Spelen in het donker", boek over geschonden mensen JNEGER-OPERA „Por^y and Bess" komt NAAR NEDERLANDJ Een nieuwe stroming in Hollywood FELIX TIMMERMANS: tekenaar en schilder ZATERDAG 4 FEBRUARI 1956 PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT ROMAN MET PROBLEMEN Adriaan van der Veen nog steeds door Amerika geïntrigeerd „SPELEN IN HET DONKER" is natuurlijk een heel wat aardiger, fan tasierijker titel dan „De Geschondenen", maar het laatste zou wellicht toch een juister benaming zijn geweest voor Adriaan van der t eens nieu we roman, die weer in Amerika speelt. En wel in Greenwich, een fo rensenstadje een goed uur buiten New York gelegen, naar Van der Veen zelf heeft gewoond en waarvan hij de sfeer dus kent. In de uitgave Sin gel 262 van 1955 bekent hij: „Ik houd, zoals zovele mensen, schrijvers of niet, van het andere. Amerika is voor mij in deze periode dat andere, te- begeren of te verwerpen,- maar altijd intrigerend, nooit zonder aantrek kingskracht". Na lezing van zyn nieuwe werk blijkt echter, dat Amerika hierin niet veel meer is dan een goedgetekend décor. De probleemstelling is deze: op welke manier kan men, bij zichzelf en anderen, het lijden opheffen dat opstaat wanneer een mens ergens in zijn bestaan geschonden wordt en zo in een voor zijn levensgeluk gevaarlijke staat van onvrijheid is be klemd geraakt? Dit probleem is niet typisch Amerikaans en zelfs niet typisch na-oorlogs, en Van der Veens uitwerking ervan is geenszins zó, dat men zich dit verhaal niet buiten Amerika kan voorstellen, locale kleuren als drugstores en de altjjd zo subiet verleide vrouwen ten spijt. Hij heeft het probleem gesteld, en vrij nadrukkelijk zelfs, mogelijk in de overtuiging dat zijn roman zon der zwaar probleem erin geen grond zou halen. Maar hij heeft helaas geen kans gezien het anders dan dilettantistisch op te lossen, zodat 't boek er alleen maar topzwaar en hybridisch door géworden is. Aan het eind vraagt men zich af ta melijk gedeprimeerd door de vele nare gebeurtenissen en de akelig-ge- kneusde karakters „wat moet het nu eigenlijk?" en merkt dan dat een Letterkundige kroniek door HANS WARREN duidelijk antwoord uitgebleven is. Het houvast van de litterature enga- gée heeft heel wat vergissingen met zich meegebracht! Toegegeven dat de situatie van de naoorlogse mens in Amerika, wel licht tegen deverwachtingen in, al even weinig 'plezierig was en is als elders ter wereld, maar dat het daar zo'n uitgelezen stel geschondenen was als Adriaan van der Veen hier bijeen heeft gebracht, weigeren we te geloven ,ook al zijn deze mensen wellicht stuk voor stuk „naar het leven getekend". Robert Wiltens, zijn jeugdige hoofdpersoon, die alleen maar dient als kleurloos snoer om de collectie min of meer mislukte Amerikanen aan te rijgen, is al- ilereerst zelf al een geschondene. Hij- is van Hollandse afkomst, luxe-zoontje van een rijk ban kier die voor de oorlog naar Amerika ging. Robert verliest jong zijn moeder en moet later zelf in een sanatorium worden op genomen. Zijn vader hertrouwt en hij heeft een ongelukkige jeugd. Tijdens de gedwongen rust heeft hij volop de gelegenheid zijn sta tus en zijn jeugd te overdenken. Wanneer hij genezen ontslagen wordt, komt hij door bemiddeling van zijn vader als leerling jour nalist terecht bij een plaatselijke krant in Greenwich. Daar wil hij een nieuw leven beginnen, be vrijd van het ouderhuis en alle an dere ballast. Zijn chef, de hoofdredacteur van