RADIO-TELESCOOP
Ontdekt werelden
van miljoenen
jaren geleden
DONDERDAG 10 MEI 1962 PROVIN C I ALE ZEEUWSE COURANT
bestreken en dus buiten de grens
van het zichtbare heelal.
Radiotelescopen de instrumen
ten die worden gebruikt om radio
golven uit de ruimte op tc van
gen zijn, in principe, goede
radio-antennes, die in verbinding
staan met gevoelige ontvangers.
Een van de belangrijkste eigen
schappen, waaraan de Antenne
moet voldoen, is dat hij alleen
stralen opvangt uit een heel nauw
begrensd gebied, in dc richting
waarvan hij is opgesteld, zodat
het punt in de ruimte waarvan
de radiogolven komen heel prépies
kan worden gevocaliseerd. Een
tweede en even wenselijke 'eigen
schap is, dat hij een grote tfoe-
veelheid van de radiostralen op
vangt, zodat ook zwakke bron
nen kunnen worden opgespoord.
Interferometer
Grote nauwkeurigheid eist een
radiotelescoop met een nau
we stralenbundel, hetgeen
weer bepaald wordt door de ..ope
ning". Daar de constructie van
grote, bestuurbare antennes enor
me bouwtechnische problemen
stelt om over de kosten nog
maar niet te spreken waren de
eerste pogingen om een grotere
nauwkeurigheid te bereiken geba
seerd op de combinatie van sig
nalen van twee of meer betrekke
lijk kleine antennes die op enige
afstand van elkaar geplaatst wa
ren. Instrumenten van die aard
staan bekend als interferometers.
Men kan zich de verrichtingen
van een interferometer het best
voorstellen als men de uit elkaar
geplaatste antennes ziet als kleine
en geïsoleerde delen van een groot
anlennesysteem, waarvan de rest
van het oppervlak afgedekt is: ze
hebben, ruwweg, dezelfde nauw
keurigheid van plaatsbepaling als
het grote antennesysteem zou
hebben, maar slechts een fractie,
van zijn gevoeligheid.
Holle spiegel
Een alternatieve, en in veel
opzichten verkieslijker me
thode om van een radioteles
coop goede resultaten te verkrij
gen is die van de naar verhouding
vergrote versie van de gewone
spiegeltelescoop.
De ontvangstspiegel wordt dan
een enorme, in een stalen frame
gevatte holle spiegel, bedekt met
een netwerk van draden of een
laagje metaal, zó gemonteerd dat
hij in elke richting kan worden
gedraaid. Hij wordt door motoren
aangedreven, zodat, hij automa
tisch hemellichamen op hun weg
door de ruimte kan volgen.
Als instrumenten van deze aard
in voldoende groot formaat kun
nen worden uitgevoerd, bezitten
ze de wenselijke combinatie van
grote nauwkeurigheid en hoge ge
voeligheid.
De noodzaak op korte golflengten
een grote nauwkeurigheid te be
reiken heeft in de afgelopen jaren
geleid tot de ontwikkeling van een
aantal brede, bestuurbare, para
bolische schermen, waarvan de
breedste die op het ogenblik in
gebruik is een doorsnee heeft van
76 meter. Het is de telescoop die
voor de universiteit van Manches
ter in Jodrcll Bank in Engeland
is gebouwd. Hel onlvangstgebied
van dit. scherm bedraagt ongeveer
5100 vierkante meter.
Nauwkeuriger
Het nieuwe instrument by Par
lies (met een diameter van
64 meter) is iets kleiner,
maar zijn nauwkeurigheid is ho
ger en het kan met meer precisie
De boutt) van de Parker teles
coop in Australië. De draaien
de toren staat al op de onder
bouw. Nu worden de segmen
ten van de spiegel er aan opge
takeld.
dio-astronomie, in de jaren vlak
na het einde van de oorlog, was
dat de atmosfeer van de zon
enorm veel warmer is dan men
tot dien aannam (1.000.000 in
plaats van 6000 graden), dat soms
uit de omgeving vanzonnevlek
ken ongewoon sterke radio-stra
ling komt en dat er. een., groot
aantal „radiosterren" in de lucht
is.
