Spelen in het donker", boek
over geschonden mensen
JNEGER-OPERA „Por^y and Bess"
komt NAAR NEDERLANDJ
Een nieuwe stroming in
Hollywood
FELIX TIMMERMANS:
tekenaar en schilder
ZATERDAG 4 FEBRUARI 1956
PROVINCIALE ZEEUWSE COURANT
ROMAN MET PROBLEMEN
Adriaan van der Veen nog steeds door
Amerika geïntrigeerd
„SPELEN IN HET DONKER" is natuurlijk een heel wat aardiger, fan
tasierijker titel dan „De Geschondenen", maar het laatste zou wellicht
toch een juister benaming zijn geweest voor Adriaan van der t eens nieu
we roman, die weer in Amerika speelt. En wel in Greenwich, een fo
rensenstadje een goed uur buiten New York gelegen, naar Van der Veen
zelf heeft gewoond en waarvan hij de sfeer dus kent. In de uitgave Sin
gel 262 van 1955 bekent hij: „Ik houd, zoals zovele mensen, schrijvers of
niet, van het andere. Amerika is voor mij in deze periode dat andere, te-
begeren of te verwerpen,- maar altijd intrigerend, nooit zonder aantrek
kingskracht".
Na lezing van zyn nieuwe werk blijkt echter, dat Amerika hierin niet
veel meer is dan een goedgetekend décor. De probleemstelling is deze:
op welke manier kan men, bij zichzelf en anderen, het lijden opheffen
dat opstaat wanneer een mens ergens in zijn bestaan geschonden wordt
en zo in een voor zijn levensgeluk gevaarlijke staat van onvrijheid is be
klemd geraakt? Dit probleem is niet typisch Amerikaans en zelfs niet
typisch na-oorlogs, en Van der Veens uitwerking ervan is geenszins zó,
dat men zich dit verhaal niet buiten Amerika kan voorstellen, locale
kleuren als drugstores en de altjjd zo subiet verleide vrouwen ten spijt.
Hij heeft het probleem gesteld, en
vrij nadrukkelijk zelfs, mogelijk in
de overtuiging dat zijn roman zon
der zwaar probleem erin geen grond
zou halen. Maar hij heeft helaas
geen kans gezien het anders dan
dilettantistisch op te lossen, zodat 't
boek er alleen maar topzwaar en
hybridisch door géworden is. Aan
het eind vraagt men zich af ta
melijk gedeprimeerd door de vele
nare gebeurtenissen en de akelig-ge-
kneusde karakters „wat moet het
nu eigenlijk?" en merkt dan dat een
Letterkundige kroniek
door HANS WARREN
duidelijk antwoord uitgebleven is.
Het houvast van de litterature enga-
gée heeft heel wat vergissingen met
zich meegebracht!
Toegegeven dat de situatie van de
naoorlogse mens in Amerika, wel
licht tegen deverwachtingen in, al
even weinig 'plezierig was en is als
elders ter wereld, maar dat het daar
zo'n uitgelezen stel geschondenen
was als Adriaan van der Veen hier
bijeen heeft gebracht, weigeren we
te geloven ,ook al zijn deze mensen
wellicht stuk voor stuk „naar het
leven getekend".
Robert Wiltens, zijn jeugdige
hoofdpersoon, die alleen maar
dient als kleurloos snoer om de
collectie min of meer mislukte
Amerikanen aan te rijgen, is al-
ilereerst zelf al een geschondene.
Hij- is van Hollandse afkomst,
luxe-zoontje van een rijk ban
kier die voor de oorlog naar
Amerika ging. Robert verliest
jong zijn moeder en moet later
zelf in een sanatorium worden op
genomen. Zijn vader hertrouwt en
hij heeft een ongelukkige jeugd.
Tijdens de gedwongen rust heeft
hij volop de gelegenheid zijn sta
tus en zijn jeugd te overdenken.
Wanneer hij genezen ontslagen
wordt, komt hij door bemiddeling
van zijn vader als leerling jour
nalist terecht bij een plaatselijke
krant in Greenwich. Daar wil hij
een nieuw leven beginnen, be
vrijd van het ouderhuis en alle an
dere ballast.