de krant, is een mislukt auteur die er bovendien onder lijdt dat hij een imbiciel zoontje heeft. Diens vrouw Jean, betrekt de hele wereld op di" achterlijke kind. Alice ,de redactie secretaresse, wordt verknoeid en go ringeloord door haar oudere broc Peter, een parfumfabrikant, die rr> zijn beurt volkomen verwrongen Ir het leven staat door krampachtr zijn eigen kwaal te verloochenen, en de verrotting in de wereld te haten en te laken waar die hem zelf aan getast heeft. Het voert hem tot een mislukte moord en een wellicht ge lukte zelfmoord. Een andere op een cocktailpartij ontmoete, oudere vrouw, Jane, blijkt ook al ontspoord, en erger is het nog gesteld met haar dochter Patricia, waarmee Robert zich aan het slot zal verloven. Deze Patricia dreigt krankzinnig te wor den doordat ze meent de schuld van haar vaders verdrinkingsdood op haar geweten te hebben. De ontkno ping van dit drama is bijzonder ba naal en machteloos, het lijkt wel overgeschreven uit een handboek voor de psychiatrie, compleet met de geschikte antwoorden van de dokter en de prompte genezing. Het complex van Patricia is dan althans weggewerkt. Ook de hoofdredacteur leert zijn staat te aanvaarden: hii ziet in dat het imbiciele kind en zijn vrouw bij hem horen en begint elders een nieuw leven. Robert en Patricia gaan met hen mee naar Nieuw Mexi co. Robert zal er wat gaan stude ren. Dat wordt tijd, want bij die krant scheen hij niets anders uit te voeren daan confidenties van anderen aan horen en vrouwen bezoeken. In we zen is heel deze Robert slechts een voorwendsel om de ontboezemingen mogelijk te maken. Voor Jane, Aüv: ce en Peter komt er geen uitweg - de laatste rijdt zich met zijn auto de dood in na een paar pogingen om Robert uit jaloezie te overrijden. Ge ziet, het is een nogal deprime rend geheel. Toch zouden we deze roman onrecht aandoen, als we niet wezen op de soms boeide gesprek ken die er in voorkomen en op de hier en daar voortreffelijke sfeerte kening, b.v. van het boottochtje van Robert en Patricia. Ook zijn er be paald vermakelijke scènes, b.v. met de verliefde Jane die niet uit haar kast kan komen. «.1 was dat eerder tragisch bedoeld. Het duidelijkst heeft Van der Veen wellicht zijn bedoeling toege licht in de verhouding van Robert tot het achterlijke kind van zijn chef, Dicky. Hij aanvaardt dit kind zoals het is, en slaagt er zo in een zekere basis van verstandhouding te vinden waar anderen daarin zijn mislukt. Zichzelf aanvaarden .ande ren te aanvaarden zoals ze zijn kan Waarschuwend woord van Cecil B de Mille (Van een bijzondere medewerker). Hollywood, februari. Dezer da gen heeft zich de nestor der Amerikaanse filmregisseurs, Ce cil B. de Mille, met een waarschu wend woord gewend tot zijn colle ga's en allen die bij de filmindustrie betrokken zyn. Hij gaf hun de raad op hun hoede te zyn voor diegenen die het bedrijf van binnenuit zouden kunnen „bederven" als ook voor hen die, als buitenstaanders de natuur lijke groei willen belemmeren en de kunst „in eerf'heürslyf willen per sen." De „bedervers" zijn naar zyn mening de mensen, die uitsluitend aansturen op hoge recettes enk om dat doel te bereiken het met de nor men van smaak en fatsoen op een akkoordje willen gooien; de „per sers" zijn de lieden die films willen maken, waarin de waarheid geweld wordt aangedaan door een beeld van de wereld te geven waarvan de zelfkant zorgvuldig aan de toeschou wer wordt onthouden. Hij zeide deze gevaren overal