„Het motet voor de kardinaal
boeiende historische roman
Arthur Rubinstein: „een nog jonge man"
^Ixenter(JOMW ew Arc/iifccfwur
ZATERDAG 14 JANUARI 1961
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
13
Nieuw werk van Theun de Vries
Over Josquin des Prés en het
verworden Rome der Borgia's
Hoewel liet dwaas zou zijn, te beweren dat Theun de Vries
een onvoldoend gewaardeerd schrijver is, lijkt het ons toch
dat zijn werk vaak wordt onderschat. Wat voor de auteur tij
delijk teleurstellend kan zijn, maar uiteindelijk beter blijkt dan
de mateloze overschatting die vele anderen ten deel valt. We
hebben overigens sterk de indruk dat Theun de Vries, welbe
wust van zijn tekorten en van wat hij vermag, steeds rustig
en heel hard werkend zijn eigen weg is gegaan, wetend ook dat
de uiteindelijke erkenning volgen moest, dat niemand zijn late
re werken meer als onbeduidend ter zijde zou kunnen leggen.
Zijn nieuwe boek, de historische roman „Het motet voor de
kardinaal" is weer een indrukwekkend staal van kunnen. Hoe
wel wij niet graag vergelijkingen maken, omdat die toch
meestal weinig zeggen en mank gaan, zouden we in dit geval
toch willen beweren dat iri onze taal verder slechts één man
een historische roman van deze klasse zou kunnen schrijven,
en dat is Vestdijk.
De lezers weten dat wij niet tot
de blinde bewonderaars van
Vestdijk behoren (deze nu, is
in onze ogen sterk overschat,
men laat zich te zeer imponeren
door zijn verblindende knap
heid) maar toch is deze verge
lijking niet helemaal zinloos.
Theun de Vries staat, wat
knapheid en vaardigheid aan
gaat, eveneens1 zijn man. Hij
maakt voor zijn historisehe ro
mans (evenals Vestdijk overi
gens) uitgebreide studies; zijn
rijke aanvullende verbeelding
en scheppingskracht weten dan
het geheel tot leven te wekken.
Letterkundige kroniek
door HANS WARREN
maar héél het bonte leven van de
Renaissance beweegt voor ons
geestesoog, opgeroepen door een
meesterlijke pen. We volgen Jos
quin en Wolf: de wijze, hoofse,
onderrichtende, en het onbehou
wen natuurkind; beleven mede hun
reacties op de gebeurtenissen van
de dag, de hofintriges, de oorlo
gen, de pest. Vele steden en land-
Ju opdracht, van de Deense B.B. is
een film gemaakt, welke voor de te
levisie zal worden vertoond en waar
in de kijkers worden voorgelicht
over de gevaren van een kernexplo
sie. De film is opgenomen in het
„ruine"-dorp van de B.B. in het
plaatsje Tinglev in het zuiden van
Jutland. De film is zeer realistisch
en geeft de kijkers een beeld van de
gebeurtenissen op ongeveer ander
halve kilometer van de plaats van
de ontploffing.
schappen ontrollen zich, knap, „ïn
de tijd" opgeroepen. Tenslotte ar
riveren zij in Rome, waar het
grootste deel van de roman speelt,
en wel ten tijde van de uitspattin
gen van paus Alexander VI (Bor
gia).
et grote intensiteit is dit boek
geschreven, de pagina's zijn zo
volgeladen met sterk evoceren
de gebeurtenissen, dat men telkens
verbaasd is hoe het mogelijk is in
zo kort bestek zo veel te vertellen.
Knap zijn de grote figuren uit de pe
riode ingevoerd: Leonardo, Miche
langelo, Pinturicchio en vele ande
ren, en het is geen geringe verdien
ste van de schrijver, dat'hij hen aan
vaardbaar weet uit te beelden, aan
vaardbaar weet te laten redeneren.
