Schouwen-Duiveland werd in Mei bevrijd
Vijf jaar terreur op Zeelands
Noordelijkste eiland
Viermaal in de geschiedenis had
Schouwen een bevrijdingsdag!
Politie landde 's middags
om half vijf
Tien verzetsstrijders in
Renesse omgebracht
In het persoonlijk archief van de korpschef van de gemeente-polifie
ïn Zierikzee, de heer Chr. C. van Ast, bevindt zich een waardevol bun
deltje van drie en twintig dichtbeschreven velletjes papier, die de lotge
vallen vertellen van de stad en bevolking van Zierikzee vanaf 17 Mei
1940 de dag waarop de Duitse troepen ongevraagd Zierikzee kwa
men „beschermen" en 7 Mei 1945, op welke dag de overgave van
de Duitse commando-groep aan de Engelse strijdkrachten het einde van
de vijfjarige terreur betekende. Het viel niet mee onder de ogen van
Grüne en S.D. zorgvuldig aantekening te houden van wat er gebeurde
en bij menig ongewenst bezoek, schoof de heer Van Ast het geschrift
onder de vloermat
Wie nu, na tien jaar, dit alles nog eens naleest wordt weer herinnerd
oan een tijd, waarop slechts enkele woorden het hoofdthema van de
gesprekken vormden: gearresteerd op last van de S.Din gijzeling
genomenbeschieting van de bootgearresteerd door de luite
nant van de marechausseeopgepakt wegens onderduiken
granaatvuur in de binnenstad
Elk woord dat nu als historie klinkt, was toen harde werkelijkheid. Wie
herinnert zich in Zierikzee niet die Meidagen van 1942, toen vele vooraan
staanden in gijzeling werden weggevoerd: de burgemeester van Haamste
de, notaris van den Ende, Jhr. Verspyck, wylen de heer Gerritsen. Wie
denkt niet meer aan de elfde Mei 1943negen jonge mensen gevangen ge
nomen voor het simpele feit, dat ze met elkaar stonden te praten. Is er dan
nog een angstiger datum voor de stad geweest dan .drie September 1943,
op welke dag de „Prins Hendrik" door zeven vliegtuigen aangevallen, in de
golven verdween en negentien Nederlanders het leven lieten
Zo vertelt ons elke bladzij van dit
dagboek van het grote leed, dat
Schouwen-Duiveland in de bezet
tingstijd doorleefde. Soms staat men
verwonderd dat dit allemaal mogelijk
is geweest. Op 16 Juli 1940 wendde
zich een Duitse luitenant tot de bur
gemeester van Zierikzee met de me
dedeling, dat het Zieriltzeese publiek
de verkeersregels zo slecht in acht
nam. Mocht dit al waar geweest zyn,
iemand die zelf geen enkele regel
kende dan moorden en plunderen, was
toch wel de laatste om hierop een
aanmerking te makenOp 3 Juli
1940 werd de eerste arrestant van de
S.D. op het eiland gemeld, een cijfer
dat weldra enkele honderden zou
bedragen. Herinnert U zich de plak
katen van de „General der Flieger"
nog? Eind 1941 gaan enkele Zierik-
zeeënaars de cel in voor het wegve
gen van de letter F, wat dichter bij
de werkelijkheid kwam. Op 30 Sep
tember reed een landbouwer per on
geluk een Duitse kabel kapot. Resul
taat: burgers op wachtdienst. Ook
gingen enkele bewoners van Zierik
zee de cel in voor het roepen van
„bal gehakt", toen de grote leider
Mussert het filmjournaal opluisterde.
Het sprookje dat de Duitse soldaat
in het begin van de oorlog correct
was, werd voldoende weerlegd dooi
de vele mishandelingen waaraan op
straat wandelende burgers in 1942 al
van Duitse zijde blootstonden. Op 3
Juni 1943 volgde de beschieting van
de „Zuiderzee", waarbij een groot
aantal personen zwaar gewond werd.
Op 16 Maart 1944 stapte een door de
moffen tot luitenant der marechaus
see bevorderd agentje, het politiebu
reau van Zierikzee binnen en nam 't
commando over. Weldra bleek dat hij
zich schromelijk vergist had.
NIEUW ELEMENT.
