Weerzien met Worse
DODENSTAD KWAM TOT LEVEN
ZATERDAG 30 SEPTEMBER 1961 PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
POLEN, dat ik een kwart eeuw geleden voor het eerst zag en
daarna nooit meer. Polen, dat ik me al die jaren was blijven
herinneren van die éne dag en éne nacht, dat we er met een kleine
auto doorheen joegen. Een somber, triest winterland. IJzig koud,
met hardbevroren modder op onvoorstelbaar slechte wegen. En een
nachtelijk Warschau met ondergesneeuwde nauwe kronkelige stra
ten, hard, verlaten, nors. Ziedaar, het Polen uit m'n herinnering.
Warschau nadert snel. Tijdens de daling van de „Pegasus" zegt een
van de 35 Amerikanen van Poolse origine die naast me zit: „daar
komt de zwaarst getroffen stad van heel Europa. Denk er aan, dat
je daar niet over Duitsers moet praten. Ik ga eens kijken Wat er van
m'n familie nog over is. Er waren 6 miljoen doden toen het voor
bij was".
Zo gaan er dagelijks duizenden Amerikanen van Poolse afkomst
naar Polen. Allen met ongeveer hetzelfde doel. De KLM en de LOT,
de Poolse luchtvaartmaatschappij, houden samen die Pools-Amerir
kaanse luchtbrug in stand.
DE CONTROLE op liet vliegveld
is scherp en duurt vrij lang. Té
lang naar mijn zin. Als ik onge
duldig word, realiseer ik me echter
dat ik me achter het IJzeren Gordijn
bevind. Een weliswaar onzichtbaar
maar desondanks zeer reëel gordijn.
Een half uur later sta ik op de
Plare Konstytucji, een der grootste
pleinen van Warschau. Een normaal
plein, dat even goed zou passen in
Londen, Amsterdam of Parijs. Met
dit verschil, dat alle gebouwen zon
der uitzondering nieuw zijn. Een jong
plein in een eeuwenoude stad.
Alleen, die stad was er in 1945 niet
meer. Hij werd in de oorlogsjaren
vollèdig, in de meest letterlijke zin
van liet woord, „ausradiert", van de
aardbodem weggevaagd.
Nóg een kwartier later stap ik m'n
tijdelijke huis binnen: Hotel Bristol.
Warschau bezit 2 hotels, waarheen
buitenlanders zich bij voorkeur be
geven. Het ene is Bristol, het andere
Grand Hotel. Beide worden geëxploi
teerd door „Orbis", de centrale (lees:
staats-) toeristenorganisatie.
De portier geeft me de sleutel van
m'n kamer en drukt me de hand.
Op dat moment kyk ik hem en hij
mij vragend aan. Dan zegt hy:
„Hollandski?". Als ik hem dat in
het Engels bevestig, vraagt hij me
eveneens in het Engels, hoe het in
Breda en Oudenbos gesteld is. Dat
is dus het eerste wat de eerste de
beste Pool me vraagt! M'n verba
zing verdwjjnt echter snel, als hij
me vertelt dat hij in '45 deel heeft
uitgemaakt van het Poolse bevrij
dingsbataljon dat Zuid-Nederland
binnenkwam. Hij haalt een ge
kreukte ansichtkaart uit z'n uni
formjas vandaau en toont me die.
Hij is van een keunis uit Breda.
De bar van Bristol is gezellig en
volledig internationaal wat de bezoe
kers betreft: Amerikanen, Italianen,
Zwitsers, Hongaren en oosterlingen.
zowel uit het Nabije als Verre Oos
ten). Men drinkt er bier, wodka en
(uit astronomisch kleine kopjes) es-
presso-koffie. Men geeft geen fooien
aan de vrouwelijke bar-keeper. Als
men het wél doet, wordt daar niet
op gereageerd.
Loodzware erfenis
POLEN, ZOMER 1961. Een land
met een loodzware oorlogserfe-
nis, bestaande uit. 123.000 omge
komen soldaten en 521.000 burgers.