Zijn chef, de hoofdredacteur van
de krant, is een mislukt auteur die
er bovendien onder lijdt dat hij een
imbiciel zoontje heeft. Diens vrouw
Jean, betrekt de hele wereld op di"
achterlijke kind. Alice ,de redactie
secretaresse, wordt verknoeid en go
ringeloord door haar oudere broc
Peter, een parfumfabrikant, die rr>
zijn beurt volkomen verwrongen Ir
het leven staat door krampachtr
zijn eigen kwaal te verloochenen, en
de verrotting in de wereld te haten
en te laken waar die hem zelf aan
getast heeft. Het voert hem tot een
mislukte moord en een wellicht ge
lukte zelfmoord. Een andere op een
cocktailpartij ontmoete, oudere
vrouw, Jane, blijkt ook al ontspoord,
en erger is het nog gesteld met haar
dochter Patricia, waarmee Robert
zich aan het slot zal verloven. Deze
Patricia dreigt krankzinnig te wor
den doordat ze meent de schuld van
haar vaders verdrinkingsdood op
haar geweten te hebben. De ontkno
ping van dit drama is bijzonder ba
naal en machteloos, het lijkt wel
overgeschreven uit een handboek
voor de psychiatrie, compleet met
de geschikte antwoorden van de
dokter en de prompte genezing. Het
complex van Patricia is dan althans
weggewerkt.
Ook de hoofdredacteur leert zijn
staat te aanvaarden: hii ziet in dat
het imbiciele kind en zijn vrouw bij
hem horen en begint elders een
nieuw leven. Robert en Patricia
gaan met hen mee naar Nieuw Mexi
co. Robert zal er wat gaan stude
ren.
Dat wordt tijd, want bij die krant
scheen hij niets anders uit te voeren
daan confidenties van anderen aan
horen en vrouwen bezoeken. In we
zen is heel deze Robert slechts een
voorwendsel om de ontboezemingen
mogelijk te maken. Voor Jane, Aüv:
ce en Peter komt er geen uitweg -
de laatste rijdt zich met zijn auto
de dood in na een paar pogingen om
Robert uit jaloezie te overrijden.
Ge ziet, het is een nogal deprime
rend geheel. Toch zouden we deze
roman onrecht aandoen, als we niet
wezen op de soms boeide gesprek
ken die er in voorkomen en op de
hier en daar voortreffelijke sfeerte
kening, b.v. van het boottochtje van
Robert en Patricia. Ook zijn er be
paald vermakelijke scènes, b.v. met
de verliefde Jane die niet uit haar
kast kan komen. «.1 was dat eerder
tragisch bedoeld.
Het duidelijkst heeft Van der
Veen wellicht zijn bedoeling toege
licht in de verhouding van Robert
tot het achterlijke kind van zijn
chef, Dicky. Hij aanvaardt dit kind
zoals het is, en slaagt er zo in een
zekere basis van verstandhouding te
vinden waar anderen daarin zijn
mislukt. Zichzelf aanvaarden .ande
ren te aanvaarden zoals ze zijn kan
Waarschuwend woord
van Cecil B de Mille
(Van een bijzondere medewerker).
Hollywood, februari. Dezer da
gen heeft zich de nestor der
Amerikaanse filmregisseurs, Ce
cil B. de Mille, met een waarschu
wend woord gewend tot zijn colle
ga's en allen die bij de filmindustrie
betrokken zyn. Hij gaf hun de raad
op hun hoede te zyn voor diegenen
die het bedrijf van binnenuit zouden
kunnen „bederven" als ook voor hen
die, als buitenstaanders de natuur
lijke groei willen belemmeren en de
kunst „in eerf'heürslyf willen per
sen." De „bedervers" zijn naar zyn
mening de mensen, die uitsluitend
aansturen op hoge recettes enk om
dat doel te bereiken het met de nor
men van smaak en fatsoen op een
akkoordje willen gooien; de „per
sers" zijn de lieden die films willen
maken, waarin de waarheid geweld
wordt aangedaan door een beeld
van de wereld te geven waarvan de
zelfkant zorgvuldig aan de toeschou
wer wordt onthouden.