aan wezig te zien en dit bracht de 74- jarige producer, die over een schat van ervaring» beschikt, er toe zijn stem te verheffen, omdat hij er ten volle van overtuigd is dat de filmkunst een werkelijke kunstvorm is, die vooral in de laatste tien jaar sen grootsè ontwikkeling te zien ^eft gegeven. Jat de film thans als een kunst wordt beschouwd die tot rijpheid is gekomen blijkt wel uit het t, dat tal van onze beste toneel schrijvers er zich toe hebben gezet bydragen te leveren voor de film of zelfs zich voor langere tijd naar Hol lywood hebben begeven om daar als scenario-schrijver te gaan werken of een van de eigen werken voor de film om te werken. Wat kunnen wij nu in de komen de maanden verwachten? Zijn deze proefnemingen met nieuwe ideeën in financieel opzicht zo be vredigend 'veweest dat daarin een aanmoediging kan worden gezien De hartstochten laaien hoog op m de negeropera Porgy ané Bess". Crown, de eerste man van Bess, ver moordt onder invloed, van cocaine een onschuldige man,- voordat hij zelf ivordt vermoord door de kreupele Porgy. Bess blijft haar nieuwe liefde Porgy echter niet lang trouw wan neer "hij in de gevangenis zit, zwicht zij voor Sportin Lifede zwierige co- cainehandelaardie haar'weet te ver leiden om mee te gaan naar New York. De foto toont de scène, waar in Sportin Life zingt ,^A woman is a sometimes thing". ERNEST HEMINGWAY werk verfilmd de pijn wegnemen en tot bevrijding lelden, maar het blijft een compro mis, Gelukkig bestaat de wereld niet enkel uit zulke geschondenen. Het lUkt ons toe, dat Adriaan van der Veen in Amerika het slachtoffer is geworden van een mythe, en ons be zwaar tegen dit boek is het gebrek aan tegenwicht dat het een deel van zijn waarde ontneemt. Alle karak ters die Van der Veen ons tekent be staan en zijn góéd getekend. Ze zijn scherp geobserveerd en vaak boeiend ten tonele gevoerd. Maar het is te duidelijk een precieus bij elkaar ge plukt boeketje van door gallen mis vormde bloemenmen weet dat en bekijkt het en zegt „merkwaardig" maar vergeet geen ogenblik dat de wei verder met normale bloemen Is getooid. En „normaal" is al gevari eerd genoeg. Adriaan van der Veen: Spelen in het donker. Querido, Amsterdam. De andere kant" van de schrijver (Van een speciale verslaggever) De schrijver (Felix Timmer mans) had sedert maanden geen bladzijde meer geschreven. Hij is bezeten door het schilderen. Hij ziet in dat het zo niet verder meer kan gaan, maar de lust tot schilde- om op de ingeslagen weg voort te gaan Misschien kunnen wy op deze vraag een antwoord krijgen wanneer wij een blik slaan in de plannen, die de filmindustrie voor de naaste toekomst koestert. In het afgelopen jaar werden er in de Verenigde Staten 250 speelfilms geproduceerd, iets meer dan in het Film a s kunst jaar 1954; men neemt evenwel aan dat in 1956 ruim 300 speelfilms zullen worden opgenomen. Daaronder be vinden zich drie films, die geschiede- ,nis kunnen maken: De Mille's film „De tien geboden", de door John Hus- teh vervaardigde versie van het klas sieke verhaal „Moby Dick" door Her man Mf Jville en het meesterwerk van Totetoi „Oorlog en vrede". Voorts •„Teahouse of the August Moon", „On 1 the Threshold of Space", „Joe Mac beth" (Shakespeare in boevenkle- ding), Hemingway's „Old* Man and the Sea" en nog tal van aridere. Ofschoon de regisseurs tot wie De Mille zyn verstandige raad gericht heeft zich over het algemeen zeer verdienstelijk hebben gemaakt voor de herleving van de kunst in de film, was het zeker niet overbodig dat hij nog eens de aandacht vestigde op her feit, dat het bioscooppubliek beter on derricht is en tot grotere rijpheid van oordeel is gekomen dan voorheen het geval was; of zoals onlangs in de Londense „Times" werd opgemerkt .