Radiostralen ontstaan op een
enigszins verschillende wijze van
lichtstralen en zij geven ons dus
een aanvullend en gedeeltelijk
nieuw beeld: en omdat zij de stof
nevels die de ruimte in sommige
richtingen aan het oog onttrek
ken, veel beter kunnen doordrin
gen dan lichtstralen, zijn radio
astronomen in staat gedeelten van
de Melkweg te bestuderen die tot
nu toe volkomen verborgen wa
ren. Maar het opwindendste voor
uitzicht van dit alles is dat men in
staat zal zijn veel dieper in de
ruimte door te dringen dan zelfs
onze grootste optische telescopen.
„Melkwegen" in botsing
Dit aspect kwam naar voren,
toen een van de eerste en
op één na sterkste „radio
ster", die ontdekt werd, een van
de ongewoonste schouwspelen
bleek te zijn dat ooit is gefotogra
feerd: de botsing van twee „melk
wegen" met elkaar, en zo ver weg
dat ze zich dicht bij de grens be
vonden die met; de grootste te
lescoop ter wereld kan worden be
reikt
Men neemt op goede gronden aan
dat een gedeelte van de veel
zwakkere radiosterren, die sinds
die tijd zijn gelocaliseerd, een stuk
huiten het gebied liggen dat door
optische telescopen kan worden
worden gericht. Het is dus beter
geschikt voor gebruik op korte
golflengten. Het zal omstreeks
september klaar zijn voor de ont
vangst van radiogolven uit die
diepten van de ruimte, die tot nu
toe niet konden worden onder
zocht.
De bestudering van de aanwezig
heid van neutrale waterstof in het
heelal belooft een van de vrucht
baarste studieterreinen van de
radio-astronomie te worden. Hoe
wel neutrale waterstof een aan
merkelijk deel van de massa van
het heelal uitmaakt, is het met
optische methodes meestal niet te
zien. tenzij er in de nabijheid een
heldere ster is die het verlicht.
De man, <lic te Parker de lei
ding heeft, de heer J. Bolton.
Dit is vooral een taak vöor de
enorme, bestuurbare spiegels en
de 64 meter brede radiotelescoop
van Parkes zal in de eerstkomen
de jaren zeker het voornaamste
instrument voor dit werk worden.
„Heelallen"
Nu weten we dat het heelal uit
een verzameling „heelallen"
bestaat, elk met eigen melk
wegen, zoals het nielkwegsysteem
waartoe wij behoren. Niet alleen
óns heelal, maar het hele samen
(Van een speciale medewerker)
"P en van de ontzagwekkende perspectieven, die de
moderne astronomie ons biedt, is de terugblik
door de nevels van de tijd heen op dagen toen het
heelal veel jonger was dan nu. De bouw van de reus
achtige optische telescopen in Mount Wilson en
Mount Palomar in de Verenigde Staten hebben dat
voor het eerst mogelijk gemaakt: met hun enorme
spiegels zijn zij in staat lichtgolven op te vangen en
te fotograferen, die komen uit delen van het heelal
die zo ver verwijderd zijn dat hun reis zelfs al legt
het licht meer dan een miljard kilometer per uur
(300.000 km per seconde) af vele miljarden jaren
vergt. Die lichtstralen geven ons dus een glimp van
verwijderde werelden, niet zoals die er nü uitzien,
maar zoals ze er UITZAGEN toen het heelal in een
vroeger stadium van zijn ontwikkeling- verkeerde.
stel wordt blykbaar steeds groter!
Tot op heden is het bewijs van
deze uitbreiding uitsluitend op het
feit gebaseerd, dat licht van vér
weg gelegen melkwegen naar de
rode kant van het spectrum ver
schuift, alsof die melkwegen zich
van ons verwijderen.
"Wij zien in alle richtingen hetzelf
de en bovendien is de snelheid
waarmee de verre lichamen zich
van ons verwijderen groter naar
mate zij verder van ons weg zijn.