Juli 1944 deed een nieuw element
zijn entrée op Duiveland n.l. de Feld-
gendarmerie, die ook op eigen gele
genheid rechts en links begon te ar
resteren. In October 1944 geraakte
Schouwen-Duiveland los van het be
vrijde deel van Zeeland en terwijl
slechts enkele kilometers verder over
het water de vlaggen op de kerkto
rens wapperden, viel de nacht over
het meest noordelijke eiland van Zee
land. De winter 19441945 zag bin
nen de muren van het oude stadje,
dat zovele vreemde overheersingen
in haar eeuwenoude geschiedenis
weerstond, slechts rovende buitenlan
ders en een geslagen bevolking.
Op 7 December werd het gehele
goede politiecorps met de marechaus
see erbij, ingerekend. Wachtmeester
M. K. van der Beek zou zijn streven
voor het recht met de dood bekopen
en zijn collega's werd eenzelfde lot
voor ogen gesteld. Eind December
De dijk is genaderdSchouwen-Duive
land bereikt.
verdwijnt het gehele corps behal
ve de N.S.B.-luitenant naar Duits
land of werd bij het graven van ver
dedigingswerken ingezet. De jaar
wisseling bracht de inbeslagname
van leren jassen, alle beschikbare
fietsen en verrekijkers. Dan begon de
beschieting van de stad, die bijna da
gelijks tot het einde van de oorlog
duurde.
VERWOESTING.
Het ene huis na het andere ging in
vlammen op of werd verwoest. Op
18 Januari liet het Herrenvolk zjjn
macht nog zien in de arrestatie van
een huismoeder met kleine kinderen.
In het zicht van de bevrijding op 24
Maart vielen bij een beschieting van
de Minnebroerstraat nog verscheide
ne doden. Op 3 Mei zag elke Duitser,
die nog over wat verstand beschikte,
dat de oorlog niet volgens de som-
nambulistische strategie van de FUh-
rer gewonnen kon worden en dat aan
het tijdvak van het nationaal-socia-
lisme, dit geweldige complex van teu-
toonse onzin een eind zou komen.
Op 5 Mei 1945 gingen op de bescho
ten huizen en kapotte gebouwen van
Zierikzee de vlaggen weer in top:
Ook aan dit tijdvak van terreur is
een einde gekomen; Ds. Kleiman en
Ds. Meester gingen in de interkerke
lijke dankdienst voor. Alles wat maar
op enige wijze aan de bezetting her
innerde werd kapotgeslagen. De men
sen „zonder wie Nederland geen toe
komst meer had" werden op correcte
wijze tegen de volkswoede beschermd
en geïnterneerd.
Op 11 Mei schreef de heer van Ast
zijn laatste aantekening, na gevoel
vol zyn collega v. d. Beek te hebben
herdacht, met de mededeling dat
Zierikzee uitbundig feestvierde. Aan
vijf jaar knechtschap was een einde
gekomen.
Duizenden Duitsers waren op
het eiland samengetrokken
Zeven Mei negentienhonderd vijf en veertig. Een klein Engels landings
vaartuig, bemand met politie en marechaussee, verliet de haven van Co-
lijnsplaat om te trachten het zojuist door 150 man Engelse genie bevrijde
Schouwen-Duiveland het enige Zeeuwse eiland dat na de September-op-
mars bezet gebied bleef te bereiken. De dag tevoren mislukte door
sterke wind een poging op het eiland voet aan wal te zetten, maar de her
nieuwde tocht van 7 Mei werd door het mooie weer begunstigd. Twee kilo
meter buiten Zierikzee ging het bootje voor anker; hierna werd langzaam
het terrein verkend en de tocht, met als einddoel Zierikzee, voortgezet.
Aan boord bevonden zich ook de burgemeesters van Burgh, Haamstede,
Zierikzee en Ouwerkerk, die er vanzelfsprekend naar hunkerden zich weer
aan het hoofd van hun gemeenten te stellen en het opbouwwerk aan te
vangen. Half vijf 's middags bereikte men het eiland. Voor het eerst na
een lange winter zag de bevolking van het geterroriseerde eiland weer
Nederlandse uniformen. Toch eiste de oorlog nog een slachtoffer: een moe
dige verpleegster uit Noordgouwe, die de overtocht meemaakte, stapte op
een landmijn en overleed na enkele minuten.