•.zelfs daar, waar men het niet zou verwachten, in ontstellende mate de aangeboren ongekunsteldheid verloren gaat." TYPISCH TIMMERMANS ren is sterker dan elke verstandige redenering. Wat nu Op zekere dag schrijft hij een brief aan een zekere Felix Timmer mans, wonende daar en daar, fran keert hem en werpt hem in de brie venbus. De volgende dag natuur lijk staat hij voor de schildersezel en schildert wordt de brief afge geven. Hij opent hem en leest: „Beste Felix, Ge hebt nu waarlijk lang genoeg tot uw vermaak geschilderd en ge tekend. Het wordt hoog tijd dat ge ook eens aan de anderen denkt, uw Marieke en de kleine meisjes en eindelijk weer. begint te schrij- ven. Ge hebt lieve kinderen maar ge zult U nog duchtig moe ten inspannen eer ze op eigen benen zullen kunnen staan. Ge moet hun muiltjes open houden. En niet enkel dat alleen!Ge moet ook iets op tafel brengen om er in te stoppen. Dus, wees niet boos op mij dat ik zo tot U spreek, beste Felix, en U in uw liefhebberij stoor om U aan uw plichten te herinneren. Span U geducht in en alles zal in orde komen Het staat zwart op wit. De schrijver roept de schilder tot de orde! Hij spreekt hem kordaat aan. Daar valt niet meer op terug te komen. Hij werpt het penseel weg en begint ein delijk met zijn werk. De brief speldt George Gershwin, fascinerende figuur in de muziekwereld (Van een bijzondere medewerker) Dit Is het levensverhaal van George Gershwin, de liedjescomponist, die onsterfelyk werd. De man, die nu, byna twintig jaar na zyn dood, nog altyd als een van de merkwaardigste figuren uit de Amerikaanse muziekwereld wórdt beschouwd en wiens naam deze weken in ons land op nieuw met ontzag wordt uitgesproken. „The man I Love", „Swanee", „Somebody loves me", „Lady be good", „Embracable you", „Strike up the band". Er gaat geen dag' voorby, of door de radio klinkt wel een van zyn liedjes. In de jazzwereld is een jam session er zonder ondenkbaar. In inenlge klassieke discotheek is een plaats je ingeruimd voor de „Rhapsody In blue" „An American In Paris", of het pianoconcert In F. Geen enkele jazzliefhebber kan in zijn platenverzameling duiken zonder een of meer Gershwinnummers tegen te komen. En dan „Porgy and Bess", de negeropera, C' zyn dood schreef. Miljoenen muziekliefhebbers in Amerika, maar ook in Berlijn, Wenen en het Midden-Oosten hebben de op voering gezien, die een uit 75 negers bestaand gezelschap ervan brengt. In het beroemde Scala in Milaan en het Bolsjojtheater in Moskou ontketende Porgy and Bess een storm van en thousiasme. En thans zal ook het Ne derlandse publiek anders dan via de grammofoonplaat kennis kun nen maken met de opera van neger lief en negerleed in de originele uit voering. Het belooft een gebeurtenis van de eerste orde te worden. EIGEN MUZIEKCULTUUR. Men moet uit het steeds weer opduiken van de liedjes van Gershwin wel concluderen, dat het werk van deze fascinerende fi guur een diepe Indruk heeft gemaakt op de muziekliefhebber van de twin- 5 Gershwin in 1935 twee jaar a tigste eeuw, zowel op de muzikale elite als op de man, die niet ryp is voor de concertzaal, maar in de mu ziek alleen maar een ogenblikje ver strooiing zoekt. Het