Prachtig zijn ook de evocaties van
landschappen en steden in hun his
torisch aspect, levendig, en totaal
niet als een oude prent door het in
voeren van een weemoedige wolk,
een windvlaag, wat bewegende plan
ten of dieren. Fascinerend de weerga
ve van de kostbare spelen, hier-steekt
De Vries Couperus naar de kroon in
inlevingsvermogen en beeldende
kracht. Rijk geschakeerd is ook de
taal die hij gebruikt.
Tenslotte vindt Wolf, nadat 'Josquin
en hij na vele jaren van innige
vriendschap scheiden, en na vijftien
jaar lang in Rome als zanger van de
Sixtijnse Kapel doorgebracht te heb
ben de Gelderse edelvrouw terug die
hij als lijfeigen jongen heeft liefge
had. Het is natuurlijk haar dochter
tje, liaar evenbeeld. Tussen de ouder
wordende zanger en deze prille pel
grim bloeit een liefde od. die niet
vervuld kan worden. Hoewel de
schrijver aan het slot moedig geen
enkele moeilijkheid uit de weg is ge
gaan, is dit slot op zich zelf minder
goed geslaagd, al redt de pittige slot
zin veel. Het behoeft na dit alles geen
nader betoog, dat we de lezing van
dit verzorgde en boeiende boek ten
zeerste aanbevelen.
Theun de Vries: Het motet voor de
kardinaal.
Querido, Amsterdam.
En ook al zou men De Vries,
weerom als Vestdijk, een tame
lijk streng en hard, noordelijk
auteur kunnen noemen, toch
breken in zijn werk telkens j
warmte en poëzie weldadig
naar buiten, beheerst, maar
juist daardoor sterk ontroe
rend, waar men bij Vestdijk
meestal in een klinische koude
verstijft.
Het motet voor de kardinaal"
speelt in de tijd van de Renais
sance. en door het tafereel ge
leidelijk van Gelderland naar Rome
te ontrollen, volgen we de overgang
van late Bourgondische pracht naar
Renaissance haast ongemerkt. Hoofd
persoon Wolf (alias Lupo Tedesco,
later) is een Gelderse knaap die tij
dens een schermutseling buitge
maakt wordt en dan lijfeigene is van
een Gelders edelman. Wolf (zo ge
noemd omdat hij toen hij gevangen
werd als een dier van zich afbeet)
heeft van nature een prachtige zang
stem, en in zich muziek. Hij heeft
een kunstenaarsnatuur, doch onder
de schamele omstandigheden waarin
hij leeft, is cr geen kans op enige
ontwikkeling van zijn aanleg en ga
ven. Hij groeit op tot een sterke jon
gen, en zijn meester laat hem al heel
jong opleiden tot soldaat. Een uiter
aard vergeefse genegenheid voor de
dochter van de kasteelheer maakt
dat hij tenslotte vlucht, en zich er
gens als soldaat verhuurt. Zo zwerft
hij door Duitsland, Zwitserland, en
leidt er meer dan tien jaar ais ge
meen soldaat het bekende ruwe leven
uit die dagen: vechten, roof, drinken,
plunderen, schennen. Tenslotte deser
teert hij en wordt vagebond. Hij
zwerft naar het zuiden, naar Italië,
waarheen de muziek hem trekt.
Het is een tour de force van de
auteur, niet helemaal overtui
gend overigens, dat hij de twee
zielen die in Wolfs borst wonen,
nooit vernietigend met elkaar in bot
sing laat komen: de een wijkt voor
de ander als het pas geeft. De dro
merige knaap wordt een ruw soldaat,
de ruwe soldaat wordt later een ge
voelig en tamelijk verfijnd kunste
naar, en wie zich zonder veel hart
zeer aan de laagste driften overgaf,
een edel mens. Dit alles is niet onmo
gelijk. maar ook niet zeer waar
schijnlijk, want toen Wolf de laatste
verandering onderging, liep hij tegen
de dertig. In een kerk in Italië hoort
hij een motet, en de wijze waarop
dat gezongen wordt, brengt hem bui
ten zichzélf van enthousiasme. De
schepper ervan blijkt Josquin des
Prés, de beroemde Vlaamse musicus,
en Wolf weet t.ot deze door te drin
gen, en aangenomen tc worden als
leerling. Zijn stem is prachtig, maar
ongeschoold. Ook<deze passage is niet
erg sterk, maar van dit ogenblik af
neemt de roman, die ook prachtig in
gezet was, een schitterende opvlucht.
