van haar overleden gemaal.
Steeds werd een eenvoudige tuil bloe
men op de kist gelegd.
lende prins Willem V, die meer een
goed huisvader dan een bekwaam
staatsman was. In de roerige patriot
tentijd nam zij vaak het initiatief en
zo werd zij ook de hoofdfiguur in het
incident bij Goeianverwellesluis. In die
jaren van 1787 had de prinselijke fa-
milie Het Loo moeten verlaten De pa
triotten opereerden bij Elburg en Hat-
tem en deze in onze ogen slechts een
miniatuuroorlog vormde in werkelijk
heid een ernstige en niet. denkbeeldige
bedreiging voor het stadhouderlijk ge
zin.
„Welke veranderingen in zo weinige
jaren", placht de prinses in haar le
vensavond vaak te zeggen, nu haar
zozeer aan veranderingen onderhevige
leven tot rust kwam na de afwerping
van het Franse juk. Zü had de roerig
heid van de partijzieke republiek in
ET was een traditie in deze ja-
het herstel van onze on
afhankelijkheid ïn 1813, dat de
koninklijke familie de zomermaanden
op Het Loo doorbracht. De bejaarde
prinses Wilhelmina mocht ook gaarne
met haar enige dochter prinses Louise,
in de huiselijke kring Loulou ge
noemd, op het. Paviljoen in Haarlem
vertoeven, maar dit jaar was zij als
laatste het gezin van koning Willem I
gevolgd. Op 19 mei waren koning Wil
lem I, koningin Wilhelmina en hun
enige dochter Marianne reeds in Apel
doorn gearriveerd, spoedig gevolgd
door prins Frederik.
Prinses Wilhelmina, de weduwe van
de in ballingschap overleden prins
Willem V, was de centrale figuur in
het gezinsleven aan het hof. De wrij
vingen tussen de gesloten koning Wil
lem I en de erfprins, de latere koning
Willem II, wie het volgens zijn eigen
woorden „moeilijk viel de rol van
kroonprins te spelen", waren door toe
doen van de levenswijze prinses tot
een einde gekomen. Onder de constitu
tionele monarchie, waaraan zij als ge
boren prinses van Pruisen nooit goed
kon wennen als geestelijke dochter van
de grote Frits, de zo bekende Frederik
de Grote, sloot zij voor altijd de ogen.
WILLEMIJNTJE
ALS jong prinsesje van zestien jaar
was zij met groot onthaal eens
ontvangen op ditzelfde paleis. Zij
was toen de bruid van prins Willem
V, drie jaar ouder in leeftijd. Een ieder
was vol geestdrift over prinses Wilhel
mina van Pruisen en haar populari
teit bij het volk deed haar weldra de
naam Willemijntje ontvangen.
Centrale figuur in het gezin van
twee zoons en een dochter, werd zij
ook de krachtige steun voor de weife-
Schilderij van J. F. A. Tischbein:
Prinses Wilhelmina, weduwe -van
prins "Willem V. Hét stuk is aan-
wezig in Rijksmuseum Mauritshuts,
afkomstig uit het koninklijk kabinet
van schilderijen, verzameld dóór
prins Willem V
haar terugloop gekend. Zij had de ban
ge tocht meegemaakt naar Engeland ir
ballingschap. Zü had in het laatst var
de achttiende eeuw geüverd voor een
„Oranjelegioen", toen een invasie na-
bü scheen, die echter op een misluk
king uitliep. Zij had het verspreide
stadhouderlüke gezin büeen weten te
houden door haar uitgebreide corres
pondentie en zelfs erop toegezien, dat
haar kleinzonen Willem of Guillot en
Frederiks hun Nederlands niet ver
leerden.
Met gemengde gevoelens was zij naar
het vaderland teruggekeerd. Diep trofi
haar echter de enthousiaste ontvangst
in Den Haag, waar men de paarden
voor de koets afspande en een uitbun
dig juichende menigte haar rijtuig naar
haar woning in de Haagse Voorhout
trok. Oude partijschappen schenen ver
gelen. Ook zij zelf wist van verge
ven. slechts eenmaal, toen zij een der
heren in audiëntie ontving, die haar
destijds van Goejanverwellesluis naar
Den Haag hadden gebracht, kon zij
niet nalaten op te merken: ..Heden is
mijnheer mijn gevangene, ik wacht
aan mijn tafel". Van een triomf op
haar vroegere vijanden wist zij echter
niet.
NA HALVE EEUW
WELK een veranderingenwat
scheen die dag ver weg, toen het
vuurwerk losbarstte, de vreugde
vuren brandden om Het Loo by haar
intocht in Apeldoorn. Meer dan een
halve eeuw later stonden de inwoners
Apeldoorn weer langs de lanen om
het paleis geschaard, nu om deze „oude
prinses" een laatste groet te brengen.
Want na de plotselinge ziekte ver
mocht de medische wetenschap niets
meer uit te richten Men beschouwde
de toestand van de patiënte als hope
loos en op vrijdag 9 juli 's middags
om 2 uur sloot zij voor altijd de ogen,
na nog juist haar oudste zoon. koning
Willem 1. te hebben gezien.