Let wel: dit zijn alleen maar de
sachtoffers van het directe „norma-
vijf minuten beval hij „hun afschu
welijke (ladenaan de barmhartigheid
Gods aan. Met luide stem riep hij:
Wij vergeven onze vijanden van
ganser harte, wij vergeven hun". De
enorme menigte herhaalde in koor:
„Wij vergevenwij vergeven
De kardinaal werd niet gearresteerd.
Dit kan (nog) in het Polen van 1961.
Kort geleden vond een voetbalwed
strijd plaats in het grote, nieuwe sta
dion van Warschau. Een Russisch
elftal kwam uit tegen een Pools.
Toen op een gegeven moment een
der Russen ontactisch of onsportief
optrad, ontstak op hetzelfde moment
het complete stadion in een hysteri
sche woede. Eindeloos lang werd er
gefloten en gebruld. Buitenlandse
waarnemers hebben verzekerd nooit
een zó verbijsterend openlijke demon
stratie van anti-communistische ge
voelens te hebben bijgewoond.
Er werd niemand gearresteerd.
Waarom niet? Ik moet het antwoord
schuldig blijven. Waarschijnlijk is,
dat het regime rekening houdt met
de aard der bevolking, die behalve
katholiek ook sterk vrijheidslievend
is. En gewend aan opstanden en re-
J0 ji
vrij normale zaak in Polen. Men weet
al niet beter of het hoort erbij. Het
is bijna een tweede natuur geworden.
Er is een communistisch schroef die
wordt aangedraaid. Maar niet zo
snel. Niet zo waarneembaar. Maar hij
wordt aangedraaid. Men neemt er
echter de tijd voor.
Haat men Gomulka, de leider van
het nieuwe Polen? De leider van een
staat, die. naar men beweert, stoelt
op vervalste verkiezingen. Ik kreeg
sterk de indruk van niet. Integendeel
Gomulka is. evenals Wyszynski, po
pulair. Hij is dat omdat men begrijpt
waarom hij handelt zoals hij handelt.
Omdat men weet' dat hij bezig is
Polen zo goed mogelijk door een
moeilijke periode heen te loodsen.
Omdat hij de communistische kool
tegelijk met de katholieke geit moet
sparen. Er wordt ook beweerd, dat
haj in wezen minder communistisch
is dan hij lijkt te zijn. Ik kan het niet
beoordelen. Eén ding schijnt in ieder
geval buiten kijf te zijn: de oprechte
liefde van Gomulka voor het Poolse
land en Poolse volk. Hij is vaderlan
der, nationalist in hart en ziel.
Ie" oorlogsgeweld. Daar komen na
melijk nog 3.577.000 doden van het
nazi-regime bij, vermoord in concen
tratiekampen, tijdens executies en in
de getto's. In gevangenissen en
strafkampen stierven er voorts nog
1.286.000. Wegens ziekte en uitput
ting in de kampen stierven er direct
na de oorlog nog 521.000 wordt me
verstrekt door een ambtenaar, 'n sta
tisticus. Hij deelt ze me met 'n toon
loze, schijnbaar onbewogen stem
mee.. Ze staan echter, het is duide
lijk merkbaar, in zijn memorie ge-
bijteld. Hij deelt me, aldoor met die
kille, emotieloze stem, voorts nog
mee, dat Polen wereldrecordhouder
is inzake het aantal slachtoffers in
één land gedurende die laatste oor
log: 22 pet. van de totale bevolking.
Polen's politiek 1961. Het blijkt een
niet zó eenvoudige zaak daar enig-
inzicht in te krijgen in .nauwelijks
twee weken, ook al spraken-wij met
figuren, die het weten konden uit
beide kampen. Dat wil zeggen: met
communisten en nïet-communisten.
Het percentage leden van de commu
nistische partij in Polen? Ik vernam
diverse schattingen. Ze variëren tus
sen de IV2 en 212 procent.
Twee leiders
POLEN bezit twee leiders. De een:
Wladyslaw Gomulka, eerste sec
retaris van de Verenigde Poolse
Arbeiderspartij. De andere: Stefan
Wyszynski, primaat van Polen, de
kardinaal.