Zodra Wolf in Italië is en niet
Josquin meetrekt, is Theun de
Vries in zijn clement. Niet alleen
he(; muziekleven, waarin liïj zich
grondig blijkt te hebben verdiept,
VOLGENS TASS, het Sowjet-pers-
agentschap, zou Charles Chaplin met-
zijn gezin in juni of augustus een
reis door Rusland maken. Op een
grootse ontvangst, zon hij geen prijs
stellen, omdat hij juist ..het gewone
leven in Rusland wil leren kennen".
Problemen in de
Verenigde Stalen
(Van een bijzondere
medewerker)
Tot 1925 bezaten eigenlijk
alleen de grootste Ame
rikaanse steden eigen toneel
groepen, operagezelschap
pen en symphonieorkesten.
In de kleinere plaatsen werk
ten amateurs, wier ijver niet
altijd evenredig was met hun
artistiek kunnen, in kleine
theaters met slecht bezette
zalen.
In de laatste 35 jaar heeft
zich een snelle ontwikkeling
voorgedaan en thans hebben
25 steden hun eigen orkesten
en toneelgezelschappen. Ver
der spelen en musiceren on
geveer 1200 amateurgezel
schappen, waarvan het ni
veau dat van het professio
nalisme dicht benadert, zo
niet evenaart. Zij hebben
daarvoor de beschikking
over ruim 3000 theaters en
universiteitsgehoorzalen.
De snel toegenomen belangstelling
voor toneel, opera, concert en bal
let creëerde echter het probleem
van de plaatsruimte, want al
wordt er van Alaska tot Florida
druk gebouwd, technische en fi
nanciële oorzaken verhinderen dat
de voltooiing van adequate
schouwburgen en gehoorzalen de
groeiende interesse kan bijhou
den. Men moet zich dan ook niet
verwonderen als men gezelschap
pen ziet optreden in verbouwde
schuren, oude, verlaten kerkge
bouwen, opslagplaatsen en klas
lokalen. En in het avantgardisti-
sche Off-Broadway hebben de jon
ge producers en regisseurs een
uitlaat voor hun dikwijls experi
mentele dadendrang gevonden in
winkelpanden, keldersen cafés.
Renaissance
Zij hebben daarmee in feite de re
naissance van het kleine theater
van de jaren twintig ingeluid, dat
voor en tijdens de tweede wereld
oorlog een kwijnend bestaan leed.
Zij zijn ook, zowel door gebrek
aan plaatsruimte als uit artistie
ke conceptie, de scheppers gewor
den van het Theater in het Rond,
waarbij het toneel omgeven wordt
door flauw oplopende rijen stoe
len.
De Off-Broadway producers kre
gen bij hun wat gewaagde opvat
tingen steun van tal van toneel
scholen op de universiteiten. Ook
daar werd bij de opvoering van
moderne toneelstukken het tra
ditionele en vertrouwde prosce
nium als een hinderlijke barrière
beschouwd voor een juiste inter
relatie met het publiek.
Het is echter twijfelachtig of dit
het. begin van het einde van het
proscenium zal zijn. Immers klas
sieke stukken en ook vele moder
ne eisen zijn aanwezig. Bovendien
zijn er ook een tweetal praktische
redenen aan te wijzen waarom het
proscenium moet blijven bestaan.
Er zijn vele gemeenten waarin de
brandweer voorschrijft, dat de
mogelijkheid aanwezig dient te
zijn voor het neerlaten van een
brandscherm tussen toneel en pu
bliek. En in vele middelgrote en
kleinere steden moet het theater
als gastheer fungeren voor toneel
groepen, operagezelschappen, bal
letgroepen en symfonieorkesten.