De heer M. Haverhoek uit Zierik
zee, de toenmalige afdelingscomman
dant van de rijkspolitie, en leider
van deze „expeditie" herinnert zich
thans nog precies wat er zich op die
gedenkwaardige dag rond Zierikzee
afspeelde. „Op de zeedijk", zo ver
telde ons de heer Haverhoek, „moes
ten we nog een uur wachten: een
groep van honderd Duitse militairen
bevond zich nog. op de verplichte
terugtocht van Zierikzee naar Brou
wersnaven. Eindelijk was het zeven
uur en kon de zwaargehavende stad
betreden worden."
Voor de oorlog telde Schouwen-
Duiveland 25.000 inwoners. Slechts
een vijfde deel bevond zich tijdens
de bevrijding op het eiland. De ove
rigen waren verjaagd, gedeporteerd,
of in het Noorden ondergedoken.
Over de situatie in Zierikzee zelf
wist de heer Haverhoek nog ver
schillende bijzonderheden: de Sint-
Lievensmonstertoren had weliswaar
enkele voltreffers gehad, maar stak
nog waardig boven het stadsbeeld
uit. De straten waren met hoog-
groeiend gras bedekt en boden een
verlaten indruk. Byna geen huis had
zonder beschadiging het granaatvuur
vanuit Zuid- en Noord-Beveland door
staan. Alleen in het oude stadhuis
waar de moffen aanvankelijk een
lading springstoffen hadden
bracht was weinig kapot. Van alle
gemeenten op het eiland was Brui-
nisse door bombardementen het
zwaarst getroffen. Ook Oosterland
en Nieuwerkerk waren voor een deel
Deze zeldzame foto werd gemaakt
aan boord van liet Engelse landings
vaartuig, dat op 7 Mei 191/5 een groep
marechaussee- en politiemensen by
Schouwen-Duiveland aan land bracht.
Aan boord bevonden zich ook enkele
burgemeesters.
vernield. In Nieuwerkerk waren door
't vandalisme van de bezetters en de
roof door de Duitse soldaten, de
eigendommen van de inwoners ver
nietigd.
In September 1944 waren duizen
den soldaten op het eiland samen
getrokken. Deskundigen menen thans
dat dit geschiedde in het kader van
het z.g. Von Rundstedt-offensïef,
waarbij vanuit Zierikzee de aanval
op Antwerpen beginnen moest. Tqen
deze actie niet doorging en de sol
daten er overtuigd van raakten, dat
de oorlog toch niet de beloofde
„Endsieg" bracht, bleef hen niets
anders over dan te plagen, de res
tanten van het vee te vorderen van
de enkele nog gebleven landbouwers,
en alle beschikbare levensmiddelen
te stelen. Vanzelfsprekend verarm
de de bevolking snel en hoewel er
niet, zoals boven de rivieren honger
geleden is, had de bevryding niet veel
later moeten komen.
De „spertijd" verviel en het nor
male verkeer met Tholen en Sint
Philipsland kwam weer op gang. De
telefoon kon langzamerhand weer
gebruikt worden; gas en electrici-
teit gaven de inwoners weer de ge
waarwording tot een ordelijke maat
schappij terug te keren.
IN DECEMBER 1944
Eenvoudig monument ter herinnering
Op de tiende December van het jaar 1944 verrichtte ds H. G. Voorneveld,
de toenmalige Gereformeerde predikant van Haamstede, de meest droeve
plicht uit zijn gehele ambtsperiode. Op die rampzalige dag bracht hij van
een tiental ter dood veroordeelde verzetslieden, die hij juist de laatste gees
telijke bijstand had verleend, de afscheidsgroet aan de familieleden. Korte
briefjes waren het met een diep ontroerende tekst. Veel woorden hadden
de tien helden niet nodig; zij namen afscheid van hun familie, voorgoed, in
sobere woorden, die getuigden van diep geloof In God en in de goede zaak,
waarvoor zij het leven moesten laten; een enkel waardevol woord van
troost aan hen, die hun dierbaar waren.
De namen van deze helden worden
bewaard op het eenvoudige verzets-
monument te Renesse: de Schouwse
maagd, die de zoon van het volk, die
in grote nood verkeert, vast omklemd
houdt. Het staat op een mooie plaats:
de zeewind ruist er door krom ge
trokken bomen, maar het monument
staat beschut tussen oude walletjes.
Maar sterker dan dit monument is de
herinnering van de bevolking zelf! De
tiende December 1944 leeft in de har
ten van de eilandbewoners voort als
de dag van de tragische dood van tien
harer beste zonen, een herinnering te
vens aan wat Duitse misdadigers nog
aan het einde van een verloren oor
log uitrichtten.