Hij zeide deze gevaren overal aan
wezig te zien en dit bracht de 74-
jarige producer, die over een schat
van ervaring» beschikt, er toe zijn
stem te verheffen, omdat hij er
ten volle van overtuigd is dat de
filmkunst een werkelijke kunstvorm
is, die vooral in de laatste tien jaar
sen grootsè ontwikkeling te zien
^eft gegeven.
Jat de film thans als een kunst
wordt beschouwd die tot rijpheid
is gekomen blijkt wel uit het
t, dat tal van onze beste toneel
schrijvers er zich toe hebben gezet
bydragen te leveren voor de film of
zelfs zich voor langere tijd naar Hol
lywood hebben begeven om daar als
scenario-schrijver te gaan werken of
een van de eigen werken voor de film
om te werken.
Wat kunnen wij nu in de komen
de maanden verwachten? Zijn
deze proefnemingen met nieuwe
ideeën in financieel opzicht zo be
vredigend 'veweest dat daarin een
aanmoediging kan worden gezien
De hartstochten laaien hoog op m
de negeropera Porgy ané Bess".
Crown, de eerste man van Bess, ver
moordt onder invloed, van cocaine een
onschuldige man,- voordat hij zelf
ivordt vermoord door de kreupele
Porgy. Bess blijft haar nieuwe liefde
Porgy echter niet lang trouw wan
neer "hij in de gevangenis zit, zwicht
zij voor Sportin Lifede zwierige co-
cainehandelaardie haar'weet te ver
leiden om mee te gaan naar New
York. De foto toont de scène, waar
in Sportin Life zingt ,^A woman is
a sometimes thing".
ERNEST HEMINGWAY
werk verfilmd
de pijn wegnemen en tot bevrijding
lelden, maar het blijft een compro
mis,
Gelukkig bestaat de wereld niet
enkel uit zulke geschondenen. Het
lUkt ons toe, dat Adriaan van der
Veen in Amerika het slachtoffer is
geworden van een mythe, en ons be
zwaar tegen dit boek is het gebrek
aan tegenwicht dat het een deel van
zijn waarde ontneemt. Alle karak
ters die Van der Veen ons tekent be
staan en zijn góéd getekend. Ze zijn
scherp geobserveerd en vaak boeiend
ten tonele gevoerd. Maar het is te
duidelijk een precieus bij elkaar ge
plukt boeketje van door gallen mis
vormde bloemenmen weet dat en
bekijkt het en zegt „merkwaardig"
maar vergeet geen ogenblik dat de
wei verder met normale bloemen Is
getooid. En „normaal" is al gevari
eerd genoeg.
Adriaan van der Veen: Spelen in
het donker. Querido, Amsterdam.
De andere kant" van
de schrijver
(Van een speciale verslaggever)
De schrijver (Felix Timmer
mans) had sedert maanden
geen bladzijde meer geschreven. Hij
is bezeten door het schilderen. Hij
ziet in dat het zo niet verder meer
kan gaan, maar de lust tot schilde-
om op de ingeslagen weg voort
te gaan Misschien kunnen wy op
deze vraag een antwoord krijgen
wanneer wij een blik slaan in de
plannen, die de filmindustrie voor
de naaste toekomst koestert.
In het afgelopen jaar werden er in
de Verenigde Staten 250 speelfilms
geproduceerd, iets meer dan in het
Film a s kunst
jaar 1954; men neemt evenwel aan
dat in 1956 ruim 300 speelfilms zullen
worden opgenomen. Daaronder be
vinden zich drie films, die geschiede-
,nis kunnen maken: De Mille's film
„De tien geboden", de door John Hus-
teh vervaardigde versie van het klas
sieke verhaal „Moby Dick" door Her
man Mf Jville en het meesterwerk van
Totetoi „Oorlog en vrede". Voorts
•„Teahouse of the August Moon", „On
1 the Threshold of Space", „Joe Mac
beth" (Shakespeare in boevenkle-
ding), Hemingway's „Old* Man and
the Sea" en nog tal van aridere.