In 1950 sloot het Poolse episcopaat
een overeenkomst met de regering.
Deze hield in, dat de kerk het com
munistische regime aanvaardde in
ruil voor zekere garanties inzake de
vrijheid voor de geestelijkheid.
Door het Vaticaan is deze overeen
komst niet aanvaard.
In 1945 werd het 'grootgrondbezit
opgeheven. Het totale nationale pro-
duktie-apparaat staat ondér staats
controle. Men noemt dat: planecono
mie.
In dit communistisch geregeerde
land is het mogelijk, dat de kardi
naal het regime beschuldigt van
schending van zijn rechten als pri
maat. Hij deed én doet dit op bij
zonder felle wijze. Nauwelijks drie
maanden geleden sprak Wyszynski
zichtbaar vertoornd, 125.000 katho
lieken toe, die zich voor en nabij de
St. Annakerk hadden verzameld.
Overal waren luidsprekers opgehan
gen om de stem van de kardinaal
verstaanbaar te maken. Gedurende
Boven: de overblijfselen van de Oude
Markt in 19J/5. Beneden: dezelfde
Oude Marlet 1961.
Warschau in de ochtendschemering.
Geheel opnieuw verrezen aan de
Weichsel. Op de achtergrond links
het Cultuur Paleis, schenking van
het Russische volle aan het Poolse
en bron van galgenhumor.
Gomulka en Wyszynski: de com
munist en de katholiek. Beiden
diplomaat van grote allure. Bei
den martelaar. Beiden kennen
kerker en verbanning. Beiden heb
ben geleden voor hun land. En
hoe! Op meer dan één punt zijn
het „collega's". Vele Polen zeiden
me, dat ze elkaar goed begrijpen,
de primaat en de eerste secre
taris.
Symptomen van de politiek, zoals die
in Polen wordt gevoerd? Men komt
als Pool moeilijk het land uit. Het
verkrijgen van een visum is een lan
ge en doorgaans ondankbare weg,
die tot geen resultaat leidt. Wie lid
van de partij wordt, verwerft belang
rijke faciliteiten. Wie een goede,
hoog-betaalde functie ambieert, moet
tot de partij toetreden. Desondanks
is 't typerend hoe weinig Polen lid
van die partij zijn.
Of er censuur op brieven is „Soms"
is me gezegd. Niet op alle brieven.
Op bepaade, waarvan men hetzij de
adressant, hetzij de geadresseerde
wantrouwt.
Ik vroeg of men mij in het oog hield
Het antwoord was een wedervraag.
Deze: „als er morgen een commu
nistische journalist in uw land komt,
wordt die dan door uw staatspolitie
in het oog gehouden?"
In de vraag lag het antwoord wat ik
wenste te hebben besloten.
Of er massa-arrestaties in Polen
plaatsvinden? Nee. Wel melden de
kranten herhaaldelijk processen te
gen personen, die zich aan economi
sche misdrijven schuldig gemaakt
hebben, in bedrijven en fabrieken.
Arbeiders-rechtbanken spreken in
zulke gevallen recht. En ook .leest
men herhaaldelijk over priesters, die
zich tegenover volk en staat misdra
gen zouden hebben en gestraft wor
den. En dan moet er kort geleden
een proces gevoerd zijn legen een
aantal studenten, die een illegale or
ganisatie hadden opgebouwd. Naar
ik hoorde varieerden de straffen van
10 tot 15 jaar.
Polen 1961. De winkèls zijn. naar
Westcuropese maatstaf, niet rijk ge
vuld maar wel naar Poolse. Men
wordt in die winkels vrij onpersoon-
- lijk, nogal ongeïntereseerd, bediend.
In de staatszaken worden staatssa-
larissen verdiend. Die staan vast.