is de grote ver dienste van Gershwin geweest, dat hij deze beide schijnbaar onverzoen lijke en onverzoenbare uitersten tot elkaar heeft gebracht. Hy durfde het aan, toen hy als dood gewoon liedjesschrijver z'n boterham verdiende te streven naar hogere mu zikale idealen; hij schaamde zich er niet voor, later toen hij zijn erken ning in de concertzalen had gevonden als doodgewoon liedjesschrijver de melodietjes te blijven maken, die de slagersjongens in de straten floten. Van jongs af had Gershwin een meer dan gewone belangstelling aan de dag gelegd voor de grote klassie ken. Maar opgegroeid in de amuse mentsmuziek en zeer nauw betrokken bij de opkomst van de jazz kende hij maar een ideaal; zijn land een eigen muziekcultuur te geven. Het stuitte hem tegen de borst, dat in de Amerikaanse concertzalen slechts de muziek van de oude wereld bestaans recht had. In zijn ogen paste deze niet in dit jonge levenskrachtige en jachtige land. Ze was van een perio de, die in Amerika was afgesloten. VERVOLMAAKTE JAZZ. Zyn ideaal deed Gershwin volhou den. En de liefde voor zijn land, waar in die tijd de pure jazz nog zo'n grote plaats innam. De jazz, zo als die werd gespeeld in de kleine ne gerkroegjes van Harlem, heeft Gersh win altijd geïntrigeerd en geïnspi reerd. Nooit heeft hij het eigenlijke jazz-idioom kunnen vergeten, ook niet toen hij zijn piano verwisseld had voor de dirigeerstok en voor het sym fonieorkest ging staan. Men zou kunnen zeggen, dat Gershwins ideaal was, de muzika le traditie van zyn land (de jazz dus) te verheffen tot een muziek, die een plaats waard zou zyn in de concertzalen, naast die van het oude Europa en evenwaardig daar aan. De jazz echter, die haar oor sprong vond ln donkere sloppen, die ontsproten was aan de ellende van een vernederd volk, zou In de weelderige ingeving van het con certpodium nooit tot haar recht komen. Gershwin wilde meer: de pure jazz in een vervolmaakte vorm. Uit die gedachte sproot zijn plan voort om een negeropera te componeren. Dan immers zou hij met de muziek ook de entourage daarvan op het toneel kun nen brengen. Tegen de eigen achter grond van het leed, de armoede en de ellende van de neger, maar ook van hij op het doek: Zodra het hem lokt valt de vermaning hem in de ogen. De brief bewerkt wonderen! „Merkwaardig", besluit hij deze ge schiedenis. „Om te schilderen heb ik nooit moeite moeten doen. Dat gaat al tijd vanzelf". Dit verhaal leert, dat Felix Timmer mans. de grote Vlaamse verteller, niet alleen schrijver, maar ook nog te kenaar en schilder was. Menigeen zal trouwens weten, dat hij veel van zijn eigen boeken en vele ook van zijn goede vriend Ernest Claes zelf heeft geïllustreerd. Maar toch, in onze con treien is „de Fe" zoals zijn vrienden hem met een zekere innigheid in hun stem nog steeds noemen, in hoofdzaak als schrijver bekend en populair. Fe lix Timmermans de begenadigde ver teller. in wiens werk of dat lit teratuur dan wel beeldende kunst was het Vlaamse volk steeds ten voeten uit werd getypeerd, in wie de fakkel van de Vlaamse humor brandde. Het prachtige klankbeeld dat Tom Bouws op kerstavond over Felix Timmermans de Nederlandse ether instuurde, heeft in niet geringe mate er toe bijgedra gen, de schrijver van Pallieter op nieuw in de belangstelling te plaat sen. Voor wie de figuur van Timmermans werkelijk interesseert, heelt Denijs Peeters een prachtig boek geschreven: Felix Timmermans, tekenaar en schil der", dat bij