Acht dagen later volgde de plechti
ge teraardebestelling, die een sober
karakter droeg In haar laatste wil. die
zij niet meer mocht voltooien, wijst zij
alle eerbetoon bij haar stoffelijk over
schot af. De hofdames mogen niet de
wacht betrekken in de chapelle arden-
te, zelfs haar zonen en kinderen behoe
ven niet deel te nemen aan de zo ver
moeiende ..cortege" op de dag van haar
begrafenis. Haar enige wens is, dat „ik
blijf voortleven in de harten van mijn
kinderen en kleinkinderen", zo lezen
we nog in de plots afgebroken laatste
wil.
Door restauratiewerkzaamheden aan
de grafkelder der Oranjes in de Nieu
we kerk te Delft, waar men juist doen
de was met een vergroting van de
grafkelders, verkreeg haar begrafenis
een bijzonder karakter.
Voorafgegaan en gevolgd door mili
taire stoeten begaf de volgens het nog
steeds geldende protocol opgestelde
hofstoet zich naar de oude hervorm
de kerk aan het Dorpslein te Apel
doorn. De lijkwagen werd getrokken
door acht paarden, begeleid door pa
ges in rouwkostuum. Kamerheren gin
gen aan weerszijden van de rouwwa-
gen. Op de kist lagen op een purper
fluwelen kussen de vorstelijke kroon
en de versierselen der orden van St.-
Catharina en Louise.
Onmiddelijk hierachter volgden de
kroonprins en zijn broer Frederik in
met zes paarden bespannen hofkoet
sen, geflankeerd door adjudanten te
paard, een hofjager en lakeien te voet
langs het rijtuig.
Twee kleinzonen bewezen hun groot
moeder, die zijn in hun kinderbriefjes
„Groote Mama" noemden, de laatste
eer.
VOORLOPIG
DEZE voorlopige bijzetting in de
kerk aan het Dorpslein geschied
de in de grafkelder van wijlen de
vice-admiraal Van Kinsbergen.
Eerst ruim twee jaar later werd het
stoffelijk overschot van prinses Wil
helmina „per as" overgebracht naar
Apeldoorn naar Lent onder Nijmegen.
Per koninklijk jacht werd de tocht on
der militair geleide voortgezet en drie
dagen later, op 28 november 1822. werd
deze grote figuur onder de prinsessen
van Oranje in alle stilte bijgezet in de
grafkelder van haar geslacht in Delfts
Nieuwe Kerk.
Naast haar enige dochter, prinses
Louise, die negen maanden voor haar
moeder overleed, rust deze prinses
Wilhelmina.^ een vrouw van betekenis,
die 'door' haór hoogstaand karakter bo
ven de tijden van verguizing en ver
ering heeft gestaan In een volkomen
levensbeheersing kon zij enige jaren
voor haar verscheiden aan de bekende
staatsman Gijsbert Karei van Hogen-
dorp schrijven: „Wij hebben mijn ver
jaardag ditmaal onder ons doorge
bracht, een landelijk feestje heeft ons
de oude tijden weder voor den geest
gebracht".
De speling der historie is vaak
wonderlijker dan de meest ge
durfde fantasie. Twee prinsessen
vinden na tijden van tirannie en
overheersing rust in de landelijke
omgeving van het paleis „Het
Loo". Prinses Wilhelmina van
Pruisen na de storm, die de heer
schappij van de Franse adelaar
over deze lage landen bracht,
prinses Wilhelmina van Oranje
Nassau na de bewogen jaren van
ballingschap, na de furor teuto
nicus, toen de Duitse adelaar onze
volkskracht dacht te verlammen...
Deze twee prinsessen konden in
hun levensavond hetzelfde ge
schreven hebben, wat eens prin
ses Wilhelmina in 1817 aan Van
Hogendorp berichtte:
„Ik heb soms moeite om alles
te herdenken en terug te vinden,
maar ik kom er toch telkens met
genoegen, want ik heb altijd veel
van deze plaats gehouden".
Overbrenging van hel stoffelijk
overschot van koning Willem lil
uit Apeldoorn naar Den Haag.
Op 1 december 1S90 (sterfdatum
23 november) werd het lijk in een
rouwlrein van Apeldoorn naar Den
Haag overgebracht. De stoet na
dert het kleine perron van het
z.g. Koningslijntje. De kist wordt
gedragen door hofjagers en mili
tairen. In de audiëntiezaal van hel
paleis was een rouwdienst gehou
den, geleid door prof. dr. N. Beet>
Op de perrons van Amersfoort.
Utrecht, Woerden en Gouda had
den de autoriteiten zich verenigd
en stonden de troepen opgesteld. De
rouwwagen van de trein had om
floerste lantaarns. Tegen 4 uur in
de namiddag kwam de rouwstoet
in Den Haag aan.
Lange duur van
begrafenissen