Wij wachten nu af of deze kenne
lijke „explosie" van het heelal als
geheel door dc radio-astronomie
wordt bevestigd. Dit betekent dat
er onthullende signalen moeten
worden opgevangen van de water
stof in ver verwijderde melkwegen
en dat' onderzocht moet worden of
die ook verschuiven naar de „ro
de" kant van het spectrum
dat wil zeggen naar langere golf
lengten. Dit is wel echt een taak
voor de grote telescopen die nu
worden gebouwd. Maar als het
heelal inderdaad groter en wijder
wordt, was er dan ook niet een
tijd dat het veel jonger en veel
kleiner was dan heden ten dage?
Een van de uitdagende vragen
die de kosmologie wil oplos
sen is inderdaad of het heelal
vroeger veel kleiner was en zich
daarna heeft uitgebreid of dat,
hoewel het zich uitbreidt, er
steeds materie ontstaat om de
ontstane leegte te vullen en de
dichtheid dus op hetzelfde niveau
blijft.
de lucht in werden gejaagd om
een aanval af te weren terwijl
er geen aanval kwam. Pas later
begreep men wat de oorsprong
van deze storende signalen was,
toen bleek dat zij alleen versche
nen als de radar-antennes in de
richting van de zon draaiden en
dat er in die tijd een ongewoon
grote groep vlekken op de zon
werd waargenomen. Toch duurde
het nog tot 1945-1946 voor het
mogelyk was boven iedere twijfel
vast te stellen dat ons inderdaad
van de zon radiogolven bereiken,
en ook van andere objecten in dc
lucht, die eerst „radiosterren"
werden genoemd, maai- Waarvan'
sindsdien is gebleken dat het he
lemaal geen sterren zijn!
„Teenager"
R.adio-astronomie die het
heelal rondom ons door mid
del van radiogolven verkent
is dus nog maar een „teen
ager" temidden der wetenschap
pen, maar zij heeft toch al een
paar opmerkelijke successen ge
boekt. De meeste daarvan kwa
men uit Groot-Brittannië en
Australië, maar op het ogenblik
zijn in ieder groot land ter we
reld radio-telescopen te vinden.
Zelfs Nederland heeft er een
in Dwingeloo.
Het belangwekkendste aspect van
radio-astronomiè is, dat het in
feite een nieuwe en veel wijdere
blik op het heelal rondom ons
gunt dan ooit aan enige andere
astronoom vóór ons. Wij kunnen
nu de kosmos zien in het vreemde
nieuwe „licht" van radiogolven.
Een van de eerste, belangwek
kendste ontdekkingen van de ra-
De stalen ribben van de spie
gel worden op de grond ge
monteerd. Wanneer ze opgehe
sen zijn en de hele parabool
compleet, is, wordt er fijn gaas
over aangebracht.
SIGNAAL
uit de ruimte
Een van de opwindendste
beloften die de radio-
astronomie ons doet, is dat zij
in staat zal zijn de barrières
van de tijd nog verder naar
achteren te verschuiven. In
hoeverre dat zal lukken zul
len we weten als de reusach
tige radiotelescopen zoals
die welke nu voltooid wordt
bij Parkes, N.S.W.,, Austra
lië de tijd zullen hebben
gehad de eigenaardige radio
signalen op te vangen die tot
ons komen uit de verste uit
hoeken van het heelal.
De ontdekking, dat uit de ruim
te radiogolven naar dc aar
de gaan, werd in 1932 in de
Verenigde Staten, bijna bij toeval,
door een jonge ingenieur, Jansky
genaamd, verricht. Hij had op
dracht te onderzoeken hoe de sto
ring op de kortegolfverbindingen,
die toen meer en meer in zwang
kwamen, werd veroorzaakt en hij
kwam met het verbazingwekken
de antwoord, dat op z'n minst een
gedeelte daarvan van de Melkweg
kwam! Dit opmerkelijke resultaat
trok in die tijd maar weinig be
langstelling en na een jaar of tien
was het al weer bijna vergeten.
Toen kwamen er andere verschijn
selen, deze keer in de vorm van
'geheimzinnige „puntjes" op de ra
darschermen van de waarne
mingsposten in Engeland, die in
de donkere dagen van .1.942 ge
spannen dc lucht afzochten naar
tekenen van vijandige vliegtui
gen. Deze puntjes waren zo hel
der dat bij verschillende gelegen
heden gevechtsvliegtuigen haastig