0p 28 januari wordl
hij 75 (of 72 jaar
(Van een medewerker)
tolkingen, ondanks het feit dat hij de stukken voor dit artikel zijn ontleend vertelt hij
van zijn repertoire duizenden malen gespeeld over de ups en downs van zijn roemrijke loop-
heeft, worden gekenmerkt. Men moet zich eens baan. Zes jaar was hij, toen hij voor het eerst
proberen in te denken, wat daarvoor nodig is. op een liefdadigheidsconcert optrad. Daarna
Dan pas immers kan men zich voorstellen, dat volgden studies in Berlijn. Na Berlijn kwam
het slechts aan zeer enkelen, een Rubinstein, Parijs met o.m. kennismaking met Maurice Ra-
een Casals, een Heifetz, een Casedesus, een vel en Paul Dukas. Vooral Dukas ineresseert
Moge 1961 rijk zijn geweest aan herdenlün- Menuhin, gelukt om die hoogste trap van vol- zich voor hem. Als hij dreigt te bezwijken voor
gen van grote componisten Mahler en maaktheid te blijven innemen. In grote trek- de vele verleidingen van het Parijse leven rond
Wolf 100 jaar geleden geboren, Schumann ken Is het 2o, dat de carrière van een uitzonder- de jaarwisseling, is het Paul Dukas die hem
en Chopin 150 jaar liet pas begonnen jaar be- lijk begaafd vertolker begint met een succes weer in het spoor brengt. Hij treft Rubinstein
tekent voor enige van de grootste vertolkers een op heel jeugdige leeftijd. Dat succes wordt met aan op het terras van een restaurant, bezig aan
mijlpaal in hun leven. Om met de oudste vreugde binnengehaald, maar heel vaak beseft zijn ontbijt, om zes uur in de middag! Dukas,
meesters te beginnen: Bruno Walter en Pablo de jonge solist dan nog niet dat hij op dat toen een goede veertiger, neemt de negentienja-
C'asals hopen dit jaar, respectievelijk «o 15 sep- moment een verbond' heeft gesloten met zijn rige Poolse kunstenaar geducht onder handen,
tcmber en 29 december, hun 85ste verjaardag ergste vijand. Want het succes stimuleert Het is niet tevergeefs. Rubinstein trekt zich te
le vieren, Jascha Heifetz, grootmeester van de maar tegelijkertijd verblindt het. Op een ge- rug in zijn studeerkamer en werkt. Spanje ont-
viool, wordt op 2 februari 60 jaar en de pianist geven moment, dat kan jaren na het succes- vangt hem daarna met open armen en in dat land
Arthur Rubinstein, een der allergrootste instru- volle debuut zijn, bemerkt de instrumentalist ontwikkelt hij zich tct een van de meest vii-tuoze
vertolkers van de kleurige Spaanse pianomuziek.
Zijn roem in Spanje rond de jaren 20 dringt ook
door in Zuid-Amerika. Op zijn eerste tournée
naar dat werelddeel geeft hij 22 concerten in
Buenos-Aires eiï 15 in Rio. Maar dan komt weer
een terugslag, het overweldigend succes beteken
de een roofbouw op zijn gezondheid, zijn techniek
en zijn repertoire. Maar Rubinsteins vitaliteit is
mentalisten van deze tijd, zal, volgens
gen, op 28 januari de 75-jarige leeftijd bereiken.
Volgens sommigen, omdat men voor het jaar
van zijn geboorte in Lodz verschillende jaar
tallen vermeld vindt.
Begrip van volmaakte
vertolkingskunst
Oudere encyclopedieën en lexicons geven 1886
en dat betekent dus dat hij 75 wordt, maar Ru
binstein zelf verzet zich daar heftig tegen en
beweert in 1889 geboren te zijn. Hij zal op 28 een inzinking in zijn populariteit.