Waarom zou men dan óók nog „ser
vice" geven? Hetzelfde geldt voor
het personeel van trams en trolley
bussen. En precies hetzelfde voor
taxichauffeurs. Ik heb in die dagen
minstens 50 maal van een taxi ge
bruik gemaakt. Ze waren even goed
koop als de bestuurders zwijgzaam
en apathisch. Ik heb het niet éénmaal
beleefd, dat een chauffeur achter z'n
stuur vandaan kwam en de deur voor
me opende, om van het openen van
die deur bij het uitstappen maar te
zwijgen. De keren, dat er na de be
taling een hoofdknikje van af kon,
waren zo zeldzaam als witte raven.
Het interesseerde hem domweg niet.
Prijzen
Laten wij de zloty met wat goede
xvïl op 1G Nederlandse cent stel
len, de officiële koers. Een paar
in Polen gemaakte dames-nylons
kost, al naar mate, de kwaliteit, iets
in de geest van 160 zloty. Import-
nylons komen op 200 zloty. Dames
schoenen tussen de S00 en 500 zloty,
boter, per pond 36 zloty. Een pond
margarine 17-18 zloty. Een ei 2 zloty.
Koffie 20-25 zloty per 100 gram. Een
halve liter wodka kost de (altijd
dorstige!) Pool circa 70 zlotyEen
slof Lucky Strike S00 en een slof
Camel 250 zloty. Een pakje Poolse
sigaretten, die me aan een combina
tie van de Nederlandse bezettings-
Consi, een Franse Gouloise en „eigen
teeltdeden denken, kost van 5-10
zloty. Naar Nederlandse rokers-
smaak zijn ze onrookbaar.
Ik zag opvallend weinig auto's in de
straten van Warschau. Een particu
liere auto is een zeldzaam bezit,
weggelegd voor enkele uitverkore
nen. Een dollar is zwart 80 tot 100
zloty waard. Ontdekking van dit
soort praktijken wordt zwaar ge
straft. Ik heb me er dus niet aan
gewaagd.
Het meest voorkomende merk is de
Warszawa. Hij kost 120.000 zloty.
Een Volkswagen: 130.000-140.000
zloty.
Een arbeider heeft een inkomen tus
sen de 1500 en 2000 zloty per maand
bruto. De top beweegt zich om de
10.000 zloty (professoren, directeu
ren van bedrijven, prominente kunste
naars).
Warschau 1961. Een stad, gevuld
met meer dan een miljoen inwoners,
gehuisvest in riante, fonkelnieuwe
flatgebouwen én in krotten en bun
kers achter die gebouwen. Veel bloe
men aan de muren der huizen. Veel
bedelaars, doorgaans invaliden, op de
trottoirs. Een stad, die in koortsach
tig tempo wordt opgebouwd, maar
waar nog een enorm gebrek aan wo
ningen is. Zodra een huis is opgetrok
ken wordt het ook bewoond. De helft
der huizen mist nog bepleistering.
Dat komt later wel. Het bewonen is
primair. 1
Het publiek in de straten was be
leefd, hoffelijk en wat de dames be
treft, charmant. Opvallend veel
mooie vrouwen, die er, ondanks hun
vaak sobere, simpele kleding, elegant
uitzagen. Een kwestie van stijl. Van
de Slavische stijl. Dit soort mensen,
mannen en vrouwen, hebben iets
breeds, royaals, on-burgerlijks. Wie
,naar Polen reist met het gevoel op
Aan de oever van de Wisla staat een
standbeeld, het stadsivapen van
Warschau: de Sirene.
weg te zijn naar een tweederangs
volk maakt de denkfout van z'n le
ven. Polen heeft één oog op het oos
ten en-één op het westen. Dat laatste
bleek op allerlei wijzen. Eenmaal op
een unieke. In het hart van Warschau
bevindt zich een straat, die ülica
Kubusia Puchatka heet. Vertaald:
Winnie the Pooh-straat. Op beide
hoeken van de straat is het naam
bord versierd met de onvergetelijke
figuren van Winnie en het varkentje.
Ik vroeg natuurlijk aan m'n begelei
der waarom die straat zo heette. Hij
zei: „omdat de kinderen van War
schau dat wilden".