Ofschoon de regisseurs tot wie De
Mille zyn verstandige raad gericht
heeft zich over het algemeen zeer
verdienstelijk hebben gemaakt voor
de herleving van de kunst in de film,
was het zeker niet overbodig dat hij
nog eens de aandacht vestigde op her
feit, dat het bioscooppubliek beter on
derricht is en tot grotere rijpheid van
oordeel is gekomen dan voorheen het
geval was; of zoals onlangs in de
Londense „Times" werd opgemerkt
.•.zelfs daar, waar men het niet zou
verwachten, in ontstellende mate de
aangeboren ongekunsteldheid verloren
gaat."
TYPISCH TIMMERMANS
ren is sterker dan elke verstandige
redenering. Wat nu
Op zekere dag schrijft hij een
brief aan een zekere Felix Timmer
mans, wonende daar en daar, fran
keert hem en werpt hem in de brie
venbus. De volgende dag natuur
lijk staat hij voor de schildersezel
en schildert wordt de brief afge
geven. Hij opent hem en leest:
„Beste Felix,
Ge hebt nu waarlijk lang genoeg
tot uw vermaak geschilderd en ge
tekend. Het wordt hoog tijd dat ge
ook eens aan de anderen denkt, uw
Marieke en de kleine meisjes
en eindelijk weer. begint te schrij-
ven. Ge hebt lieve kinderen
maar ge zult U nog duchtig moe
ten inspannen eer ze op eigen benen
zullen kunnen staan. Ge moet hun
muiltjes open houden. En niet
enkel dat alleen!Ge moet ook
iets op tafel brengen om er in te
stoppen. Dus, wees niet boos op mij
dat ik zo tot U spreek, beste Felix,
en U in uw liefhebberij stoor om U
aan uw plichten te herinneren.
Span U geducht in en alles zal in
orde komen
Het staat zwart op wit. De schrijver
roept de schilder tot de orde! Hij
spreekt hem kordaat aan. Daar
valt niet meer op terug te komen. Hij
werpt het penseel weg en begint ein
delijk met zijn werk. De brief speldt
George Gershwin, fascinerende figuur
in de muziekwereld
(Van een bijzondere medewerker)
Dit Is het levensverhaal van George Gershwin, de liedjescomponist, die
onsterfelyk werd. De man, die nu, byna twintig jaar na zyn dood, nog
altyd als een van de merkwaardigste figuren uit de Amerikaanse
muziekwereld wórdt beschouwd en wiens naam deze weken in ons land op
nieuw met ontzag wordt uitgesproken.
„The man I Love", „Swanee", „Somebody loves me", „Lady be good",
„Embracable you", „Strike up the band". Er gaat geen dag' voorby, of
door de radio klinkt wel een van zyn liedjes. In de jazzwereld is een jam
session er zonder ondenkbaar. In inenlge klassieke discotheek is een plaats
je ingeruimd voor de „Rhapsody In blue" „An American In Paris", of het
pianoconcert In F. Geen enkele jazzliefhebber kan in zijn platenverzameling
duiken zonder een of meer Gershwinnummers tegen te komen. En dan
„Porgy and Bess", de negeropera, C'
zyn dood schreef.
Miljoenen muziekliefhebbers in
Amerika, maar ook in Berlijn, Wenen
en het Midden-Oosten hebben de op
voering gezien, die een uit 75 negers
bestaand gezelschap ervan brengt. In
het beroemde Scala in Milaan en het
Bolsjojtheater in Moskou ontketende
Porgy and Bess een storm van en
thousiasme. En thans zal ook het Ne
derlandse publiek anders dan via
de grammofoonplaat kennis kun
nen maken met de opera van neger
lief en negerleed in de originele uit
voering. Het belooft een gebeurtenis
van de eerste orde te worden.
EIGEN MUZIEKCULTUUR.
Men moet uit het steeds weer
opduiken van de liedjes van
Gershwin wel concluderen, dat
het werk van deze fascinerende fi
guur een diepe Indruk heeft gemaakt
op de muziekliefhebber van de twin-
5 Gershwin in 1935 twee jaar a
tigste eeuw, zowel op de muzikale
elite als op de man, die niet ryp is
voor de concertzaal, maar in de mu
ziek alleen maar een ogenblikje ver
strooiing zoekt. Het is de grote ver
dienste van Gershwin geweest, dat hij
deze beide schijnbaar onverzoen
lijke en onverzoenbare uitersten
tot elkaar heeft gebracht.