Misschien onuitputtelijk.
januari dus wel zijn verjaardag vieren, maar heeft hij enkele minder aelukkige avonden „e- eerste optrcden in Amerikat dat later v00r
met zijn 75ste. Overigens helt men er in mu geven en minder gunstiae kutieken öehad mjs- hem een tweede vaderiand zal Worden, is succes-
ziekkringen toe over 1886 wel degelijk als zijn schien ook een ander talent naai voien ae- mgar wQrdt tQch overschaduwd door de
geboortejaar te beschouwen en de gesmokkelde treden dat zon over w«nt' «lans van namen als Paderewski, Hoffmann en
dvie jaar toe te schrijven aan een zekere mate dat zijn eigen populariteit wat getaand is.\\ ant Rachmaninoff Een nieuwe periode van hard
van ijdelheid, iets dat niet zeldzaam is in de vergeet niet, ™et alleen de werken breekt aan, want Rubinstein wil de eer
wereld van uitvoerende kunstenaars, en, wat die van de aitistiekejoeni is ke^al J ste zijn. Het is meer dan ijdelheid. deze drang,
Rubinstein betreft, wel past in het totaalbeeld erbarmen. Als de betreffende kunstenaai ver ig z-roepjnK
van zijn persoonlijkheid (en die bijvoorbeeld standig is, trekt hij zich een tijd terug en werkt
ook tot uiting komt in het feit dat hij
een toonaangevende rol speelt op het gebied
van de herenmode
Twee- en zeventig of vijf- en zeventig, het
doet er eigenlijk niet zoveel toe. Want
Arthur Pkubinstcin, die jaarlijks nog zo'n
honderd concerten geeft, is in alle opzichten
nog een jonge man. Behalve in Tibet en Afgha
nistan is hij in alle landen opgetreden en overal
bewaart men herinneringen aan een pianospel
dat, ongeacht of het nu om Beethoven, Brahms,
Chopin of Spaanse componisten gaat, de hoogst
denkbare graad van volmaaktheid heeft be
reikt. Die volmaaktheid omvat veel meer dan
een feilloos werkend mechanisme, ze heeft
en werkt voor een nieuwe start.
Dit proces van stijging en inzinking is ech
ter iets dat zich herhaalt, niet één keer,
In 1937 doet hij weer een aanval op de Ameri
kaanse topplaats en nu schijnt het, pleit voor
hem beslecht. Amerika erkent hem als de groot-
inuar in een hing kunstenaarsleven vele ma- ste, maar intussen dreigt het Parijse publiek van
len. Het merendeel van de eens zo beroemde hem te vervreemden omdat het ïn adoratie ligt
namen verdwijnt op die manier uit de rijen voor de 20 jaar jongere WladnuiT Horowitz. „Ik
der groten. Sommigen trekken zich terug ïn zag in hem een nieuwe Liszt zegt Rubinstein
het onderwijs, anderen stellen zich tevreden 'n het bovenaangehaalde gesprek met Gavoty,
met een nationale of locale reputatie, weer an- >,een Liszt, in staat 0111 deze tijd te beheersen,
deren, zoals bijvoorbeeld de pianist José Iturbi, U* wilde me terugtrekken. Maar toen ben ik ge
bezwijken voor de verleidingen van de film en trouwd Rubinstein was toen ongeveer 60
ander amusement, slechts heel enkelen slagen 'n niijn levensinstelling vveTd een andere. Voor
erin ham naam tol; een begrip van volmaakte ik sterf, wil ik bewijzen, tot wat ik ïu staat ben,
vertolkiiigskunst te doen uitgroeien. Arthur zei ik tegen mezelf".
Rubinstein is één p hen. De onévenwich :ge perioden zijn dan voorgoed
voorbij: Rubinsein ontwikkelt zich tot een van
ook betrekking op een veel wezenlijker element, T n een gesprek met de Parijse kriticus^Bernard de groten van het klavier en hij bevestigt die
namelijk de fiisheid en onbevangenheid, sterker A Gavoty, verschenen in de
namelijk de frisheid en onbevangenheid, sterker x Gavoty, verschenen in de reeks „Die gros- reputatie
nog, de volstrekte intensiteit 'waardoor zijn ver- «en Interpreten" - waaraan enige gegevens wereld.
talloze concerten over de hele
Een voorbeeld van theater-
bouw in de Verenigde Staten
en wel het Loeb Drama Center
van de Harvard universiteit,
waar het toneel zowel „Eliza
bethaans" kan worden inge
richt (boven), als op de tradi
tioneel geworden manier (on
der). Door het verwijderen
van de eerste zeven rijen stoe
len. kan het toneel in vijftien
minuten veranderd worden.