Begin November 1944 was Sint-
Philipsland bevrijd, evenals Tho
len en Noord-Beveland. Schouwen-
Duiveland bleef in Duitse hand. Tot
4 Januari 1945 werd vanuit Zie-
1304-1576-1813-1945
Grepen uit een bewogen historie
Bevrijd! Meermalen weerklonk dii woord over stad en eiland. Menig
maal was de nood zo hoog gestegen, dat de enige hoop op behoud
uitgesproken werd in het simpele woord: bevrijding: Viermaal in haar
geschiedenis heeft Schouwen-Duiveland een bevrijdingsdag gekend.
hadden. Vele steden wierpen de
Spaanse overheersing af, waaronder
Zierikzee. In de nacht van 28 op 29
September 1575, Sint Michielsavond,
waadde een Spaans leger door het
Zijpe en overliep Schouwen-Duive
land. Zierikzee en Bommenede wer
den belegerd. De laatste stad verde
digde zich fel onder de energieke
leiding van Nivelle, bijgenaamd Bras
de fer (de ijzeren arm). Op 25 Oc
tober bezweek deze burcht en Ni
velle liet het leven. Zierikzee kreeg
het zwaar te verduren. Serooskerke
werd gepluodeiü en Ellemeet gedeel
telijk verbrand. De haven van Brou
wershaven was door Mondragon ver
sperd, terwijl Duiveland door solda
ten, verstoken van soldy, werd ge
brandschat.
Zierikzee gal het op en hees op
20 Juni 1576 de witte vlag. De rust
was daarmede nog niet teruggekeerd.
Nieuwerkerk werd verbrand en de
nood op het eiland steeg hoog. Tot
de zevende November aanbrak en
op de Sint Lievens Monstertoren de
Oranje-vaan wapperde. Schouwen-
Duiveland weer vrij! De uitgeteerde
bevolking van toen kon geen feest
vieren, maar in 1776, 1876 en 1922
werd dit gemis door het nageslacht
ruim ingehaald.
In 1304 bracht een maandenlang
beleg rond Zierikzee de bewoners in
de uiterste nood. Stropersbenden
plunderden het gehele eiland. Niet
alleen het eiland, maar de gehele
toenmalige graafschap Holland en
Zeeland was in handen van de Vla
mingen. Hoe kommervol het ook
binnen de muren was, het „kraai
ennest aan de Schelde" hield stand.
Vanuit Schouwen kwam de redding.
Witte van Haamstede, terecht „de
gesel der Vlamingen" genoemd,
plantte in Zandvoorts duinen de
Hollandse banier en versloeg de
Vlamingen, die ijlings over het Man
pad de vlucht namen. Jonker Wil
lem en admiraal Grimaldi uit Genua
bevrijdden op 10 Augustus Zierikzee.
Een enthousiast bevrijdingsfeest
olgdc. waarbij met wijds vertoon
.cle helden tot ridder geslagen wer
den, en de bevolking vele privilegies
verkreeg. Deze feesten werden in
1865 herhaald, toen de Leidse stu
denten dit bevrijdingsgebeuren als
onderwerp van hun historische op
tocht kozen.
GEBRANDSCHAT IN 1575.
De inname van Den Briel had in
ons land een totale ommekeer te
weeg gebracht. De straffen, gevolgd
op de beeldenstorm, vermochten de
meningen niet te wijzigen. De ont
brande vrijheidskrijg, vermengd met
godsdienstige gevoelens, won aan
heftigheid nadat de watergeuzen de
Zeeuwse stromen in bezit genomen
Aan het eind van de achttiende
eeuw heeft de Franse revolutie Eu
ropa in haar greep. De Bataafse
republiek, door Frankrijk erkend
tegen betaling van 1.000.000 gulden,
ontving hiervoor veel goeds uit
Frankrijk, maar verarmde. Schou
wen-Duiveland, Tholen en Sint Phi
lipsland vormden hët Hl arrondisse
ment, als onderdeel van het depar
tement van monden van de Schelde.
Allerlei beperkende bepalingen be
zorgden de handel achteruitgang. De
Zierikzeese koopvaardijvloot slonk in
1810 tot 10 schepen. Huizen in de
Poort, de Venkel en Molenstraat wer
den verkocht voor 1,50 tot 5,
per stuk. De meeste rijke families
verlieten het eiland. Slechts weini
gen bleven hun stad trouw, zoals mr.