het Davidsfonds te Leu ven is verschenen. Het boek dat voor Nederlandse begrippen misschien wat breedsprakig is belicht de niet zo bekende aspecten van „de Fe". Het is een werk, waaraan een zeer uitge breide studie ten grondslag heeft ge legen: de schrijver heeft zich uitzon derlijk goed georiënteerd, waardoor men honderden citaten en uitspraken van befaamde kunstenaars over het werk van schilder-tekenaar Timmer mans te lezen krijgt. De tekenaar, de schilder en de schrijver zijn één in hem", zo betoogt Denijs Peeters. „Ze zijn onafscheidbaar van elkaar. Heeft de roem van zijn prozawerk de betekenis en de kracht van zijn plastisch oeuvre overschaduwd? Volstrekt niet. Want velen zagen in Timmermans naast de letterkundi ge, ook de tekenaar en de schilder. Zij, die zijn boeken lazen, lieten hun aandacht gaan naar zijn sobere en rake tekeningen, die de vrucht zijn van zijn scherpe opmerkingsgeest en verbeelding. Anderen ontdekten zijn tekeningen in de boeken van andere schrijvers en zo ontwikkel de Felix Timmermans zijn talent om met de eenvoudigste middelen tot de hoogste uitdrukking te ko men. „Overal tekende hij", thuis, op de straat, op de markt van Lier, op alle plaatsen. Waar hij iets aantrekkelijks zag, haalde hij zijn tekenboek te voor schijn. Hij tekende alles zoals hij het zag, zoals niemand het voor hem had gezien. Eenvoudig met enkele lijnen, maar sprekend tot de mens, die on middellijk ieder onderwerp kan be grijpen. Hij illustreerde zijn boeken, steeds op een verschillende manier, telkens aangepast aan het verhaal. De tekeningen zijn voor de lezer een aan trekkingskracht om zijn interesse te laten gaan naar de talrijke beschrij vingen, die overvloeden van picturale aspecten. Hij tekende als schrijver voor jong en oud, voor gans zijn volk". Maar Felix Timmermans was niet alleen illustrator. Hij beheerste tal van technieken. Ook schilderde hij en uiteraard is ook in zijn schilderijen het „volkse" karakter sterk sprekend. diens geloof, en rotsvaste vertrouwen en diens humor, zou de muziek die weliswaar geen zuivere jazz wilde zyn, maar concertmuziek geïnspireerd op de jaz«, het reliëf krygen, dat zq nodig had. Porgy and Bess werd geboren. Gershwin was 37 jaar. Hq wist. dat hij technisch tekort schoot hij had immers geen grondige mu zikale opleiding genoten maar hij wist ook, dat nij met zijn opera een werk had geschapen, dat emotioneel bq duizenden, bij miljoenen zou aan spreken. Daarin kreeg hij gelijk, on danks de critici, die hem beschuldig den van „routineschrqverij" en de opera neerhaalden tot het peil van de „songs" van de liedjesschrijver. Ze hadden zich niet kunnen losmaken vande traditie van de opera, waar Gershwin dit opzettelqk juist wel had gedaan. Inderdaad, veel van de melo dische hoogtepunten uit Porgy and Bess waren „songs". Maar geen ge wone liedjes. Ze pasten in het schema van het libretto, dat immers veel eer der een blues eiste dan een aria. Ze lagen dicht bn de Amerikaanse volks muziek, zoals de componist die had leren kennen bij zijn duizenden zwerf tochten door de negerwijken van New York. Het feit, dat ze soms authentiek leken, was het grootste compliment voor de geestelijke vader ervan. Nn, btfna twintig jaar later, heeft Porgy and Bess zich weten te hand haven als de oudste Amerikaanse opera en is ze een bron van Inspira tie gebleken voor enkele moderne vol gelingen van Gershwin.

Krantenbank Zeeland

Provinciale Zeeuwse Courant | 1956 | | pagina 9