Veelzijdigheid
Het is juist deze veelzijdigheid
waaraan theaters in die ste
den moeten voldoen, welke
de architecten en acoustici voor
haast onoplosbare problemen stelt.
Opera vraagt om een diep toneel
en een orkestbak: ballet om ge
makkelijke doorgangen tussen de
coulissen. Geluid komt doorgaans
beter tot zijn recht in een recht
hoekige zaal, het gezicht daaren
tegen is beter gediend met een
enigszins waaiervormige zaal. Om
het architectonische vraagstuk
nog ingewikkelder te maken stelt
menige stad, die tot de bouw van
een theater besluit, nog de condi
tie, dat de zaal genoeg ruimte
voor congressen moet bieden.
Juist omdat ïn de Verenigde Sta
ten de bouw van theaters in de
meeste gevallen gefinancierd
moet worden uit particuliere bij
dragen, waardoor specialisatie in
gebouwen niet gematerialiseerd
kan worden, moet de ingenieusi-
teit van de architect het compro
mis opleveren, zonder aan arti
stieke vereisten afbreuk te doen.
Voorbeeld
Het meest opmerkelijk en waar
schijnlijk voor velen een voorbeeld
ïs het Loeb Drama Center in Har
vard, waar binnen 15 minuten de
gehele opstelling van toneel en zit
plaatsen gewijzigd kan wórden
Door verplaatsbare secties, stoe
len en wanden kunnen drie soor
ten toneel opgebouwd worden: een
proseeniumtype, een Elizabethi-
aans U-vormig toneel en een
theater in het rond.
Het meest ambitieus is wel Lin
coln Center, dat over vier aparte
zalen zal beschikken. Eén voor
opera, één voor ballet en operet
tes, één voor toneel en één voor
concerten. De toneelzaal, ontwor
pen door Eero Saarinen, bijge
staan door regisseur Elia Kazan,
beschikt over een „Bühne", welke
naar wens, zich tot aan of voorbij
de prosceniumboog kan uitstrek
ken.
De concertzaal, ontworpen door
Max Abramevitz. heeft een zol
dering, die afhankelijk van het uit
te voeren werk, verstelbaar is.
De meeste steden zullen echter
niet de financiële draagkracht be
zitten om een Lincoln Center te
bouwen. Zij zullen aangewezen
zijn op de vindingrijkheid van de
architecten, die zich zullen moe
ten richten naar de woorden van
de directeur van het elcktro-me-
chanische laboratorium van de
Yale School of Drama, die eens
opmerkte: „Het is mogelijk om
schijnbaar tegengestelde belangen
tot een harmonieuze synthese te
brengen. Dit zal echter het uiter
ste van onze technische bekwaam
heid vergen, want anders zal een
kunstvorm bloeien ten koste van
de andere. En dit is het laatste
wat wij met de.kunst, uiting van
menselijk leven, mogen doen".
DE TONEELGROEP „Puck" heeft
in studie genomen Bertolt Brechts
,J?urcht und Elend des dritten Rei-
ches", in de vertaling van Nell Bak
ker, onder de titel ,A.ngst en eïlende
van het Derde Rijk". De regie is in
handen van Walter Kous en de pré
mière kan i» de tweede helft van
januari in ..Hypokriterion" te Am
sterdam worden verwacht.
HET TONEEL- en televisicgezelschap
,JSnsemble" zal in het Nieuwe de la
Mar Theater te Amsterdamin de
eerste negen maanden van hét nieu
we jaar 'met een zestal eenakters
lunchpauze-voorstellingen geven en
wel op maandag woensdag en vrij
dag. ïn de eerste helft vut januari
wordt begonnen met Literatuur
van Arthur Schitzler in een vertaling
van Jan Willem HofstraDe regis
heeft-Jan Retel.