Warschau; een indrukwekkend
voorbeeld van moderne
stadsbouw. Wat hier in 35
jaar is gepresteerd lykt ongeloof
lijk. De oude stad is geheel op
nieuw verrezen en maakt de in
druk al weer „oud" te zijn. Die
opbouw is geheel in oude stijl ge
schied. Dat was mogelijk, omdat
men bij alle ongeluk dit geluk
had, dat de oorspronkelijke bouw
tekeningen van de Italiaanse
stadssbouwer, anderhalve eeuw
oud, na de oorlog nog in de ar
chieven van Krakau aanwezig wa
ren. Daardoor was het mogelijk
de stad steen voor steen, gevel
voor gevel, weer op te bouwen.
Te kopiëren kan men beter zeg
gen. Het resultaat is grandioos.
Geen straat in het nieuwe Warschau
zonder gedenkplaten aan de gevels
voor gevallen verzetsstrijders. Overal
ook bloemen, kruisen en lauwertak
ken op die plaatsen. Warschau ver
geet zijn helden niet. Waar waren
tijdens de laatste oorlog méér helden
dan in Warschau?
Revanche in steen
ALJjE DAGEN dat wij in War
schau waren is steeds de gedach
te ons blijven intrigeren: waar
hebben de bewoners van deze stad
de moed, de courage vandaan ge
haald om weer te beginnen, om deze
stad weer op te bouwen. Te begin
nen op niets dan puin. niets dan
ruïnes, niets dan een woestijn van
verpulverde steen. Er was geen
hoofdstad meer. Maar Krakau was
er nog. de vroegere hoofdstad. Hefc
was logisch, dat men dus Krakau
weer tot hoofdstad zou bestemmen.
„Nee", zeiden de Polen, „dat gunnen
we de Duitsers niet. Warschau zal
herrijzen".
Het verrees aan de boorden van de
oude Wisla, de Weichsel. Een monu
ment van moderne stedenbouw én
van in steen gestalte gegeven revan
che.
Op de oever van de Weichsel staat
het stadsbeeld van Warschau: een
sirene met zwaard en schild. Een
prachtig zwart-brons beeld, dat
kracht en inspiratie uitstraalt. Ik
zag het voor het eerst de derde
avond dat ik in Warschau was. Geel
maanvuur stroomde over het brons.
Elk ogenblik verwachtte ik dat het
beeld, die sirene, tot leven gewekt
zou worden. Ik stond naast haar en
achter mij lag Warschau. Al die tijd
dat ik daar stond wist ik, dat men
die stad, dit Warschau, niét kan
doorgaan zonder aan de Dood te den
ken. En niet aan de Dood alleen, ook
aan Satan. Satan en de Dood re
geerden hier jarenang als een sinis
tere twee-eenheid.
Als ik naar de stad terugga,
struikel ik iu het duister over
twee invalide bedelaars op de
hoek van een straat. Ze kijken,
me aan met lege, dode ogen. Met
ogen die de hel gezien hebben. Ze
doen me denken aan schimmen
uit het dodenrjjk. Een ryb, dat
nog maar kort geleden ten onder
ging.
Tn de bar van hotel Bristol is dan
meer dan één glas wodka nodig,
om het my achtervolgend obse
derend gevoel kwyt te raken. Het
gevoel te zijn aangekomen in een
nieuwe stad, gevuld met meer dan
een miljoen schimmen uit een
jong verleden. De stad met twe«
Warschau en de Hel.
Volgende artikel
in de serie
Polonaise '61
Warschau bq
nacht
T\E PURSER van de K.L.M.-Super-Connie „Pega-
"sus" tikt me, een paar uur nadat we van Schip
hol zijn vertrokken, op m'n schouder en wijst op iets,
dat via het raampje naast me zichtbaar moet zijn.
Als ik kijk, merk ik dat het reusachtige wolkendek
eindelijk opengescheurd is. De aarde is zichtbaar ge
worden: een groen, grauw en bruin mozaïek, grillig
doorsneden met kronkelende rivierlinten. Aan de
kim is het begin van een stad bezig op te wellen uit
ijle, grijze damp: Warschau, de hoofdstad van Polen.