Hy durfde het aan, toen hy als dood
gewoon liedjesschrijver z'n boterham
verdiende te streven naar hogere mu
zikale idealen; hij schaamde zich er
niet voor, later toen hij zijn erken
ning in de concertzalen had gevonden
als doodgewoon liedjesschrijver de
melodietjes te blijven maken, die de
slagersjongens in de straten floten.
Van jongs af had Gershwin een
meer dan gewone belangstelling aan
de dag gelegd voor de grote klassie
ken. Maar opgegroeid in de amuse
mentsmuziek en zeer nauw betrokken
bij de opkomst van de jazz kende
hij maar een ideaal; zijn land een
eigen muziekcultuur te geven. Het
stuitte hem tegen de borst, dat in de
Amerikaanse concertzalen slechts de
muziek van de oude wereld bestaans
recht had. In zijn ogen paste deze
niet in dit jonge levenskrachtige en
jachtige land. Ze was van een perio
de, die in Amerika was afgesloten.
VERVOLMAAKTE JAZZ.
Zyn ideaal deed Gershwin volhou
den. En de liefde voor zijn land,
waar in die tijd de pure jazz nog
zo'n grote plaats innam. De jazz, zo
als die werd gespeeld in de kleine ne
gerkroegjes van Harlem, heeft Gersh
win altijd geïntrigeerd en geïnspi
reerd. Nooit heeft hij het eigenlijke
jazz-idioom kunnen vergeten, ook niet
toen hij zijn piano verwisseld had
voor de dirigeerstok en voor het sym
fonieorkest ging staan.
Men zou kunnen zeggen, dat
Gershwins ideaal was, de muzika
le traditie van zyn land (de jazz
dus) te verheffen tot een muziek,
die een plaats waard zou zyn in de
concertzalen, naast die van het
oude Europa en evenwaardig daar
aan. De jazz echter, die haar oor
sprong vond ln donkere sloppen,
die ontsproten was aan de ellende
van een vernederd volk, zou In de
weelderige ingeving van het con
certpodium nooit tot haar recht
komen.
Gershwin wilde meer: de pure jazz
in een vervolmaakte vorm. Uit die
gedachte sproot zijn plan voort om
een negeropera te componeren. Dan
immers zou hij met de muziek ook de
entourage daarvan op het toneel kun
nen brengen. Tegen de eigen achter
grond van het leed, de armoede en de
ellende van de neger, maar ook van
hij op het doek: Zodra het hem
lokt valt de vermaning hem in de
ogen. De brief bewerkt wonderen!
„Merkwaardig", besluit hij deze ge
schiedenis. „Om te schilderen heb ik
nooit moeite moeten doen. Dat gaat al
tijd vanzelf".
Dit verhaal leert, dat Felix Timmer
mans. de grote Vlaamse verteller, niet
alleen schrijver, maar ook nog te
kenaar en schilder was. Menigeen zal
trouwens weten, dat hij veel van zijn
eigen boeken en vele ook van zijn
goede vriend Ernest Claes zelf heeft
geïllustreerd. Maar toch, in onze con
treien is „de Fe" zoals zijn vrienden
hem met een zekere innigheid in hun
stem nog steeds noemen, in hoofdzaak
als schrijver bekend en populair. Fe
lix Timmermans de begenadigde ver
teller. in wiens werk of dat lit
teratuur dan wel beeldende kunst was
het Vlaamse volk steeds ten voeten
uit werd getypeerd, in wie de fakkel
van de Vlaamse humor brandde. Het
prachtige klankbeeld dat Tom Bouws
op kerstavond over Felix Timmermans
de Nederlandse ether instuurde, heeft
in niet geringe mate er toe bijgedra
gen, de schrijver van Pallieter op
nieuw in de belangstelling te plaat
sen.