W. A. de Jonge en W. M. de Brauw,
die later verbindingsmannen met het
driemanschap in Den Haag bleken te
znn. Van Oosterland sloot zich hier
bij de ontvanger E. E. Schutter aan
en C, van der Stolpe uit Bruinlsse.
Ook op Nieuwerkerk en Ouwerkerk
kon deze commissie rekenen. Napole
on ondervond weliswaar veel tegen
slag, maar de Franse troepen ble
ven. De jonge mannen namen dienst
in het leger en de paarden werden
gevorderd. Alleen de Schouwse
smokkelaars vierden hoogty.
Op 9 December 1813 verlieten
de Franse troepen Zierikzee. Over
al begon men te feesten, ondanks
bet feit dat men tevoren de wel
daden van de Franse revolutie
bejubeld had. Ook in Zierikzee
ging men dit feit vieren. In een
der zalen van het stadhuis werd
een kist geplaatst, waarin leder
zyn bydragen storten kon voor
ondersteuning van de oorlog. Be
halve goud en juwelen bracht
deze collecte Zierikzee f 3546,66
op; voor die tyd reeds een aan
zienlijke som. In 1913 werd in
rikzee een geheime telefonische
verbinding met de geallieerden
over de bedrijfstelefoon van de P.
Z.E.M. onderhouden. Begin De
cember werd via die verbinding
het plan gemaakt met de gealli
eerden, een aantal illegalen van
het gehele eiland naar de overkant
te doen komen om zo bij verdere
operaties behulpzaam te kunnen
zijn.
Tegelijkertijd zouden dan twee Engel-
sen en een Nederlander, bemanning
van een neergekomen zweefvliegtuig,
en een Armeens onderofficier mee
gaan. Woensdag 6 December zou de
dag zijn. Een groepje illegalen bevond
zich dan ook op de avond van deze
dag aan de Zeedyk, waar door seinen
contact gezocht werd. Tot half tien
zaten zij echter daar, zonder contact
te krijgen. De volgende dag werd nog
maals een poging gedaan. Daar de
boot van de geallieerden teveel naar
het Westen afdreef, waren de ver-
zetslui terfslotte naar Zierikzee terug
gekeerd. Door niet bekende oorzaak
zijn de Duitsers in kennis gesteld van
deze operatie,. vermoedelijk door het
opmerken van de Britse patrouille
aan de dijk. Een hevig vuurgevecht
ontwikkelde zich tussen de Duitse
soldaten en de Nederlandse verzet
strijders. Elf van de zeventien vielen
in Duitse hand, zes zagen nog een
mogelijkheid te vluchten.
Op 10 December komt dan een be
kendmaking van de Inselkomman-
dant, waarin zonder enige veront
schuldiging de moord door de strop
op 10 mensen wordt aangegeven. Hun
namen waren, zoals hun persoon: ver
weven om Schouwen-Duiveland. J. P.
Jonker en L. M. Jonker uit Haamste
de, W. M. Boot, J. Gudkerk, A. M.
Padmos uit Renesse, M. P. M. v. d.
Klooster en J. A. Verhoef uit Brou
wershaven, I. v. d. Bijl uit Zonnemai-
re en M. K. van der Beek uit Zierik
zee, werden omgebracht in de oprij
laan van het slot Moermond. Zonder
enige klacht zijn ze heengegaan, we
tende dat hun dood de overwinning
van het recht niet kon tegenhouden.
Zierikzee het vertrek van de
Franse troepen gevierd, waarbij
veel bewoners van de buitenge
meenten naar de stad kwamen.
1940—1945.
Slechts de jaartallen 1940 en 1945
roepen bij ons vreselijke herinnerin
gen op. Het getuid van spykerlaar-
zen en moffenpas weerklonken in
onze straten. Onze bezittingen wer
den naar Duitsland gesleept en onze
besten vermoord. Voedsel werd ons
ontstolen en onze mannen wegge
sleept. De bevolking kreeg ellende,
hongeroedeem en dood als bydrage
te leveren voor Hitiers massamoord.
Schouwen-Duiveland zag haar inwo
ners vertrekken. Tot in de diepste
duisternis de 5e Mei aanbrak en
voor de vierde maal het bevrijdings
feest een aanvang nam. De tyrannie
werd verdragen, maar ook versla
gen. Moge nimmermeer in de ge
schiedenis een bevrijdingsdatum aan
deze zwarte lijst worden toegevoegd!