Voor wie de figuur van Timmermans
werkelijk interesseert, heelt Denijs
Peeters een prachtig boek geschreven:
Felix Timmermans, tekenaar en schil
der", dat bij het Davidsfonds te Leu
ven is verschenen. Het boek dat
voor Nederlandse begrippen misschien
wat breedsprakig is belicht de niet
zo bekende aspecten van „de Fe". Het
is een werk, waaraan een zeer uitge
breide studie ten grondslag heeft ge
legen: de schrijver heeft zich uitzon
derlijk goed georiënteerd, waardoor
men honderden citaten en uitspraken
van befaamde kunstenaars over het
werk van schilder-tekenaar Timmer
mans te lezen krijgt.
De tekenaar, de schilder en de
schrijver zijn één in hem", zo
betoogt Denijs Peeters. „Ze
zijn onafscheidbaar van elkaar.
Heeft de roem van zijn prozawerk
de betekenis en de kracht van zijn
plastisch oeuvre overschaduwd?
Volstrekt niet. Want velen zagen in
Timmermans naast de letterkundi
ge, ook de tekenaar en de schilder.
Zij, die zijn boeken lazen, lieten hun
aandacht gaan naar zijn sobere en
rake tekeningen, die de vrucht zijn
van zijn scherpe opmerkingsgeest
en verbeelding. Anderen ontdekten
zijn tekeningen in de boeken van
andere schrijvers en zo ontwikkel
de Felix Timmermans zijn talent
om met de eenvoudigste middelen
tot de hoogste uitdrukking te ko
men.
„Overal tekende hij", thuis, op de
straat, op de markt van Lier, op alle
plaatsen. Waar hij iets aantrekkelijks
zag, haalde hij zijn tekenboek te voor
schijn. Hij tekende alles zoals hij het
zag, zoals niemand het voor hem had
gezien. Eenvoudig met enkele lijnen,
maar sprekend tot de mens, die on
middellijk ieder onderwerp kan be
grijpen. Hij illustreerde zijn boeken,
steeds op een verschillende manier,
telkens aangepast aan het verhaal. De
tekeningen zijn voor de lezer een aan
trekkingskracht om zijn interesse te
laten gaan naar de talrijke beschrij
vingen, die overvloeden van picturale
aspecten. Hij tekende als schrijver
voor jong en oud, voor gans zijn volk".
Maar Felix Timmermans was niet
alleen illustrator. Hij beheerste tal van
technieken. Ook schilderde hij en
uiteraard is ook in zijn schilderijen
het „volkse" karakter sterk sprekend.
diens geloof, en rotsvaste vertrouwen
en diens humor, zou de muziek die
weliswaar geen zuivere jazz wilde
zyn, maar concertmuziek geïnspireerd
op de jaz«, het reliëf krygen, dat zq
nodig had.
Porgy and Bess werd geboren.
Gershwin was 37 jaar. Hq wist.
dat hij technisch tekort schoot
hij had immers geen grondige mu
zikale opleiding genoten maar hij
wist ook, dat nij met zijn opera een
werk had geschapen, dat emotioneel
bq duizenden, bij miljoenen zou aan
spreken. Daarin kreeg hij gelijk, on
danks de critici, die hem beschuldig
den van „routineschrqverij" en de
opera neerhaalden tot het peil van de
„songs" van de liedjesschrijver. Ze
hadden zich niet kunnen losmaken
vande traditie van de opera, waar
Gershwin dit opzettelqk juist wel had
gedaan. Inderdaad, veel van de melo
dische hoogtepunten uit Porgy and
Bess waren „songs". Maar geen ge
wone liedjes. Ze pasten in het schema
van het libretto, dat immers veel eer
der een blues eiste dan een aria. Ze
lagen dicht bn de Amerikaanse volks
muziek, zoals de componist die had
leren kennen bij zijn duizenden zwerf
tochten door de negerwijken van New
York. Het feit, dat ze soms authentiek
leken, was het grootste compliment
voor de geestelijke vader ervan.
Nn, btfna twintig jaar later, heeft
Porgy and Bess zich weten te hand
haven als de oudste Amerikaanse
opera en is ze een bron van Inspira
tie gebleken voor enkele moderne vol
gelingen van Gershwin.